Morgunblaðið - 23.10.1991, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 23. OKTÓBER 1991
Ronald H. Coase nóbels-
verðlaunahafi í hagfræði
eftír Hannes Hólm-
stein Gissurarson
Það kom mér nokkuð á óvart,
að sænska hagfræðinganefndin,
sem úthlutar árlega nóbelsverð-
launum í hagfræði, skyldi nú veita
þau Ronald Coase, prófessor í
Chicago-háskóla og gömlum læri-
sveini Friðriks von Hayeks. Þetta
er síður en svo vegna þess, að ég
telji Coase illa að verðlaununum
kominn: Hann á þau svo sannarlega
skilið. Astæðan tii undrunar minnar
er sú, að Coase hefur ekki stundað
þá hagfræði, sem nú er helst í tísku
í vestrænum háskólum, en hún er
aðallega fólgin í leik að stærðfræði-
jöfnum og hámörkunargröfum á
töflur án nokkurra tengsla við líf-
rænan veruleika viðskipta og
stjórnmála. Slíka leiki kallar Coase
innantóma töfluspeki og gagnrýnir
harðlega. Sjálfur hefur hann miklu
meiri áhuga á því, hvernig lifandi
fólk er líklegt til að hegða sér við
ólíkar leikreglur. Hann stundar í
raun og veru stjórnmálahagfræði
(e. political economy) að gömlum
sið — eins og þeir Adam Smith,
Karl Marx og Friðrik von Hayek.
Coase hefur ekki skrifað þykkar
bækur eða birt margar tæknilegar
greinar. Eftir hann liggja hins veg-
ar nokkrar ritgerðir, sem skerpa
mjög skilning okkar á eðli og lög-
málum mannlegra viðskipta. At-
hyglisverðasta grein Coases er lík-
lega „Kenningin um utanaðkom-
andi kostnað” („The Problem of
Sociai Cost”). Þar gagmýnir hann
áhrifamikla greiningu enska hag-
fræðingsins Artúrs Pigous á utan-
aðkomandi kostnaði — það er kostn-
aði, sem leggst á menn vegna verka
eða viðskipta annarra. Sígilt dæmi
um slíkan kostnað er, þegar við-
skipti sápuframleiðenda og sápu-
kaupenda valda því, að bergvatnsá
við hlið sápuverksmiðjunnar meng-
ast með þeim afleiðingum, að menn
geta ekki lengur veitt þar lax. (Tvö
íslensk dæmi um utanaðkomandi
kostnað gætu verið, þegar viðskipti
loðdýraræktenda og loðkápukaup-
enda leiða til þess, að minkar valda
sauðfjárbændum búsifjum, og þeg-
ar viðskipti framleiðenda og kaup-
enda kísilgúrs við Mývatn valda
náttúruunnendum hugarangri.)
Pigou taldi greiningu sína á utan-
aðkomandi kostnaði leiða í ljós, að
fijáls markaður fengi ekki ráðið við
ýmis verkefni. Þau yrði þess vegna
að leysa með ríkisforsjá. Til dæmis
kynni að þurfa að leggja mengunar-
skatt á mengunarvalda, svo að þeir
stilltu mengun sinni í hóf, tækju
tillit til þess kostnaðar, sem þeir
legðu á annað fólk. Coase var hon-
um ósammála. Hann taldi, að sú
staðreynd, að markaðsviðskipti
leiddu ekki ætíð til bestu hugsan-
legu niðurstöðu, fæli ekki sjálfkrafa
í sér, að ríkisafskipti leiddu til betri
niðurstöðu. Annar kostur væri oft
til. Hann væri sá að skilgreina skýr-
ar réttindi og skyldur einstaklinga,
sérstaklega eignaréttindi, svo að
þeir gætu leyst úr málum með við-
skiptum sín á milli án opinberrar
íhlutunar. Þannig gæti viðskipta-
kostnaður lækkað, en hann hefði
einmitt oft verið þrándur í götu
þess, að menn hefðu leyst úr málum
með ftjálsum viðskiptum. Ekki
þyrfti skynsamlega stjórn, heidur
skynsamlegt skipulag.
