Morgunblaðið - 02.02.1992, Qupperneq 19

MORGUNBLAÐIÐ SKOÐUN SUNNUDAGUR 2. FEBRÚAR 1992
19
Myndin sýnir veiðistofn, nýliðun og veiðidauða 5-10 ára þorsks ára-
bilið 1941-1990.
Þetta er náttúrulega fiskveiði-
stefnunni og ráðgjöf Hafrannsókna-
stofnunarinnar að kenna segja þeir
veiðiglöðu. Aðrir kenna slæmu ár-
ferði í sjónum á síðustu misserum
um. Það hafi komið niður á nýliðun-
inni og vitna í þessu sambandi í
grein eftir samstarfsmann minn dr.
Svend Aage Malmberg haffræðing,
sem hann reit í Morgunblaðið nokkru
fyrir jólin undir heitinu „Hvers vegna
ekki 400 þús. tonn?“
Ekki skal dregið í efa vægi um-
hverfisþátta, þegar fjallað er um
afrakstursgetu fiskstofna, en eins
og dr. Svend Aage bendir sjálfur á,
hefur stofnstærð þorsks ekki ein-
göngu minnkað vegna þess hve illa
árar í sjónum heldur hafa veiðarnar
líka sitt að segja. En menn hafa
samt sem áður tilhneigingu til að
líta fram hjá þessu með veiðarnar
og kenna árferðinu um hvernig kom-
ið er.
Veiðarnar og sóknin
En lítum þá nánar á þróun veið-
anna og sóknina í þorskstofninn.
Hvernig hafa þessir þættir þróast
undanfarna hálfa öld? Besta mat á
sókn í fiskstofn er að mæla eða
meta þann dauða sem veiðarnar
valda í viðkomandi stofni. Ekki verð-
ur farið nánar út í það hér, hvernig
þessi dauðsföll eru metin en heila
línan á myndinni sýnir veiðidauða
5-10 ára þorsks síðastliðna hálfa
öld. Þegar heimsstyrjöldin síðari
braust út hurfu útlendingar af ís-
landsmiðum. íslenski veiðiflotinn,
sem var nú ekki burðugur í þá daga,
sat nær einn að veiðunum öll stríðs-
árin. Sóknin á þessum árum var
mjög lítil í stofninn og lætur nærri
að aðeins tíundi hver þorskur á aldr-
inum 5-10 ára hafi veiðst á þessum
árum.
Eftir heimsstyijöldina síðari fór
sóknin ört vaxandi. Bæði komu út-
lendingar aftur til veiða á Islands-
mið og ennfremur stækkaði okkar
eigin fiskiskipastóll hröðum skref-
um. í kringum 1950 lætur nærri að
fjórði hver þorskur á aldrinum 5-10
ára hafi verið veiddur. Áratug síðar
er þriðji hver þorskur veiddur og í
kringum 1970 veiðist annar hver
5-10 ára þorskur í stofninum.
Þannig hefur veiðidauðinn smám
sarrtan farið vaxandi með aukinni
sókn allt fram til þess tíma er fisk-
veiðilögsagan var færð út í 200
sjómílur árið 1975. Þá dró úr veiði-
dauðanum, þegar hinn erlendi floti
hvarf af miðunum, en fljótlega tókst
íslendingum að fylla í skarðið, þar
sem fiskiskipastóll okkar stækkaði
mjög á þessum árum með tilkomu
öflugra togskipa. Þegar kvótakerflð
komst á árið 1984 minnkaði aftur
veiðidauði, en þrátt fyrir það hefur
sóknin hin síðari ár farið vaxandi
enn á ný með minnkandi stærð
stofnsins. Nú er aftur svo komið að
veiðidauðinn er með því hæsta sem
þekkist, síðan farið var að mesta
dauðsföllin í stofninum, þ.e. að ann-
ar hver 5-10 ára þorskur veiðist.
Þetta þýðir að af hveijum 100 þorsk-
um sem ná 5 ára aldri verða 50
þorskar 6 ára, 25 þorskar 7 ára, 12
þorskar 8 ára o.s.frv. í raun eru
afföllin í stofninum meiri en hér
segir. Línuritið sýnir eingöngu veiði-
dauðann, en auk veiðanna bætast
við önnur afföll í stofninum af nátt-
úrulegum orsökum (óvinir og sjúk-
dómar o.fl.)
