Morgunblaðið - 02.02.1992, Síða 18

1
f8r
S(?or íiaujtb:?1
morgú^bláðÍð ékODUftl í
; ir-A i r/ i i ov
SUNNUDAGUR 2. FEBRUAR 1992
ÞARF AÐ HERÐA
SÓKNINA, EÐA HVAÐ?
eftir Sigfús A.
Schopka
Þeirri skoðun hefur stundum skot-
ið upp kollinum bæði hér á síðum
Morgunblaðsins og annars staðar,
að núverandi fiskveiðistefna og
ráðgjöf varðandi þorskveiðamar sé
kolröng, þ.e. í stað þess að draga
úr veiðum, eins og gert hefur verið
undanfarið, þyrfti þvert á móti að
auka þær. Þetta er rökstutt meðal
annars með því að þrátt fyrir friðun
undanfarinna ára fari þorskstofnin-
um stöðugt hrakandi. Meira að segja
sumir, sem halda þessari veiðistefnu
á lofti, hafa rýnt í síðustu skýrslu
Hafrannsóknastofnunarinnar um
ástand fiskstofna og aflahorfur og
fundið það út, að eftir því sem hrygn-
ingarstofninn væri minni þeim mun
betur heppnaðist klakið og því væri
vissulega ástæða til þess að halda
hrygningarstofninum niðri og fara
nú að veiða þorskinn í einhverri al-
vöru.
í síðustu skýrslu Hafrannsókna-
stofnunarinnar eru að venju birt ein-
göngu gögn síðastliðinna tuttugu
ára (1971-1990). Þessi ár eru mjög
slæmur mælikvarði á raunverulega
afkastagetu þorskstofnsins, því að
einmitt þessa síðustu tvo áratugi
hefur þorskstofninn oftast verið und-
ir gífurlegu veiðiálagi. Þess vegna
þarf þegar verið er að leggja mat
á, hvernig standa á að veiðiráðgjöf
í þorskveiðunum að skoða miklu
iengra tímabil. Það þarf að skoða
stofninn, stærð hans og breytingar
á þeim árum þegar álagið þ.e. sókn-
in var lítil miðað við það sem hún
hefur verið undanfarna tvo til þijá
áratugi.
Ovíða eru til upplýsingar um
stærð fiskstofna yfir langt tímabil
því til þess að reikna út stofnstærð
þurfa að vera fyrir hendi haldgóðar
upplýsingar um aldursdreifingu afl-
ans. Á vinnunefndarfundi Alþjóða-
hafrannsóknaráðsins árið 1976 um
ástand þorsk- og ýsustofnanna við
ísland var stofnstærð þorsks við ís-
land reiknuð aftur til ársins 1955.
Ekki tókst þá að reikna stofninn
lengra aftur í tíma, þar sem Bretar,
sem veiddu dijúgan hluta þorsksins
á þessum árum, hófu ekki söfnun
sína til aldursákvörðunar þorsks úr
veiði sinni við ísland fyrr en árið
1955. Greinarhöfund hefur fýst lengi
að reikna út stofnstærð þorsks mun
lengra aftur en áður verið gert enda
á Hafrannsóknastofnunin í fórum
sínum samfelld gögn um aldurs- og
lengdardreifingu þorskveiða íslend-
inga aftur til ársins 1930 en það ár
hóf dr. Árni Friðriksson kerfis-
bundna gagnasöfnun.
Bretar eiga í fórum sínum afla-
og sóknarskýrslur af íslandsmiðum
eftir veiðisvæðum og mánuðum all-
iangt aftur í tímann. Skýrslur þessar
eru óbirtar, en greinarhöfundur hef-
ur fengið aðgang að þeim og er nú
búinn að vinna úr skýrslum eftir-
stríðsáranna. Með því að nota ald-
ursdreifingu úr afla íslendinga á
afla Breta, þegar veiðar voru á sama
tíma og sömu miðum, er unnt að fá
hugmynd um aldursdreifingu breska
aflans á þessum árum. Það liggja
því nú fyrir útreikningar á stærð
þorskstofnsins á íslandsmiðum síð-
astliðna hálfa öld.