Viðskiptakostnaður gegnir lykil-
hlutverki í kenningu Coases: Því
iægri sem hann er, því líklegra er,
að menn geti leyst úr málum með
frjálsum viðskiptum sín á milli. Til
dæmis kunna vandræði vegna
mengunar sápuverksmiðju í berg-
vatnsá að stafa af því, að enginn
skilgreindur eigandi er að ánni, svo
að hún getur ekki verið markaðs-
vara. Ef eignaréttindi eru þar hins
vegar skilgreind, geta menn samið
sín á milli um það, hvernig eigi að
nota ána, og þá flyst hún í hag-
kvæmustu notkun sína í fijálsum
viðskiptum, ef svo má segja. Astæð-
an til þess, að harðar deilur standa
nú um notkun Mývatns, er til dæm-
is sú, að enginn skýr eigandi er að
vatninu. Ef ákvæði eru skýr um
skaðabótaskyldu loðdýraræktenda
við sauðfjárbændur, þá leysa þeir
líka úr málum sín á milli, hugsan-
lega með aðstoð dómstóla, en ríkið
þarf þar hvergi að koma nærri. Svo
má lengi telja. Ef leikreglur eru
skýrar, þá geta menn samið sín á
milli um mál inni á leikvellinum og
ríkið þarf þá ekki að taka þátt í
sjálfum leiknum, eins og Pigou
hugsaði sér, heldur aðeins að sinna
störfum dómara og línuvarða.
Sjálfur hef ég reynt að beita
hugmyndum Coases á íslenskan
veruleika í tveimur ritum. í Fjölm-
iðlum nútímans benti ég á það, að
ríkið þarf í rauninni ekki að hafa
víðtækari afskipti af ljósvakamiðl-
um en prentmiðlum. Það er rétt,
sem ríkisafskiptasinnar segja, að
Ronald H. Coase
„Yiðskiptakostnaður
gegnir lykilhlutverki í
kenningu Coases: Því
lægri sem hann er, því
líklegra er, að menn
geti leyst úr málum
með frjálsum viðskipt-
um sín á milli.”
rásir ljósvakans eru takmarkaðar.
En gera má þær að markaðsvöru,
skilgreina eigendur að þeim, og þá
geta þær gengið kaupum og sölum
á fijálsum markaði. Þá leysir málið
sig sjálft, ef svo má segja. Þess
má geta, að Coase hefur sjálfur
skrifað nokkuð um þetta mál. í
bókinni Fiskistofnunum við Island:
Þjóðareign eða ríkiseign? benti ég
síðan á það, að vanda fiskveiðanna,
sem er, að of margir togarar hafa
verið að eltast við of fáa þorska,
má leysa með því að mynda eigna-
réttindi á veiðiheimildum. Þá mun
sókn í fiskistofna sjálfkrafa komast
niður í hagkvæmasta hámark í
fijálsum viðskiptum, þar eð hag-
sýnni útgerðarmennirnir kaupa
smám saman út hina óhagsýnni.
Ég hygg á hinn bóginn, að tillögur
nokkurra íslenskra hagfræðinga
um auðlindaskatt eða uppboð á
veiðileyfum séu í ætt við greiningu
Pigous og þá töfluspeki, sem Coase
gagnrýnir harðlega.
Eftir að Coase birti hina frægu
ritgerð sína um utanaðkomandi
kostnað, hefur sjónarhorn margra
fræðimanna breyst. Nú spyija þeir
ekki lengur: Hvernig getur ríkið
stuðlað að því, að hagkvæmni náist
á tilteknu sviði með tollum, sköttum
og öðrum opinberum afskiptum?
Þeir spyija þess í stað: Hvernig
getur ríkið stuðlað að því með skil-
greiningu eignaréttinda og ein-
staklingsbundinnar ábyrgðar, að
einstaklingar geti sjálfir leyst úr
málum með fijálsum viðskiptum?
Einn íslenskur fræðimaður, dr. Þrá-
inn Eggertsson prófessor, hefur
lært margt af Coase, eins og sést
af fróðlegri bók hans „Economic
Behavior and Institutions”. Þess
má að lokum geta, að Ronald Coase
er eindreginn fijálshyggjumaður og
félagi í Mont Pélerin-samtökunum,
sem þeir Friðrik von Hayek, Milton
Friedman og George Stigler stofn-
uðu árið 1947, en þar hittast fijáls-
lyndir fræðimenn og athafnamenn
úr öllum heimshornum til skrafs og
ráðagerða. Coase er þó umfram
allt vísindamaður og hefur alla tíð
dvalið inni í fílabeinsturni fræð-
anna. Ég hygg, að líkja megi kenn-
ingu Coases við stækkunargler.
