Morgunblaðið - 25.10.1991, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 25. OKTÓBER 1991
13
Einkavæðing framkvæmda
og þjónustu hins opinbera
Einkavæðing framkvæmda
og þjónustu hins opinbera
^\Kostnadur Framkvæmd N. Greiddur af opinberum adilum Grelddur af einkaadilum
Á vegum opinberra adila Leiðir tii einkavæðingar K" Þjónustugjöld >
Á vegum einkaadila Útboð Sérleyfi ^ Sala ríkisfyrirtækja
Fyrri grein
eftir Pál Kr. Pálsson
Form einkavæðingar
Víða erlendis er einkavæðing rík-
isfyrirtækja langt komin og unnið
ötullega að einkavæðingu fram-
kvæmda og þjónustu hins opinbera.
Hér á landi hefur lítið verið gert
fram til þessa til að vinna skipulega
að einkavæðingu. Einstaka ráðherr-
ar hafa í gegnum árin selt einstaka
ríkisfyrirtæki en sem hluti af heil-
stæðri stefnu ríkisstjórnar hefur
fram til þessa ekki verið tekið á
málinu.
I stefnuræðu sinni á Alþingi sl.
vor gerði Davíð Oddsson forsætis-
ráðherra einkavæðingu að umtals-
efni. Af orðum hans mátti skilja
að núverandi ríkisstjórn hygðist láta
málið til sín taka og vinna að því
sem samræmdu verkefni með svip-
uðum hætti og tíðkast meðal ann-
arra þjóða.
Eins og ýmsir hafa bent á má
segja að um tvær megin leiðir sé
að ræða í einkavæðingu. Annars
vegar sölu ríkisfyrirtækja í hendur
einkaaðila og hins vegar einkavæð-
ingu framkvæmda og þjónustu hins
opinbera. Fyrri þættinum, þ.e. sölu
ríkisfyrirtækja í hendur einkaaðila,
hefur verið töluverður gaumur gef-
inn en minna íjallað um einkavæð-
ingu framkvæmda og þjónustu hins
opinbera.
Menn eru sammála um að fyrri
leiðin geti leitt til umtalsverðrar
tekjuaukningar fyrir ríkissjóð á
meðan á einkavæðingunni stendur,
en hún mun hins vegar ekki leiða
til þess að dragi úr útgjöldum ríkis-
sjóð þegar til til lengri tíma litið.
Þannig mun sú leið ekki leysa þann
megin vanda sem ríkissjóður ís-
lands á við að glíma, þ.e. sivaxandi
útgjöld umfram tekjur. Sá vandi
verður einungis leystur varanlega
með einkavæðingu framkvæmda og
þjónustu hins opinbera.
Einkavæðing framkvæmda
og þjónustu
Þegar talað er um framkvæmdir
og þjónustu á vegum hins opinbera
er einkum átt við eftirtalda þætti:
1. Innkaup á vegum opinberra
aðila á vörum, verklegum
framkvæmdum og þjónustu.
2. Rekstur skóla og mennta-
stofnana.
3. Rekstur heilbrigðiskerfisins
og félagslegrar þjónustu.
4. Rekstur opinberra stofnana,
svo sem orku-, upplýsinga-
og rannsóknarstofnana.
Markmiðið með því að færa
stærri hluta þessara rekstrarþáttar
í hendur einkaaðila er að auka
framleiðni framkvæmda og þjón-
ustu á vegum opinberra aðila. Með
þessu er átt við að ná sem bestri
nýtingu á öllum þeim þáttum sem
'þarf til að ná árangri og tryggja
að gæðin verði sem mest.
Vandinn við einkavæðingu fram-
kvæmda og þjónustu hins opinbera
er sá að í mörgum tilfellum fylgir
ákveðin einokunaraðstaða þessari
starfsemi. Almennt er sagt að sam-
keppni sé forsenda einkavæðingar,
en það getur einmitt reynst erfitt
að koma við samkeppni þegar
markaðir eru litlir, eftirspurn tak-
mörkuð og starfsemin krefst viða-
mikils og dýrs tækjakosts. Þrátt
fyrir þessa annmarka hefur víða
erlendis tekist að stórauka fram-
leiðni með því að færa reksturinn
í hendur einkaaðila á einn eða ann-
an veg. Einkavæðing með þessum
hætti getur því verið raunhæf leið
fyrir okkur Islendinga til að draga
úr ríkisútgjöldum og Iækka skatta.