Þróun stofnsins
Veiðistofn þorsks á íslandsmiðum
(þ.e. íjögurra ára fiskur og eldri) er
talinn hafa verið 2-2,5 milljónir
tonna á stríðsárunum en 1,6-1,8-
milljónir tonna árabilið 1945-1952
(brotna línan á myndinni). Þá gekk
árgangurinn frá 1945 í miklum
mæli frá Grænlandi yfir á ísland-
smið, svo veiðistofninn á íslandsmið-
um árin 1953 og 1954 var 2,5-2,7
milljónir tonna. Næstu ár minnkaði
stofninn ár frá ári og er kominn
niður í rúmlega 1 milljón tonn árið
1965. Stofninn óx svo aftur um
1970 vegna gangna þorsks frá
Austur-Grænlandsmiðum á þessum
árum. Síðan minnkaði veiðistofninn
á ný vegna mikillar sóknar og var
í verulegri lægð árin 1973-1976
þrátt fyrir þá staðreynd að árgang-
urinn frá 1970 var stór.
Stofninn fór aftur vaxandi bæði
vegna aukinnar friðunar í kjölfar
útfærslu fískveiðilögsögunnar í 200
sjómílur 1975 en þó fyrst og fremst
vegna þess að árgangurinn 1973
reyndist mjög stór. Veiðistofn var
um 1,5 milljónir tonna árið 1980.
Stofninn minnkaði mjög ört næstu
árin og var kominn niður fyrir 800
þús. tonn árið 1983. Hann stækkaði
örlítið þegar árgangarnir frá 1983
og 1984 bættust í veiðistofninn og
komst stofnstærðin í tæp 1.300 þús.
tonn á árunum 1988-1989. Stofninn
hefur síðan minnkað á ný og er í
ársbyijun 1992 áætlaður aðeins um
850 þús. tonn og hefur hann sjaldan
reynst svo lítill síðan rannsóknir
hófust.
Þegar skoðuð er nýliðun í þorsk-
stofninn (súlurnar á myndinni) þá
skera nokkrir árgangar sig úr hvað
stærð snertir. Á umræddu tímabili
er árgangur frá 1945 langstærstur.
Aðrir stórir árgangar eru árgang-
arnir frá 1949, 1950, 1964, 1973
og síðast árgangarnir frá 1983 og
1984. Þótt nýliðun hafi annars verið
breytileg frá ári til árs er einkar
athyglisvert að nú á allra síðustu
árum, þegar þorskstofninn er greini-
lega kominn í allnokkra lægð, hefur
nýliðun aldrei verið eins léleg um
jafn langan tíma á þessu álfrar ald-
ar tímabili. Ekki tókst út frá þessum
gögnum að sýna fram á neitt mark-
tækt samband milli stærðar hrygn-
ingarstofns og fjölda nýliða en eftir
stendur sú staðreynd að meðal-
talsnýliðun hefur farið lækkandi.
Dr. Sigfús A. Schopka
„Sóknin hefur síðan á
stríðsárunum hvorki
meira né minna en
fimmfaldast þrátt fyrir
þá staðreynd, að út-
lendingar hafi horfið
af miðunum á sínum
tíma og fiskiskipastóll
landsmanna hafi „að-
eins“ þrefaldast í rúm-
lestatölu á þessu tíma-
bili. Þessi mikla sóknar-
aukning umfram
stækkun flotans er
besti mælikvarði á þær
tækniframfarir sem
hafa orðið við veiðarn-
ar.“
l JPPVAKNINGUR
ÞJÓÐERNISSTEFNUNNAR
eftir Arvo Alas
Eftir fall kommúnismans er þjóð-
ernisstefnan orðin eitt þessara fyr-
irbrigða sem valda spennu, bæði í
austri og vestri, og ógna komandi
nýskipan heimsmála. Þjóðernisstefn-
an hefur verið sérlega virk í Sovét-
ríkjunum og í Júgóslavíu — þessum
fyrrum fjölþjóðaríkjum Austur-Evr-
ópu, þar -sem vandamál einstakra
lýðvelda eru oft ólík, þróunarstig
þeirra mismunandi, og söguleg, trú-
arleg og menningarleg forsaga
þeirra óskyld.
Sem kunnugt er voru Eystrasalts-
ríkin hernumin og innlimuð með
valdi í Sovétríkin árið 1940. Þá var
ekki við hæfi að ræða um lýðræði
og mannréttindi. Fjöldaflutningur
íbúanna til Síberíu og þvingun til
að taka upp samyrkjubúskap mark-
aði djúp spor í þjóðarvitund þeirra.
Hver sá sem grunaður var um að
vera „þjóðernissinni“ átti á hættu
að vera dæmdur til lífstíðar
nauðungarvinnu í Gulaginu.