Hún breytir ekki veruleikanum, en
hún gerir okkur kleift að sjá hann
skýrar, greina aðalatriði frá auka-
atriðum.
Höfundur er lektor í
stjórnmálafræði í
Félagsvísindadeild Háskóla
íslands.
ÞJÓÐMÁL
STEFÁN FRIÐBJARNARSON
Þorskurinn og þjóðarbúið
Brást ríkisbúskapurinn í þjóðarsáttinni?
ATVINNA fólks og afkoma, eignir þess og samfélagsins og sjálft
velferðarkerfið, sem mjög er rætt um þessar mundir, er allt sótt
í sjávardjúp, í fiskistofna í íslandsálum, a.m.k. að lang stærstum
hluta. Þær eru ófáar atvinnugreinarnar, sem ekki skarast við
sjávarútveginn með einum eða öðrum hætti. Sjávarvörur hafa
og gefið nálægt þrjár krónur af hverjum fjórum í útflutningstekj-
um okkar. Og það fer ekkert á milli mála að þorskurinn er þunga-
vigtarfyrirbæri í þjóðarbúskap okkar. Þegar sá guli á undir högg
að sækja í lífríki sjávar harðnar á dalnum hjá íslendingum. Þá
dýpka efnahagslægðirnar.
Þorskur dreginn á lani
Tillögur Hafrannsóknastofnunar um aflahár
og raunverulegur afli 1984 til 1í
Raunverulegur afli
1984 ’85 '86 ’87 '88 ’89 ’90 ’91 '92 '93 ’94
Við höfum löngum tekið mun meir úr þorskstofninum en tillögur
Hafrannsóknarstofnunar hafa staðið til. Það, ásamt aðstæðum í
lífríki sjávar, hefur rýrt stofninn. Margir slakir þorskárgangar
í röð rýra fyrirsjáanlega skiptahlutinn á þjóðarskútunni næstu
misserin og árin. Taflan, sem sýnir tillögur Hafrannsóknastofnun-
ar og raunverulegan afla 1984-1994, er unnin upp úr
heimildum Hafrannsóknarstofnunar.
I - Átta til tíu milljarða
verðmætatap
Það dylst engum, sem læs er á
viðblasandi veruleika í þjóðarbú-
skapnum, að þrennt veldur öðru
fremur hagstjórnarvanda okkar,
vandanum í atvinnu- og efnahags-
lífí:
* 1) erfið rekstrarstaða atvinnu-
veganna.
* 2) hallinn í ríkisbúskapnum.
* 3) hallinn í viðskiptum við út-
lönd.
Það gerir síðan illt verra að
útflutningstekjur verða átta til tíu
milljörðum króna minni á nýbyij-
uðu kvótaári en því síðasta, vegna
beinna og óbeinna áhrifa fyrirséðs
aflasamdráttar. Samdrátturinn er
metinn svo í fréttabréfí VSÍ, Af
vettvangi:
„Þetta svarar til um 150.000
króna á hveija fjögurra manna
fjölskyldu og segir til um, hversu
draga verður saman innkaup er-
lendis frá ef ekki á enn að auka
skuldsetningu þjóðarbúsins.”
I - Samdrátturinn síast
út í samfélagið
Aflasamdráttur, sem skertar
veiðiheimildir standa til, segir að
sjálfsögðu fyrst til sín í sjávaút-
veginum. Þar var þó ekki á bæt-
andi erfíða rekstrarstöðu; flest
fyrirtæki illa skuldsett vegna
langvarandi taprekstrar. Áhrifín
munu og fljótlega síast út í atvinn-
ulífíð í heild, enda munar um
minna í hinu íslenzka sjávarút-
vegssamfélagi en að aflaverðmæti
rýrni milli fímmtungs og fjórð-
ungs á nýbyijuðu kvótaári miðað
við árið 1987.
Og enn skal vitnað til frétta-
bréfsins Af vettvangi sem sér af-
leiðingar aflasamdráttar sem hér
segir:
„Mörg þeirra [fyrirtæki í sjáv-
arútvegi] munu ekki standast
afla- og tekjusamdrátt og starfs-
menn, lánadrottnar, viðskipta-
menn, sveitarfélög og ríki verða
fyrir tjóni. Þótt störfum í sjávarút-
vegi muni tæpast fækka í réttu
hlutfalli við aflasamdráttinn er
áætlað, að 1.500 störf tapizt þar
á næsta ári. Þessa mun aftur
gæta í öðrum greinum atvinnulífs-
ins af tvöföldum þunga, svo sam-
dráttur atvinnu gæti numið allt
að 5.000 störfum.”