Aður en hafíst er handa við
einkavæðingu framkvæmda og
þjónustu á vegum hins oþinbera er
mikilvægt að móta ákveðna stefnu.
Hingað til hefur það verið stefna
flestra ríkja í hinum vestræna heimi
að auka opinbera þjónustu. Segja
má að hér á landi hafi nánast allir
þrýst á um þessa þróun. Hagsmuna-
hópar hafa oft verið fremstir í flokki
og staðið fyrir uppbyggingu á opin-
berri starfsemi meira af kappi en
forsjá. í mörgum tilfellum hefur
mikil vinna verið lögð í að semja
lög og koma starfseminni af stað
en þegar búið er að byggja hús og
fylla af fólki og dýrum búnaði er
oft lítið hugsað um hvort sá árang-
ur næst sern að var stefnt í upp-
hafi. Einmitt þetta skýrir lága
framleiðni á ýmsum sviðum í opin-
berum rekstri á Islandi en ekki að
starfsemin sem slík sé vond.
Yfirmenn og pólitísk afskipti og
afskiptaleysi af verðlagningu og
framboði þjónustu hafa miklu meira
að segja svo og skortur á skýrri
markmiðasetningu og stefnumótun.
Opinber innkaup
Innkaup ríkisins, stofnana þess
og hinna margvíslegu rekstrarein-
inga í eigu ríkis og sveitarfélaga
eru stór hluti heildarinnkaupa á
vörum og þjónustu í landinu. Mikil-
vægt er að stöðugt sé hugleitt
hvernig ná megi sem bestum ár-
angri við þessi innkaup. Megin
markmiðið er að sjálfsögðu að fá
sem besta vöru og þjónustu fyrir
sem lægsta verð.
Sú leið sem flestar þjóðir leggja
vaxandi áherslu á til að ná hér sem
bestum árangri er að bjóða út sem
flesta þætti opinberra innkaupa.
Ljóst er að stórauka má útboð í
tengslum við opinber innkaup hér
á landi. Þá má velta því fyrir sér
hvort ekki væri hagkvæmt að fela
einkaaðilum að annast undirbúning
og framkvæmd útboða. Hlutverk
hins opinbera yrði í ríkara mæli að
skilgreina þær gæðakröfur og
útbúa þá gæðastaðla sem notaðir
yrðu við samanburð og mat tilboða
og hafa eftirlit með þeim aðilum
sem annast myndu útboð og saman-
burð tilboða.
Annað vandamál varðandi opin-
berar framkvæmdir er að yfirleitt
ráðast menn í fleiri framkvæmdir
í einu en það fjármagn leyfir sem
til ráðstöfunar er. Mikilvægt er að
halda hvetju verkefni áfram á þeim
hraða sem þarf til að hagkvæmni
á framkvæmd þess geti orðið sem
mest. Þá er mikilvægt að mörkuð
verði ákveðin stefna við stjórnun
framkvæmda á vegum opinberra
aðila. Slík stefna ætti einkum að
miða að eftirtöldum markmiðum:
- Alger aðskilnaður á milli
þeirra sem undirbúa og skipuleggja
verk annars vegar og hinna sem
framkvæma verkin.
- Takmörkun á afskiptum
þeirra aðila sem nota eiga vöruna,
mannvirkið eða þjónustuna við und-
irbúning, en fela þeim ekki fram-
kvæmdastjórn verksins.
- Tryggja markvissar aðferðir
við úttektir og skilagreinar vegna
verkefna á vegum hins opinbera.
- Tryggja samræmt bókhald
fyrir opinber útboðsverkefni sem
auðveldar samnaburðarathuganir á
kostnaði og gæðum síðar.
Þau lög sem nú eru í gildi um
opinber innkaup eru frá árinu 1987.