Sóknin hefur síðan á stríðsárun-
um hvorki meira né minna en fímm-
faldast þrátt fyrir þá staðreynd, að
útlendingar hafi horfið af miðunum
á sínum tíma og fiskiskipastóll
landsmanna hafi „aðeins“ þrefaldast
í rúmlestatölu á þessu tímabili. Þessi
mikla sóknaraukning umfram
stækkun flotans er besti mælikvarði
á þær tækniframfarir sem hafa orð-
ið við veiðarnar. Áður fyrr voru veið-
arfæri úr náttúrulegum efnum og
ekki nærri eins veiðin og endingar-
góð og veiðarfæri úr gerviefnum sem
síðar komu fram. Þá vita allir að
togari í dag er allt annað skip en
togari á stríðsárunum eða fyrstu
árum eftir stríð. Athuganir sem
greinarhöfundur gerði einu sinni á
afkastagetu þýskra togara á ísland-
smiðum sýndi að afköst dísilsíðutog-
ara var 10% meiri en gufutogara
sömu stærðar. Skuttogari af sömu
stærð reyndist 25% afkastameiri en
síðutogari. Hér á árum áður þegar
fiskleitartæki voru óþekkt urðu skip-
stjórar að reyna fyrir sér þar sem
fyrri reynsla benti til veiðivonar. Sá
búnaður og þau tæki sem notuð eru
við veiðarnar í dag eira nánast engu.
Þeir sem mest tala um að auka
veiðarnar virðast ekki gera sér
nokkra grein fyrir hve þorskgengd
hefur minnkað hér við land og ættu
að kynna sér betur sögu þorskveið-
anna. Allt fram undir 1960 gerðist
það oft að um og yfir milljón tonn
af þorski gengu til hrygningar á
Suðvesturmið. Og ég get ekki stillt
mig um að vitna hér í ferðaminning-
ar Bjarna Sæmundssonar fiskifræð-
ings í bókinni Um láð og lög sem
kom út 1942. Þar segir hann frá
veiðiferð sinni á „Skallagrími" á
Selvogsbanka í apríl 1928. Gefum
Bjama orðið: „Sjaldan er aflinn jafn,
1-2 pokar í hali á jöfnum, skikkan-
legum botni, sem gerir ekki meira
en að smá rífa. Nei, vanalegast er
það annaðhvort skaufi eða eitthvað
lítið eða varpan stórrifín eða farin,
eða þá 2-4 eða margskiptur, stund-
um jafnvel 10-12 skiptur poki eða
meira og varpan heil. Eg skal til
dæmis nefna, að eitt kvöldið við
Hornið var kastað klukkan 11, og
fór ég þá niður til að sofa, en bjóst
ekki við að dregið yrði aftur fyrr en
undir miðnættið, en ég hafði ekki
verið meira en stundarfjórðung niðri,
þegar kallað er til mín. Er þá varpan
komin upp aftur með 7 skiptan poka,
og hafði verið dregin í 5 mínútur
aðeins!"
Grípum svo aftur ofan í frásögn
Bjarna í lok veiðiferðar: „Um morg-
uninn var mikill afli, en tók frá aft-
ur. Var þá reynt í Norðurkrók og
fyrir ofan Hraun, en lítill afli, en
það lagaðist, þegar leið á daginn,
og fengum við um kvöldið 25 poka í
8 dráttum, nálega eingöngu þorsk,
og var þá orðið heldur matarlegt að
horfa yfir framdekkið á „Skalla" og
hann farinn að síga að framan. Alls
fengum við um daginn yfir 40 poka
eða nálægt 8.000 fiska. Við vorum
orðnir saltlausir og var því ekki um
annað að gera en hætta“.
Auðvitað var veiðin misjöfn í þess-
um ferðum eins og Bjarni getur um,
en hefðu þéssir kappar haft þann
tækjabúnað sem flotinn hefur í dag,
hefði verið nánast um mokveiði að
ræða í hveiju togi. Ég er hræddur
um að það kæmi ekki mikið í vörp-
una á „Skallanum“ núna, ef hann
væri kominn aftur á miðin með
gamla búnaðinn sinn. Veiðitæknin
hefur haft það í för með sér að þorsk-
urinn á nú hvergi lengur griðland.
Ég held að hvert einasta manns-
barn sjái að svona getur þetta ekki
gengið lengur. Það að fara að auka
veiðarnar þýðir náttúrulega að drepa
enn fleiri fiska úr fáliðuðum ár-
göngum og flýta fyrir hruni stofns-
ins. Þeir sem tala um að það þurfí
að grisja stofninn ætti að vera ljóst,
að það er búið að grisja og gramsa
í stofninum um langt árabil. Það var
sjálfsagt að grisja stofninn meðan
hann var stór, t.d. fyrstu árin eftir
stríð, en það er engin þörf á slíku í
dag. Ef það á aftur að reyna að
auka afraksturinn úr þorskstofnin-
um verður það síst gert með auknum
veiðum nú. Svo mikið er víst.