Þetta er ekki björguleg framtíð-
arsýn, ef eftir gengur. Lunginn
af umsvifum í samfélaginu tengist
veiðum og vinnslu með einhveij-
um hætti. Ekki bætir úr skák ef
áldraumurinn á Keilisnesi rætizt
ver eða síðar en vonir stóðu til.
III - Skuldir ríkisins jukust
um 264% 1985-89
Þjóðarsáttin var mikilvæg
varnaraðgerð, sem þrýsti verð-
bólgu niður og skapaði nokkurn
stöðugleika í efnahagslífinu, laun-
um og verðlagi. „Öll megin-
markmið síðustu samninga hafa
náðst utan eitt,” segir formaður
VSÍ. „Það er stjórn peningamála
og ríkisfjármála sem brást gjör-
samlega. Notkun hins opinbera á
lansfé [vegna hallans í ríkisbú-
skapum og þenslunnar í húsbréfa-
kerfinu] hefur leitt til hærri raun-
vaxta en við höfum nokkurn tíma
fyrr kynnst í þessu landi og eru
þeir hærri en nokkur þáttur ís-
lenzks atvinnulífs getur staðið
undir. Þessu verður að breyta og
það fljótt.”
Yfirskoðunarmenn ríkisreikn-
ings 1989 segja hreint út að
skuldir ríkissjóða hafí hækkað um
140,7 milljarða króna eða um
264% að raunvirði á árunum
1985-89. „Meginskýringin áþess-
ari gríðarlegu skuldaaukningu er
efalaust uppsafnaður ríkissjóðs-
halli að meðtöldum skuldbinding-
um sem ekki hafa áður verið færð-
ar í ríkisreikning”.
Karl Steinar Guðnason, vara-
formaður VMSI, segir nýlega í
viðtali við Þjóðviljann: „Ef við
náum ríkisútgjöldum ekki niður
munu vextir verða háir, ef ekki
hækka. Slíkt ástand tætir þá upp
heimilin og sprengir upp fyrir-
tæki.”
„Hið opinbera verður að láta
af þeirri iðju sinni að stækka sinn
hlut í efnahagslífinu og þrengja
stöðugt að framleiðslufyrirtækj-
unum í landinu,” segir formaður
VSÍ.
Hvernig skal við brugðizt?
Skiptar skoðanir eru um það,
hvern veg við skuli brugðizt.
Flestir eru þó sammála um að
nauðsynlegt sé að viðurkenna við-
blasandi veruleika, minnkandi
þjóðartekjur og opinberar skuldir,
og skera niður útgjöld til sam-
ræmis við hann. í því efni verður
ríkið að ganga á undan með góðu
eftir- dæmi, enda er samansafn-
aður hallinn á ríkisbúskapnum og
þenslan í húsnæðislánakerfinu eitt
erfíðasta vandamálið.
Ríki, sveitarfélög, fyrirtæki og
einstaklingar verða að fylgja fram
aðhaldsstefnu. Það er meginmál
að tryggja stöðugleika í verðlagi
og launum og ná igður opinberum
útgjöldum.
Hin leiðin, gamla gengislækk-
unar- og verðbólguleiðin, það er
að semja um fleiri en verulega
smærri krónur að kaupmætti,
bætir engra hag, en skekkir sam-
keppnisstöðu atvinnuveganna og
ýtir undir atvinnuleysi.
Leiðin út úr efnahagsvandan-
um liggur um jöfnuð í ríkisfjár-
málum (minni lánsfjáreftir-
spurn/lægri vexti). Sem og að búa
íslenzkum atvinnuvegum hlið-
stæða rekstrar- og sarnkeppnis-
stöðu og atvinnuvegum í öðrum
V-Evrópuríkjum. Og með því að
breyta orkunni í fallvötnum okkar
í störf, verðmæti og lífskjör.
Þorskurinn verður eftir sem
áður kjölfestan í sjávarútveginum
og sjávarútvegurinn kjölfestan í
þjóðarbúskapnum. Keppikeflið er,
að nytjastofnar geti náð þeirri
stærð, sem aðstæður í lífríki sjáv-
ar leyfa, og gefí þann veg há-
marksarð 4 þjóðarbúskapinn. Þar
þarf ekki sízt að huga að þorskin-
um, sem þyngst vegur í lífskjörum
landsmanna og velferð.