Morgunblaðið - 26.10.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. OKTÓBER 1991
Einkavæðing framkvæmda
og þiónustu hins opinbera
Síðari grein
eftir Pál Kr. Pálsson
í þessari grein verður fjallað um
einkavæðingu í rekstri skóla og
menntastofnana, innan heilbrigðis-
kerfisins, á sviði félagslegrar þjón-
ustu og í rekstri opinberra stofnana.
Rekstur skóla og
menntastofnana
Skóla- og fræðslumál eru annar
veigamikill vettvangur þar sem
kanna þarf leiðir til aukinnar fram-
leiðni með einkavæðingu. Markmiðið
hér á að vera að bæta gæði menntun-
ar, gera hana markvissari og skil-
virkari og lækka tilkostnað.
Markmið menntakerfisins er ann-
ars vegar að uppfylla fjölbreytilegar
óskir einstaklinganna um fræðslu og
hins vegar að búa einstaklingana
undir þátttöku í atvinnulífinu.
Hlutverk stjórnvalda á að vera að
skilgreina heildarmarkmiðin og
skapa þau skilyrði að menntastofn-
anir eigi sem auðveldast með að ná
þeim markmiðum sem sett hafa ver-
ið. Þetta verður best gert með því
að gefa stjórnendum og starfsfólki
menntastofnana svigrúm tii að nýta
sínar eigin hugmyndir og starfs-
krafta til að ná þeim árangri sem
að er stefnt, með öðrum orðum að
draga úr miðstýringu menntakerfis-
ins. Með þessu er átt við minni af-
skipti hins opinbera af starfsemi ein-
stakra skóla varðandi rekstur, stjórn-
un og aðferðir við sjálfa kennsluna.
Hlutverk yfirstjórnar menntamála
yrði fyrst og fremst, auk markmiða-
setningar, að leggja mat á árangur
starfs í hverjum skóla, einkum gæði
námsins.
Þá er mikilvægt að skapa sam-
keppni á þessum markaði eins og
öðrum, ef árangur á að nást. Nem-
endur þurfa þannig að geta valið sér
skóla og skólamir þurfa að hafa
svigrúm til að sérhæfa sig eftir þörf-
um nemenda á hveijum stað og tíma.
Skólarnir þurfa því ijárhagslegt
sjálfstæði og ábyrgð á eigin rekstri.
Fjölmargar leiðir koma til greina
við einkavæðingu menntakerfisins.
Þar má hugsa sér möguleika á borð
BOÐSKORT Á RÁÐSTEFNU
Samvinna íslands og
Frakklands í sjávarútvegi
Dagana 28. og 29. október 1991 verður haldin ráðstefna á
Hótel Sögu um samvinnu Frakklands og íslands á sviði skipa-
smíða, tæknibúnaðar í sjávarútvegi og fiskveiða.
Ráðstefnan er haldin að frumkvæði viðskiptaskrifstofu franska
sendiráðsins á íslandi, í samvinnu við Fransk-íslenska verslun-
arráðið, Útflutningsráð íslands og franska viðskiptaráðið. Ráð-
stefnan er öllum opin og er aðgangur ókeypis.
Yfirlit yfir dagskrá ráðstefnunnar
Mánudagur 28. október 1991:
10.30 Þorsteinn Pálsson sjávarútvegsráðherra setur ráðstefnuna.
10.45 Robert Hyzy viðskiptafulltrúi Franska sendiráðsins á islandi.
10.50 Kynning á frönsku sendinefndinni.
12.00 Hádegisverður.
13.00 Skipasmíðar og tæknibúnaður - Flokkun skipa - Skipaverkfræði
- Tækniútbúnaður - Tækniaðstoð - Smíði tvíbolunga fyrir fisk-
veiðar.
Fyrirlesarar eru:
- Ólafur Briem, skipaverkfræðingur frá Skipatækni hf.
- Gilbert David frá Leroux & Lotz.
- Gérard Queval frá Brissoneau & Lotz Marine.
- Pascal Piriou frá Chantiers Mavals Piriou.
- T. Einarsrud frá Bureau Veritas.
- Martine Lenient frá Ben Marine.
- G. David frá Breuil.
- Fabrice Epaud frá OCEA.
- Bernard Blamengin frá Blamengin.
- Geir G. Jónsson frá Trefilunion.
16.00 Kaffihlé.
16.15 EUREKA HALIOS verkefnið - fiskiskip framtíðarinnar.
Fyrirlesarar eru:
- Þorvaldur Pétursson, verkefnisstjóri EUREKA HALIOS
hjá FÍÍ.