Ólíklegt er að þessi lög samrýmist
þátttöku íslendinga í evrópsku
efnahagssvæði, ef af því verður,
Páll Kr. Pálsson
„Sú leið sem flestar
þjóðir leggja vaxandi
áherslu á til að ná hér
sem bestum árangri er
að bjóða út sem flesta
þætti opinberra inn-
kaupa. Ljóst er að stór-
auka má útboð í tengsl-
um við opinber innkaup
hér á landi.”
þar sem gert er ráð fyrir að reglur
EB gildi að mestu óbreyttar innan
þess. Reglur EB miða að því að
koma í veg fyrir hvers konar mis-
munun við úboð og á meðferð opin-
berra útboða. Þá er í reglum EB
kveðið mjög skýrt á um hvaða skil-
yrði bjóðendur skulu uppfylla. Af
þessu leiðir að upplýsingamiðlun
þeirra aðila sem hafa með höndum
útboð á opinberum innkaupum
eykst til muna. Styrkir þetta enn
frekar þá leið sem hér hefur verið
bent á, þ.e. að fela aðilum á mark-
aðnum að annast sjálf útboðin en
að hlutverk hins opinbera verði
fyrst og fremst að annast sjálf út-
boðin en að hlutverk hins opinbera
verði fyrst og fremst að miðla upp-
lýsingum og efla þátttökur inn-
lendra aðila í opinberum útboðúm
ásamt því að hafa eftilit með
fmkvæmd útboða.
í síðari greininni verður íjallað
um einkavæðingu í rekstri skóla og
menntastofnana, innan heilbrigðis-
kerfisins, á sviði félagslegrar þjón-
ustu og í rekstri ýmissa opinberra
stofnana.
Höfundur er verkfræðingur og
forstjóri Iðntæknistofnunar.
Framtíð Austurstrætis
eftir Margréti
Sæmundsdóttur
Borgarstjórn Reykjavíkur sam-
þykkti nýlega að opna einu göngu-
götu borgarinnar, Austurstræti,
fyrir bílaumferð. Ekki eru allir sam-
mála þessu. Umferðarnefnd
Reykjavíkur felldi t.d. einróma til-
lögu um opnun götunnar fyrir ná-
kvæmlega ári.
Eg er þeirrar skoðunar að opnun
Austurstrætis mun ekki þjóna þeim
tilgangi sem stefnt er að, sem er
að lífga upp á miðbæinn. í tillögum
umferðardeildar borgarinnar er að-
eins gert ráð fyrir að leyfilegt sé
að aka inn strætið úr Bankastræti
en bannað verði að beygja frá
Lækjargötu inn Austurstræti úr
báðum áttum. Það þarf ekki mikið
ímyndunarafl til þess að sjá að í
Bankastræti og Austurstræti á eft-
ir að myndast samfelld bílaröð á
annatímum með tilheyrandi öfögn-
uði, umferðarhnútum, mengun og
öðrum leiðindum.
Gangandi vegfarendur í hættu
Alvarlegra mál er þó að stefna
öryggi gangandi vegfarenda í
hættu, þeir hafa átt griðland í göt-
unni sl. 18 ár. Fjölskyldufólk er oft
í göngugötunni, sérstaklega á góð-
viðrisdögum. A nú að skemma þá
saklausu skemmtun að spóka sig í
miðbænum. Hvaða foreldrar hafa
ánægju af því að ganga með barna-
vagna og kerrur innan um meng-
andi bílaumferð? Eða skildu borgar-
fulltrúarnir alveg hafa gleymt
gamla fólkinu sem löngum hefur
gengið um Austurstræti. Opnun
götunar mun leiða til þess að gang-
andi vegfarendur ungir og aldnir
hætta að vera á ferli í miðbænum.
Það vill alltof oft gleymast aðþað
eru ekki allir á bíl. í nágrenni Aust-
urstrætis er aðal strætisvagnamið-
stöð borgarinnar. Fólkið sem á leið
í strætó er á ferli í Austurstræti.
Bráðlega á það fótum sínum fjör
að launa í Austurstræti. Á kannski
að útrýma gangandi fólki í miðbæn-
um? Mér er spurn; hvað eru menn
að hugsa þegar þeir samþykkja
aðra eins vitleysu? Lífga upp á
miðbæinn, segja sumir. Þá spyr ég
eftir hvers konar lífi er verið að
sækjast? Allavega ekki götulífi eins
og það gerist best í göngugötum
erlendis.