Höfundur starfar við
þorskrannsóknir á
Hafrannsóknastofnun, er
formaður vinnunefndar
Alþjóðahafrannsóknaráðsins, seni
sér um úttekt á ástandi helstu
botnfiskstofna við Grænland,
Island og Færeyjar og á sæti í
ráðgjafanefnd
Alþjóðahafrannsóknaráðsins um
stjórn fiskveiða.
„Tvískinnungurinn í
viðhorfinu til þjóðernis-
stefnunnar í sósíalísku
samfélagskenningunni
endurspeglaðist einnig
í því að viðleitni þjóð-
ernishreyfinga (aðal-
lega í ríkjum þriðja
heimsins) til að stofna
eigin þjóðlönd var talin
jákvætt fyrirbrigði, á
meðan sérhver þjóðern-
iskennd og sjálfsbjarg-
arviðleitni innan ríkja-
samsteypunnar fékk á
sig stimpil þjóðernis-
stefnu."
Gunnar G. Vigfúsaon
Arvo Alas afhendir forseta Islands trúnaðarbréf sitt.
sem hvorki kunna að lesa né skrifa.
En dyirbalar eiga sitt eigið tungu-
mál, eigin siði og eigin trúarbrögð.
Nægir það ekki til að gera þá að
„þjóð“? Hafa þeir ekki þarmeð áunn-
ið sér rétt til að eiga sinn eigin sendi-
herra hjá Sameinuðu þjóðunum, sitt
eigið landslið í knattspyrnu og sinn
eigin þjóðsöng?"
En það er einmitt hér sem
hundurinn liggur grafinn.
Þjóðríki er engin jólagjöf sem
hver og einn þjóðfélagshópur fær
að gjöf frá aðalritara SÞ með boði
um inntöku í Lionsklúbb þjóða for-
réttinda og lýðræðis. Það er árangur
langvarandi stjórnmála-, efnahags-
og menningarlegrar þróunar, sem
byggist á þroska samfélagsins og
vilja til að mynda eigið ríki. Oft eft-
ir harða baráttu fyrir tilvist sinni,
sem hefur sameinað marga hópa og
hreyfingar í samfélaginu að því
marki að þeir eru færir um að vera
til sem pólitísk, efnahagsleg og
menningarleg heild undir eigin
stjórn. Einmitt þetta á við um til
dæmis Eystrasaltsríkin, sem eftir
langa sjálfstæðisbaráttu þóttu nægi-
lega þroskuð að lokinni fyrri heims-
styijöldinni til að mynda eigin sjálf-
stæð þjóðríki og síðan gerast aðilar
að Þjóðabandalaginu. Eistland, Lett-
land og Litháen hlutu viðurkenning-
ar flestra ríkja sem sjálfstæð ríki
og þessar viðurkenningar gilda enn.
Og viljinn til að endurreisa sjálf-
stæði ríkjanna fékkst staðfestur við
þjóðaratkvæðagreiðslu þar á síðasta
ári.
„Það verður að gera sér ljóst að
þjóðríki er ekki reglan í Évrópu,
heldur frekar undantekningin," segir
Christen Sörensen prófessor í grein
sinni „Bandaríki Evrópu“ (Morgena-
visen Jyllands-Posten, 29. júní
1991). Éistland var ásamt Dan-
mörku eitt þessara fáu undantekn-
inga sem einnar þjóðar landsvæði á
millistríðsárunum í Evrópu. Og þrátt
fyrir takmarkanir á lýðréttindum á
fjórða áratugnum var Eistland eina
land veraldar þar sem þingið sam-
þykkti sérstök lög sem veittu gyð-
ingum sjálfræði í menningarmálum.
Þessa jákvæðu sögulegu reynslu
mun Eistland taka upp í nýjum lög-
um um réttindi minnihlutahópa í
landinu. Með því að fá erlenda, þar
á meðal danska, sérfræðinga til að
segja álit sitt á nýju lögunum á að
tryggja að þau verði samþykkt í
samræmi við grundvallarreglur lýð-
ræðis og almennra mannréttinda.