- Dr. Geir Gunnlaugsson frá Marel hf.
- Ramiro Gonzales Mendoza frá Ifremer.
- Vincent Derlon og Yves Charbonnier frá ECA.
17.00 Sjálfvirk siglinga- og staðsetningarkerfi fyrir skip.
Fyrirlesarar eru:
- Þorgeir Pálsson frá Háskóla íslands.
- Philippe Lascombes frá Sodena.
18.00 Móttaka í boði Útflutningsráðs íslands.
Þriðjudagur 29. október:
9.00 Hámarksnýting á skrúfuafli báta.
Fyrirlesarar eru:
- Emil Ragnarsson frá Fiskifélagi Islands.
- Thierry-Richard Savatier frá Renou Dardel.
- Denis Pare frá SACM Diesel Marine.
10.45 Kaffihlé.
11.00 Fjármögnun og samvinna. Hópfundur.
Þar munu Ólafur Davíðsson, framkvæmdastjóri Félags íslenskra
iðnrekenda, Páll Gíslason, framkvæmdastjóri lcecon hf. og full-
trúi fransks banka, Michel Mourolin frá Société Générale flytur
stutt inngangserindi og síðan er umræðan frjáls.
11.45 Fyrirlestur um möguleika í sjávarútvegi í Indlandshafi.
Fyrirlesarar: Jean-Louis Labarriere frá UNIDO, þróunarstofnun
Sameinuðu þjóðanna og Bernard Heymann-Launey forstjóri
Consultrans og ráðgjafi Alþjóðabankans.
13.00 Hádegisverður.
14.00 Einkaviðtalstímar við alla fyrirlesarana.
við einkaskóla, þar sem nemendur
greiða ákveðið gjald fyrir þátttöku.
Einnig má hugsa sérað ríkið greiði
skólum ákveðið gjald fyrir hvern
nemanda. Þannig yrði ríkið kaupandi
þjónustu af skólum sem ættu í inn-
byrðis samkeppni um að bjóða upp
á nám í samræmi við þarfir nemenda
og kröfur markaðarins. Með þessu
má ætla að gæði námsins yrðu betri
auk þess sem hver skóli myndi leita
allra leiða til að nýta sem best alla
rekstrarþætti og ná þannig lækkun
á tilkostnaði.
Til að ná árangri við breytingar
sem þessar þyrfti að efla verulega
vægi rannsókna og þróunarstarfs í
skólastarfi. Mætti hugsa sér að slíkt
starf yrði jafnvel að hluta til falið
aðilum utan menntakerfisins.
Að mati undirritaðs er mikilvægt
að gera nokkurn greinarmun á há-
skólanámi og öðru námi. Háskóli
íslands á þegar í umtalsverðri sam-
Páll Kr. Pálsson
Einkavaeðing framkvæmda
og þjónustu hins opinbera
\ Kostnadur Framkvæmd Greiddur af opinberum adilum Grelddur af einkaaðllum
Á vegum opinberra adila Leiðir til einkavæðingar Þjónustugjöld
K
Á vegum einkaadila Útboð Sérleyfi ^ Sala ríkisfyrirtækja
Mynd 1.
keppni við erlenda háskóla, þótt segja
megi að hann njóti vissrar verndar
í gegnum lánareglur Lánasjóðs ís-
lenskra námsmanna. Sú spuming
vaknar hvort skynsamlegt sé að
Háskóli íslands njóti slíkrar verndar
annars vegar og hins vegar hvort
skynsamlegt sé að byggja upp marg-
ar menntastofnanir á háskólastigi í
okkar litla landi._ Með því að hlúa
betur að Háskóla íslands mætti bæta
gæði háskólamenntunar á íslandi og
tengja hana beturþörfum þjóðfélags-
ins. Þannig gæti háskólinn bætt sam-
keppnisstöðu sína og einbeitt sér
jafnframt í ríkara mæli að vísinda-
legu starfi sem með einum eða öðrum
hætti skiptir okkur íslendinga veru-
legu máli.
Heilbrigðiskerfið og félagsleg
þjónusta
Markmiðið með einkavæðingu í
heilbrigðiskerfinu ætti að vera það
sama og á öðrum sviðum, þ.e. að
bæta nýtingu þeirra þátta sem þarf
til að veita þjónustuna og ná þannig
fram lækkun á heildartilkostnaði án
þess að rýra gæði þjónustunnar.
Ólíklegt er hins vegar að til lengri
tíma litið verði unnt að ná miklum
sparnaði í ríkisútgjöldum með niður-
skurði á sviði heilbrigðismála.