Séstvallastræti/Ervallastræti
Tillaga um opnun Austurstrætis
var samþykkt með því skilyrði að
Vallarstræti yrði gert að göngu-
götu. Strætið er nú varla stræti
þetta er eiginlega bútur og getur
aldrei orðið að neinni alvöru göngu-
götu. Auk þess er gert ráð fyrir að
tvístefna verði á Thorvaldsenstræti
og snúningshaus (staður sem menn
snúa bíl sínum) við enda götunnar
þar sem hún tengist Vallarstræti.
Snúningshausinn á að vera við hlið-
ina á kaffihúsinu. Á góðviðrisdög-
um er vinsælt af gestum kaffihúss-
ins að sitja úti og gæða sér á kaffi
og meðlæti. Það verður aldeilis
huggulegt hjá þeim að sitja í út-
blæstrinum frá bílunum.
Skorið af Austurvelli
Til þess að gera Vallarstræti að
göngugötu og Thorvaldsenstræti
að tvístefnu þarf að breikka götuna
og skerða Austurvöll. Það má líka
hugsa sér að ósamræmi verði í því
að skera af Austurvelli á einum
stað, því ekki allan hringinn? Dá-
góður árangur það!
Hvað kostar tilraunin?
Annað smámál sem auðvitað tek-
ur varla að minnast á er kostnað-
ur. (Ereiginlega bara nöldur.) Hvað
skildi þessi tilraun nú kosta okkur
skattgreiðendur. Ég reyndi að kom-
ast að því á fundi umferðarnefndar
2. október sl. Svarið var því miður
snubbótt. Það er engin kostnaðar-
áætlun til. Ekki stafur um hvað til-
raunin mun kosta eða má kosta.
Gatnamálastjóri skaut á 6 milljónir
í viðtali í útvarpinu daginn eftir að
-tillagan var samþykkt í borgar-
Margrét Sæmundsdóttir
„Opnun göngugötunn-
ar er tilraun í 6 mán-
uði, hins vegar veit eng-
inn hvernig á að meta
tilraunina. A að gera
skoðanakönnun meðal
borgarbúa og hvað á
þá að kanna?”
stjórn. En hann bætti jafnframt við
að það væri ómögulegt að segja til
um hvað þetta kostaði. Á þeirri
stundu var búið að samþykkja til-
löguna. Án kostnaðaráætlunar.
Ég fylgdist með umræðum í borgar-
stjórn þegar málið var afgreitt,
Þeirsem bera ábyrgð á þvíað tillag-
an náði fram að ganga minntust
ekki á kostnað. Enda er það kannski
aukaatriði. Hvað gerir maður ekki
fyrir vini sína. Að minnsta kosti
þrír kaupmenn eru „voða ánægðir”.
Kostnaðurinn kemur auðvitað í Ijós
í fyllingu tímans. Það er engin
hætta á öðru, 10 milljónir eða 15.
Það kemur bara í ljós alveg eins og
í Perlunni og Ráðhúsinu, um að
gera að framkvæma fyrst og áætla
svo. Það virðist vera algengasta
hagfræðiformúlan í borgarstjórn
Reykjavíkur.
Ef ég hef misskilið eitthvað þá
lýsi ég hér með eftir sundurliðaðri
kostnaðaráætlun fyrir margum-
rædda framkvæmd. Sem skatt-
greiðanda er mér er illa við opna
víxla.
Hvað á að meta?
Að endingu eitt mál enn. Opnun
göngugötunnar er tilraun í 6 mán-
uði, hins vegar veit enginn hvernig
á að meta tilraunina. Á að gera
skoðanakönnun meðal borgarbúa
og hvað á þá að kanna? Á að at-
huga hvort viðskiptin aukast í versl-
unum Austurstrætis? Á að kanna
hvort gangandi fólki fækkar í mið-
bænum? Hvað á eiginlega að meta
að 6 mánuðum liðnum, spyr sú sem
ei veit?
Höfundur er fulltrúi
Kvennnlistans í Umferðarnefnd
Reykjavíkurborgar.