Eftir því sem Sovétríkin þróuðust
yfir í „óijúfanlegt sambandsríki
fijálsra þjóða“ þróaðist hin opinbera
leníniska þjóðerniskenning á þann
hátt að til að vega á móti þjóðernis-
stefnu og þjóðrembingi bæri að
kappkosta að rækta alþjóðahyggju
og sovézka föðurlandsást. Smám
saman varð meginstefnan sú að
sameina allar þjóðirnar í Sovétríkj-
unum í nýja heild — „sovézku þjóð-
ina“ — sem átti að búa yfír öllum
beztu eiginleikum og menningu allra
þjóðanna með rússnesku sem sam-
eiginlegt tungumál. Smáþjóðirnar
áttu að lenda í ruslafötu sögunnar
og deyja út. Á stjórnartímum
Breznevs aðalritara var því lýst yfir
að sovézka þjóðin væri orðin að veru-
leika. Sú fullyrðing, sem hafði í för
með sér stöðugt meiri rússnesk áhrif
í sovézku lýðveldunum, mætti vax-
andi ugg og mikilli vantrú, aðallega
hjá innlendum menntamönnum, á
samfélag homo sovjeticusa án þjóð-
ernislegra róta. Hvaða þjóð gæti
hugsað sér að deyja út af fúsum og
fijálsum vilja? Hvaða tilgang hefur
rithöfundur sem veit fyrirfram að
bækur hans eru ritaðar á „deyjandi"
tungumáli fyrir lesendur sem eru
að „deyja út“? Hvaða skapandi lista-
maður getur algjörlega losnað við
þjóðemislegar rætur? I Eystrasalts-
lýðveldunum, þar sem þjóðleg menn-
ing hafði verið ríkjandi meðan inn-
flytjendum fjölgaði ört og eðlileg
fjölgun íbúanna var lítil, jók hættan
á að verða að minnihlutaþjóð í eigin
landi svartsýni og öryggisleysi hjá
Eistlendingum, Lettum og Litháum.
Svonefnd alþjóðleg menntun í rússn-
eskum og innlendum skólum stuðl-
aði heldur ekki að sátt og samlyndi
þar sem sjálft hugtakið alþjóða-
hyggja var skilgreint á mismunandi
vegu. í rússneskum skólum var talið
sjálfsagt að hugtakið alþjóðahyggja
fæli í sér að öllum smærri þjóðunum
í Sovétríkjunum bæri að læra rúss-
nesku, sem væri heimsmál og not-
hæft um landið allt, meðan komandi
„dauði“ menningar einstakra lýð-
velda vekti ekki áhuga rússneskra
skólabama til að læra þarlend tung-
umál. Þetta allt fór að sjálfsögðu
ekki framhjá minnihlutaþjóðunum í
Sovétríkjunum. Alþjóðahyggjuna
skorti jafnvægi og jafnrétti til að
skapa sameiginlegan skilning. í eist-
neskum skólum þýddi alþjóðahyggj-
an til dæmis í raun að menn áttu
skipulega að gleyma uppruna sínum
í nafni samrunans, sem fól í sér að
allt rússneskt var gott, en allt eistn-
eskt var minna metið, vafasamt og
nánast túlkað sem þjóðernisstefna.
Jafnvel orðið „Eistland" vakti grun
um þjóðernishyggju hjá sumum
valdhöfum. I stað þess bar að nota
„eistneska sovétlýðveldið" til að ekk-
ert færi á milli mála. Hugsjónaleg
árvekni og ritskoðun jukust hjákát-
lega; meðan gjarnan mátti hylla
ágæti Rússlands og hæfileika rúss-
nesku þjóðarinnar, kvökuðu „fuglar
eistneska sovétlýðveldisins" í skóg-
um Eistlands, ef taka átti mark á
eistneskum uppsláttarbókum, og í
vötnum Eistlands og ám syntu „fisk-
ar eistneska sovétlýðveldisins". Hjá-
trúin og hræðslan við uppvakning
þjóðernisstefnunnar gagntók flokks-
Ieiðtogana svo mjög að jafnvel kór-
söngur, sem vinsæla tónskáldið
Gustav Emesaks samdi, var bannað-
ur eingöngu vegna þess að orðið
„föðurland“ kom fyrir í taxtanum.
Tvískynnungurinn í viðhorfmu til
þjóðemisstefnunnar í sósíalísku
samfélagskenningunni endurspe-
glaðist einnig í því að viðleitni þjóð-
ernishreyfínga (aðallega í ríkjum
þriðja heimsins) til að stofna eigin
þjóðlönd var talin ják'vætt fyrir-
brigði, á meðan sérhver þjóðernis-
kennd og sjálfsbjargarviðleitni innan
ríkjasamsteypunnar fékk á sig
stimpil þjóðernisstefnu.