Það sérkennilega við núverandi
ástand í Eystrasaltsríkjunum felst
því að Eistar, Lettar og Litháar, sem
sjálfir voru um 50 ára skeið lítil þjóð-
arbrot í Sovétríkjunum og hafa nú
fyrst síðasta árið reynt að vernda
tungumál sín, sérkenni og sjálfs-
stjórn með sérstökum lagasetning-
um, verða með uppbyggingu nýrrar
stjórnskipunar að setja lög um
réttindi minnihlutahópa á sama tíma
og fyrrum þjóðarbrot mynda meiri-
hlutann í þessum löndum. Munurinn
á fortíð og nútíð felst í því að undir
einræðisstjórn í 50 ár höfðu balt-
nesku þjóðirnar enga möguleika á
að vernda réttindi sín, en nú er nýju
minnihlutahópunum fijálst að segja
álit sitt á öllum samfélagsvandamál-
um. Og það er af hinu góða. Til að
koma í veg fyrir mannréttindabrot
í framtíðinni verður að finna mál-
amiðlunarlausnir sem fullnægja
kröfum beggja aðila. í samningi
rússneska lýðveldisins og lýðveldis-
ins Eistlands, sem forsetarnir Boris
Jeltsín og Arnold Riiiitel undirrituðu,
stendur meðal annars að bæði lönd-
in skuldbindi sig til að tryggja öllum
sovézkum ríkisborgurum, sem bú-
settir era í Rússlandi og Eistlandi,
rétt til að halda eða sækja um rúss-
nesk eða eistnesk borgararéttindi,
og að þessum þegnum verði, án til-
lits til þjóðernis þeirra eða sérstöðu,
tryggt fullt jafnrétti og frelsi. Mönn-
um án ríkisfangs sem búsettir eru
í þessum löndum skulu, án tillits til
þjóðernis, tryggð full réttindi og
frelsi í samræmi við alþjóðareglur
um mannréttindi. Allir borgarar eiga
rétt á að þroska þjóðmenningu sína
og rétt á að velja sér borgararétt í
samræmi við iög landanna og samn-
ing lýðveldanna tveggja.
Rétturinn til að halda þjóðerni
sínu, tungu og menningu á ekki að
teljast til forréttinda, heldur á hann
að vera óumdeildur hluti af þjóðar-
rétti. Hvers vegna gæti dyirbal-ætt-
flokkurinn ekki átt sitt eigið landslið
í knattspyrnu eða sinn eigin þjóð-
söng? Hvers vegna hefur hannekk-
i„áunnið“ sér þessi réttindi, ef hann
kann að leika knattspyrnu og
syngja? Hvers vegna eiga þá aðrar
þjóðir rétt á þessum „þjóðernislegu"
forréttindum?
Mörg hinna gömlu deilumála í
Evrópu eru enn sem fyrr óleyst. Svo
er misheppnuðu byltingartilrauninni
í Sovétríkjunum fyrir að þakka að
Eystrasaltsríkin gátu endurheimt
sjálfstæði sitt nokkru fyrr en áætlað
hafði verið, meðan Eistar Lettar og
Litháar voru á ný á C-stigi, sem var
einkennandi fyrir sögulega þróun
þessara ríkja á níunda áratug síð-
ustu aldar þegar þjóðernishreyfingin
sameinaði alla flokka og hópa þjóð-
anna.
Tjáningarfonn og hlutverk þjóð-
ernisstefnunnar eru margvísleg. Fer
það eftir sögulegri stöðu og
„ástandi“ þjóðarinnar, hvort íbúarnir
eru fijálsir eða kúgaðir, hvort þeir
eiga sitt eigið þjóðríki eða ekki, hvort
þeir búa við lýðræði eða kúgun.
Búast má við róttækum þjóðernisað-
gerðum í þjóðfélagi þar sem eitthvað
er „rangt“ í efnahags-, stjómmála-
og þjóðfélagskerfinu og þjóðina
skortir andlegt mótvægi gegn
óleystum þjóðfélagsvandamálum. Til
að koma í veg fyrir að þjóðernis-
kenndum sé beitt óheiðarlega verður
samfélagið að virða alþjóðalög og
reglur um samskipti þjóða og mann-
réttindi. í innanríkismálum verður
þetta tryggt í skjóli þingbundins lýð-
ræðis.
í fomum íslendingasögum fékk
sál afturgöngunnar ekki frið fyrr en
hún hafði verið hálshöggvin og höfuð
hennar graflð við hlið búksins. Við
getum því aðeins útrýmt uppvakn-
ingi þjóðernisstefnunnar ef við —
eins og í sögunum fornu — höggvum
höfuðið af þjóðernisvofunni með
sverði lýðræðis og gröfum það við
hlið líkama hennar — stjómarháttum
einræðisins.
Höfundur er sendiherra Eistlands
á íslandi.