Enn skortir það mikið á í aðhlynn-
ingu og aðbúnaði á sviði heilbrigðis-
mála, einkum yfir aldraða, langlegu-
sjúklinga, og fatlaða, að þrátt fyrir
umtalsverðan árangur með aukinni
framleiðni munu kröfur og vænting-
ar þjóðfélagsþegnanna gera það að
verkum að heildarútgjöld til heil-
brigðismála munu vart lækka veru-
lega í krónum á næstu árum. Með
því að auka framleiðni núverandi
reksturs fengist hins vegar svigrúm
til að fjármagna í ríkara mæli ýmsa
þætti sem vanræktir eru í dag.
Hvað varðar fjármögnun heil-
brigðisþjónustunnar koma hins vegar
ýmsar aðrar aðferðir til greina en
nú er beitt. Víða erlendis færist t.d.
í vöxt að fólk greiði gjald til sjúkra-
trygginga í samræmi við tekjur sín-
ar. Allir hafa hins vegar sama rétt
til þjónustunnar, óháð tekjum. Slíkt
iðgjald, sem yfirleitt er tekjutengt,
má innheimta samhliða sköttum. Vel
mætti hugsa sér að hér á landi tækju
tryggingafélögin að sér að halda
utan um rekstur sjúkratrygginga.
Þá er í slíkum kerfum yfirleitt inn-
heimt ákveðin greiðsla fyrir þá þjón-
ustu sem innt er af hendi þannig að
þeir tekjulægri greiða lægra gjald
en hinir tekjuhærri. Kerfi sem þetta
þarfnast eðlilega ítarlegrar skoðunar
og rannsókna, einkum varðandi fyr-
irkomulag rekstrar og skilgreiningu
á réttindum tryggingartaka.
Með uppbyggingu sjúkratrygging-
akerfis á borð við það sem hér hefur
verið nefnt opnast auknir möguleikar
á samkeppni milli heilbrigðisstofn-
ana. Tryggingartakinn öðlast ákveð-
inn rétt til að velja sér stofnun þegar
til meðhöndlunar kemur. Með því að
skapa samkeppni um þjónustuna er
næsta víst að rekstur sjúkrastofnana
tæki umtalsverðum breytingum.
Rekstrarleg ábyrgð færðist í auknum
mæli yfir til starfsmanna og ríkið
yrði ekki lengur verktaki og greið-
andi heldur einungis greiðandi í sam-
vinnu við sjálfstæðar sjúkratrygging-
ar.
Samhliða þessum breytingum væri
eðlilegt að auka einkavæðingu varð-
andi rekstrarform sjúkrahúsa og
annarra heilbrigðisstofnana. Þannig
gætu opnast leiðir til að bæta starfs-
skilyrðin og fela starfsmönnum
aukna ábyrgð á starfsumhverfi sínu
og þeim verkefnum sem unnið er að.
Líklegt er að við þetta myndi fram-
leiðni aukast, starfsandi batna og
möguleikar til að bæta kjör starfs-
fólks í heilbrigðisgeiranum aukast.
Aukin miðstýring í heilbrigðiskerf-
inu á undanförnum árum hefur dreg-
ið úr skilningi einstaklinganna á eig-
in ábyrgð hvað varðar heilbrigði sitt.
Heilbrigðisyfirvöld ættu að leggja
mun meiri áherslu á að auka áhuga
einstaklinganna á eigin heilsu og
skapa þeim svigrúm til að bæta
heilsu sína. Þetta má einkum gera
með upplýsingamiðlun og uppbygg-
ingu aðstöðu.
Meginhlutverk heilbrigðisráðu-
neytisins í breyttu heilbrigðiskerfi
væri að ákveða heildarútgjöld ríkis-
ins til heilbrigðismála og til hvaða
þjónustu útgjöldin skyldu renna
ásamt því að ákveða hlutfallsgreiðslu
sjúklinga í þeirri þjónustu sem hið
opinbera tæki að sér að fjármagna.
Þessi verkefni yrðu unnin í nánu
samstarfi við sjálfstæðar sjúkra-
tryggingar í samræmi við það sem
bent hefur verið á hér að framan.
Þá væri það hlutverk heilbrigðisráðu-
neytisins að vinna að lagafrumvörp-
um og reglugerðum sem lúta að skip-
ulagi þeirrar þjónustu sem hið opin-
bera tæki þátt í að greiða og síðast
en ekki síst að hafa eftirlit með
gæðum þeirrar þjónustu sem veitt
yrði á sjúkrastofnunum.