Allt þetta undirbjó að sjálfsögðu
góðan jarðveg fyrir þjóðernisþijózku
og vaxandi samkennd, sem gátu í
öfgatilfellum leitt til blindrar þjóð-
ernisstefnu í þeirri neikvæðu merk-
ingu sem venjulega er tengd orðinu.
En erþá til einhver ,jákvæð“ þjóð-
ernisstefna? Það er til dæmis oft
talað um danskan hugsunarhátt án
þess að þar sé átt við nokkuð í lík-
ingu við þær ógnvæglegu þjóðernis-
stefnur sem ganga aftur í Austur-
Evrópu. En hvar eru mörk ,jákvæðr-
ar“ þjóðerniskenndar og „neikvæðr-
ar“ þjóðernisstefnu?
Eins og vitað er hefur þjóðernis-
stefnan í Evrópu tekið margvísleg-
um breytingum. í upphafí 19. aldar
var hún í öllum löndum tengd lýð-
ræðislegum, samfélagslegum, póli-
tískum og þjóðernissinnuðum frels-
ishræringum. Á síðari helmingi 19.
aldar varð þjóðemisstefnan — fyrst
og fremst í Þýzkalandi — sú opin-
bera hugmyndafræði sem ráðandi
öfl beittu til framgangs í innanríkis-
málum og jafnframt í nafni vaxandi
samskipta á sviði utanríkismála. í
minna þróuðum ríkjum Austur-Evr-
ópu ríkti sú þjóðernisstefna sem stóð
gegn umbótum í samfélaginu og
auknum mannréttindum. Tékkneski
þjóðfélagsfræðingurinn Miroslav
Hroch hefur skipað þróun þjóðernis-
stefnunnar í þessum löndum í þijú
þroskastig: Á A-stigi birtust fyrstu
vísarnir að þjóðtungu og menningu
undir handleiðslu áhugasamra fræð-
imanna, B-stigið einkennist af til-
komu þjóðerniskenndarinnar og
þjóðernishreyfínga, á C-stiginu
leiddi stefnan til pólitískra fjölda-
hreyfinga sem áttu sameiginlegt
markmið — stofnun þjóðríkisins.
Þáverandi þjóðfélagskerfi og ríkið
voru Austur-Evrópubúunum utanað-
komandi valdhafar sem stóðu í vegi
fyrir þróun eigin þjóðerniskenndar.
í Eistlandi, Lettlandi og Litháen
náði þjóðernishreyfingin þegar á
níunda áratug síðustu aldar ofan-
greindu C-stigi. Því miður tókst
ungu þjóðríkjunum við Eystrasalt,
sem stofnuð voru eftir rússnesku
byltinguna, ekki að leysa öll sín
vandamál. Komið var á fót lýðræð-
islegum stofnunum, en strax á fjórða
tug þessarar aldar höfðu harðstjórn-
ir tekið við völdum í flestum ríkjum
Evrópu, þar á meðal í Eystrasalts-
ríkjunum. Stundum er sagt að nú-
verandi Eystrasaltsríki hafi ekki
þroska til að endurheimta sjálfstæði
sitt vegna skorts á lýðræði á milli-
stríðsárunum. En hvað þá um önnur
ríki í Evrópu? Eiga Þýzkaland, Ítalía
og Spánn með Hitler, Mussolini og
Franco í fortíðinni meiri „rétt“ á að
vera sjálfstæð ríki en til dæmis Eist-
land, Lettland og Litháen?
En audiatur et altera pars. Hvers
vegna ættu Eystrasaltsþjóðirnar í
raun að endurreisa sjálfstæði ríkja
sinna? Mátti ekki bíða þar til um-
fangsmiklum breytingum í Sov-
étríkjunum væri lokið og þau orðin
að nýju ríkjasambandi, þar sem
mannréttindi fá að njóta sín og lög
og réttur orðin undirstöðuatriði? I
greinum sinum „Eymd þjóðernis-
stefnunnar" (Nationalismens elend-
ighed, Information 25.-26. maí
1991) skrifar Norðmaðurinn Thom-
as Hylland Eriksen að „...ef Balíbú-
um, sígaunum og inúítum (eskimó-
um) er fært að viðhalda eigin menn-
ingu án eigin ríkis, því skyldu þá
ekki Kúrdar og Litháar geta það
einnig? ...Ef öll þjóðarbrot ættu að
eiga sitt eigið þjóðland ættu allir
góðir kraftar sem fyrst að samein-
ast um að dyirbal-ættflokkurinn í
norð-austurhluta Queensland
(Ástralíu) fái sjálfstæði. Reyndar
samanstendur þetta þjóðarbrot af
örfáum afskekktum íjölskyldum,