Morgunblaðið - 16.02.1992, Síða 4

d L>
4 C
2G(i i }[Aúíiaar'i .ar HUOAauviMua aiGA.iavíUOHOM
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. FEBRÚAR 1992
þegar hún leggst undir Dani.
Matthías reynir að gera sem
minnst úr sambandi skáldsins við
Kristjönu þrátt fyrir að margt
bendi til þess að Jónas hafí geng-
ið á eftir henni með bónorð upp á
vasann á árunum 1829 til 32.
Jónas elskar Þóru
Stjómmálamaðurinn Jónas frá
Hriflu gaf út lítið Jónasar-kver
árið 1941 og tekur þátt í því með
Matthíasi að hreinsa skáldið af
öllu sem borgaralegt velsæmi gat
ekki sætt sig við. Hriflu-Jónas lít-
ur auðvitað framhjá Kristjönu en
segir viðkynningu skáldsins við
Þóru hafi haft úrslitaáhrif á skáld-
skap hans og lífsstefnu; hún „varð
kvenhugsjón hans og skálddís".
Matthías Þórðarson og Jónas
frá Hriflu endurspegla þá tilhneig-
ingu okkar að gera dýrlinga úr
látnum afreksmönnum, þeir hafna
því að sá maður sem hefur náð
að orða jafn dapurlega og innilega
fegurð sem þessa
Háa skilur hnetti
himingeimur,
blað skilur bakka og egg.
En anda, sem unnast,
fær aldregi
eilífð að skilið.
... geti verið annað en heilagur
maður sem yrkir og elskar engla
á borð við Þóru.
Jónas Hallgrímsson er hippi
Um fá eða engin íslensk skáld
hefur jafn mikið verið ort; þjóð-
skáld urðu að gjöra svo vel að yrkja
um ástmöginn. En skáldin setja
sig í steliingar og kvæðin ná því
sjaldan að verða meira en rímaðar
hátíðarræður. Auðvitað eru til und-
antekningar eins og ljóð Jóhanns
Sigutjónssonar, þar sem Jónas er
krýndur hrungjömu haustlaufi.
Eftir heimsstyijöldina síðari hætta
skáldin að mestu að yrkja um Jón-
as. Af hverju? Nú munu þeir sem
eru í fýlu útí öll kvæði ort eftir
1945 eflaust gefa frá sér hnuss
sem þýðir: ég vissi þetta, úrkynjun-
in er svo mikil að nútímaskáldin
lesa ekki einu sinni Skáld íslands.
Auðvitað er það rangt. Hins vegar
er ekki svo vitlaust að draga þá
ályktun að hátíðleikinn í kringum
Jónas hafí fælt skáld síðustu ára-
tuga frá honum.
En ekki er hægt að kalla þann
Jónas hátíðlegan sem veltist um
blindfullur, illa lyktandi og með
sýfílis í rúmlega tuttugu ára söng-
kvæði Megasar. Sögur um
drykkjuskap og kynsjúkdóma
höfðu lengi loðað við ástmöginn,
en Megas var sá fyrsti sem orti
um þær og fór kvæði hans víða.
Megas rauf þagnarmúr, orðið
var laust og hefði mátt búast við
því að ung skáld notuðu tækifærið
og kæmu órímuðum kvæðum um
fullan Jónas fyrir í bókum sínum.
Svo var ekki, en eflaust hefur
margur flissað illyrmislega ofan í
lopapeysu sína og sönglað um útúr-
drukkna Skáldið. En hvers vegna
lét uppreisnarglöð sextíu og átta
kynslóðin sér nægja að syngja með
Megasi? Var þetta svo vel orðað
hjá honum að annað hefði þótt
ósniðugt og hallærislegt? Eða
fundu þau kannski til samkenndar
með fullum og útskúfuðum Jónasi?
Það skyldi þó ekki vera. Skáldið
virðist geta verið einkavinur böð-
uis og fómarlambs á sama tíma.
Hann var svoddan Jónas þessi Jón-
as.
Jónas á öld Skarphéðins
Á þessari rímlausu skeggöld
virðist enginn dýrlingur óhultur
fyrir meinfysni nútímamannsins.
Aður fyrr var Gunnar á Hlíðarenda
hvers manns hugljúfí og vinsæl-
astur allra sögupersóna. Nú er
hlegið að einfeldni hans og jafnvel
pískrað um framhjáhald með Njáli.
Hinn orðheppni og kaldhæðni
Skarphéðinn, sem heggur menn í
herðar niður jafnt með orðum sem
éxi, hefur komið í stað Gunnars.