Rekstur annarra opinberra
stofnana
Á undanfömum árum hefur af og
til orðið mikil umræða um leiðir til
að bæta nýtingu þess fjármagns sem
rennur til opinberra stofnana af ijár-
lögum. Þegar talað er um opinberar
stofnanir í þessu sambandi er m.a.
átt við rannsóknastofnanir, menn-
ingarstofnanir; svo sem Þjóðleikhús-
ið, synfóníuhljómsveitina, Ríkisút-
varpið og Sjónvarpið, ýmsar þjón-
ustustofnanir; svo sem Vinnueftirlit-
ið, Hollustuvernd, Brunamálastofn-
un, Veðurstofu og stofnanir á borð
við Póst og síma, Rafmagnsveitur
ríkisins og Vegagerðina.
í flestum OECD-ríkjum hefur stór-
um hluta þessara stofnana þegar
verið breytt úr hreinum ríkisstofnun-
um í sjálfseignarstofnanir eða hluta-
félög. Þessi breyting er viðleitni til
að auka einkavæðingu og bæta fram-
leiðni í starfseminni.
í dag má segja að rekstrarleg
ábyrgð stjórnenda opinberra stofn-
ana hér á landi sé mjög takmörkuð.
Þeir stýra sjaldnast mannaforráðum,
hafa lítið sem ekkert með ákvörðun
um laun starfsmanna að gera, eru
sjaldnast ábyrgir fyrir greiðslustöðu
viðkomandi stofnunar og fá oftast
aukafjárveitingu ef reksturinn skilar
tapi. Vissulega er töluverður munur
á því ríkisframlagi sem þessar stofn-
anir fá. Nemur það allt frá 0% upp
í 100% af veltu. Einn stærsti vandi
opinberra stofnana sem lifað hafa á
tryggu framlagi á fjárlögum við að-
lögun að breytingum á borð við þær
sem hér hafa verið nefndar er sú
nýsköpun sem stöðugt þarf að eiga
sér stað í rekstrinum til að þjónustan
sé samkeppnisfær. Sem fyrsta skref-
ið í þeirri viðleitni að bæta nýtingu
aðfanga og auka framleiðni í rekstri
opinberra stofnana er að gera þær
að sjálfseignarstofnunum. Með þessu
er átt við að ríkið sé áfram eignarað-
ilinn en reksturinn verði á ábyrgð
stjórnenda og stjórnar viðkomandi
stofnunar.
Vegna smæðar hins íslenska
markaðar er líklegt að áfram muni
margar þessara stofnana búa við
ákveðna einokunaraðstöðu. Þess
sjást hins vegar ýmis merki að í kjöl-
far vaxandi þátttöku íslands í alþjóð-
legu samstarfi aukist samkeppnin á
þessum markaði verulega. Því má
gera ráð fýrir að í framtíðinni verði
unnt að breyta allmörgum þessara
stofnana í hlutafélög.
Sé litið á reynslu nágrannaþjóða
okkar af breytingum í átt til einka-
væðingar opinberra stofnana má full-
yrða að hún er almennt góð. Vissu-
lega hafa sumar stofnanir átt í veru-
legum fjárhagserfiðleikum og ekki
tekist að auka sértekjur sínar eins
og áætlað var. Þetta hefur oft leitt
til þess að þær eru lagðar niður eða
sameinaðar öðrum, því oft kemur í
ljós að markaðsþörfin fyrir viðkom-
andi þjónustu er mun minni en um-
fang starfseminnar fyrir breytingu
virtist benda til. Þá hafa þessar
breytingar leitt til aukinna markaðs-
tengsla stofnana og þar með aukinn-
ar framleiðni þeirra og betri nýtingar
á tækjakosti og þekkingu starfsfólks.
Lokaorð
Á næstu 10 árum þurfum við ís-
lendingar að byggja hér upp samfé-
lag sem tryggir að lífskjör og lífs-
gæði verði áfram með því besta sem
þekkist. Annars er hætta á að hæf-
ustu einstaklingarnir flytjist í burtu.
Ofþensla ríkisbáknsins er einmitt
einn af þeim þáttum sem fælir burtu
einstaklinga með athafnaþrá og vilja
til framkvæmda. Þetta er ekki síður
veigamikil ástæða fyrir því að láta
nú hendur standa fram úr ermum
og fylgja þeirri þróun sem á sér stað
annars staðar, þ.e. að leita leiða til
að auka framleiðni á öllum sviðum
opinberra framkvæmda og þjónustu
með einkavæðingu.
Höfundur er verkfræðingur og
forstjóri Iðntæknistofnunnr.
[
1
B
I
i
I