Hvemig reiðir Jónasi af á öld
Skarphéðins?
LEST JONAS
HALLGRIAASSON
1 MLSLlTSiT
HSB JBlSÉBr H IbhB vlidstir BfflwH H H 4ÉÞ
Könnun tneöal framhaldssknlanema um þekkingu á listaskáldinu gnða
Á öllum tímum er talað um hnignun æskunnar; hún er ásökuð
um leti, drykkju og virðingarleysi fyrir forfeðrum sínum. Und-
anfarin ár hafa margir komið áhyggjufullir fram í fjölmiðlum
og talað um að æska landsins viti meira um bandarískar film-
stjörnur en íslensk skáld og verk þeirra. Mér lék forvitni á að
vita hvort unglingar vissu eitthvað um Jónas Hallgrímsson,
skáldið sem á ekki að þarfnast kynningar.
i
Jg lagði könnun fyrir 222
framhaldsskólanemendur
í fjórum skólum; Fjöl-
brautaskóla Suðurnesja (FS),
Pjölbrautaskóla Vesturlands
(FVA), Menntaskólann við
Hamrahlíð (MH) og Menntaskóla
Reykjavíkur (MR). Rétt er að
taka fram að sáralítill þekkingar-
munur virðist vera milli nemenda
hvers skóla; helst að nemendur
FS hafí komið verst út.
Hvorki könnunin né úrvinnsl-
an úr henni geta talist strangvís-
indalegar, en svörir. hljóta að
gefa einhveija mynd af þekkingu
ungdómsins á skáldi íslands.
Nemendurnir áttu að svara fimm
spurningum. Hér á eftir tek ég
út svör við þremur:
Hvenær var Jónas Hallgríms-
son uppi?
Hverskonar náungi var hann?
hennar á Akranesi svaraði stutt
og laggott: „Alkohólisti."
Eitthvað var um misskilning.
Átján ára piltur frá FVA hélt
að Jónas hefði látist úr blýeitrun
en jafnaldri úr MR taldi hann
hvíla við hlið konu sinnar í Kö-
ben.
Hann var biskup
Hundrað og níu nemendur,
eða 49%, gerðu sér litla sem
enga grein fyrir hver þessi Jónas
var, nokkrir skiluðu einfaldlega
auðu eða voru með fullyrðingar
eins og: „Hann var biskup.“
Sextán ára stúlka úr FS sagði
hann hafa verið uppi á 14. öld,
tvítug kynsystir hennar úr sama
skóla var aldeilis ósammála,
svaraði: „Hann dó ungur í Kaup-
mannahöfn á spítala í kringum
1949.“
skildi eftir sig Passíusálmana,
Allt eins og blómstrið eina og
fleiri stórkvæði. En það virðist
ekki nóg að reisa mikla kirkju
til að gera Hallgrím minnisstæð-
an í huga nemenda, tuttugu og
fímm heimfærðu ævi og/eða
störf sálmaskáldsins yfír á Jónas.
Nítján ára piltur úr MH:
„Hann er þekktur fyrir að yrkja
Passíusálmana," sautján ára fé-
lagi hans úr sama skóla sagði
hann prest á Saurbæ í Hvalfírði
og mikið skáld, á 19. öldinni.
Hann var „karl sem bjó með
Tyrkja-Guddu og bjó í Hvalfírði,
orti Öxar við ána á 19. öld,“
hélt sextán ára piltur úr MR
fram. *
Jónas orti Eddukvæðin
Þijátíu nemendur „stálu“
frægum kvæðum frá öðrum
skáldum og eignuðu Jónasi. Átta
sögðu hann hafa ort þjóðsönginn
eftir Matthías Joehumsson, Oxar
við ána (Steingrímur Thorsteins-
son) fékk ellefu atkvæði. Tvítug-
ur piltur úr FS taldi Jónas hafa
ort Eddukvæðin milli 1750 og
1850, sextán ára stúlka úr FVA
sagði einhver kvæði og sögur
Lést Jónas í bílslysi langt fyrir aldur fram..?
Getur þú bent á eitthvað sem
liggur eftir hann?
Hann dó úr blýeitrun
Af 222 nemendum voru 58,
eða rúm 26%, sem gátu nefnt
eitt eða fleiri Ijóð eftir Jónas og
bent á að hann hefði verið einn
af Pjölnismönnunum. Þeir bestu
töldu upp þijú ljóð og voru nokk-
uð vissir um að skáldið hafi ver-
ið uppi á 19. Öldinni. Spuming
númer tvö fékk mismunandi
svör: „Hann elskaði náttúruna
og hafði sínar skoðanir,“ sagði
18 ára stúlka úr MR. Kynsystir
hennar í MH taldi hann mikinn
baráttumann meðan jafnaldra
Sumir gerðu Jónas að presti,
frekar drykkfelldum. Margir
nemendur úr FVA notuðust við
hugtakið alkohóiisti. Átján ára
MR-ingur sagði hann „greindan
miðað við samferðamenn sína“,
21 árs kona úr FS vildi meina
að Jónas hafí verið „frekar róleg
týpa, setið heima og ort ljóð“.
Var Jónas Hallgrírasson
Hallgrímur Pétursson?
Einn af helstu útsýnisstöðum
Reykjavíkur er Hallgrímskirkjan
sem rís upp af Skólavörðustíg.
Kirkjan er nefnd eftir sálma-
skáldinu Hallgrími Péturssyni
sem lifði og dó á 17. öldinni og
liggja eftir Jónas sem var
„stundum nefndur Jón forseti“.6
Hann var skrítinn
Það er margbrotinn Jónas sem
birtist í svöranum. Hér eru nokk-
ur þeirræ Hann var hámenntað-
ur prestur; góður maður með
áhuga á að skrifa; mikils virtur
í þjóðfélaginu; varla hægt að
hugsa sér hann öðruvísi en gaml-
an með skeggbrodd á hökunni;
bara venjulegur; hann var fínn
en svolítið „tens“; rólegur og
mjög gáfaður; hef bara ekki
hugmynd; veit það ekki; hann
var alki; lést í bílsiysi fyrir aldur
fram.
Undanfarin ár hefur töluvert
verið skrifað um Jónas. Það voru
tímamót í rannsóknum á honum
þegar Hannes Pétursson sendi frá
sér Kvæðafylgsni árið 1979. Ári
síðar gaf Vilhjálmur Þ. Gíslason
út bók um Jónas og Fjölni. Auk
þess hefur fjöldinn allur af leikum
og lærðum skrifað í blöð og tíma-
rit. Inn á sviðið hefur stormað ný
kynslóð af fræðimönnum með út-
lendar bókmenntakenningar bak
við eyrun sem banna alla óþarfa
kurteisi gagnvart verkunum, og
skiptir engu máli hveijir hafa
skapað þau. Helga Kress hrelldi
margan manninn þegar hún um-
bylti sögu Jónasar, Grasaferð;
sagði sakleysið bara vera á yfir-
borðinu, en undir niðri ólgaði tog-
streita kynjanna. Dagný Kristj-
ánsdóttir fjarlægði Þóru, tengda-
dóttur allra íslenskra feðra, úr
Ferðalokum og sagði aðeins vera
tvær persónur í kvæðinu; ljóðmæl-
andann og Guð. Og Dagný heldur
því fram að fjöllin í Gunnarshólma
séu tákn fyrir annars vegar hin
ströngu karlmannlegu öfl, og hins
vegar hin árásargjörnu kvenlegu
öfl. Dagný og Helga fara létt með
að lesa togstreitu kynjanna úr
kveðskap Jónasar. Eins og við
mátti búast hafa ekki allir verið
sáttir við skrif þéirra Dagnýjar og
Helgu. Meðal annarra hafa Guð-
mundur Andri Thorsson og Kol-
brún Bergþórsdóttir maldað í mó-
inn og dregið í efa að hægt sé að
skipta skáldskapnum í karlmann-
leg og kvenleg öfl sem togast á.
En hvort sem maður er sammála
eða ekki þá hlýtur að teljast gleði-
legt að Jónasi sé sýndur þessi
áhugi; hann er þá ekki dauður úr
öllum æðum. Eða hvað? Á yfir-
borðinu er allt í stakasta lagi.
Fyrir þremur árum kom út enn
eitt ritsafn Jónasar, greinar um
hann valda deilum, og samkvæmt
skoðanakönnun frá því í fyrra er
Jónas bestur íslenskra skálda. En
er hann ísland eins og Laxness
vildi meina? Verður enginn íslend-
ingur án þess að lesa Jónas? Skyldi
sá maður sem svarar þessum
spumingum játandi, ekki gera
Jónasi og skáldskap full hátt und-
ir höfði? Þeir eru ófáir íslending-
arnir sem komast gegnum lífíð án
þess að lesa
__________________ skáldskap
og það eru
væntanlega
ekki margir
sem velta
því fyrir sér
hvort það
hafí verið
Þóra sem
Jónas harm-
aði alla
daga; fólk
veit yfirleitt
ekki hver
þessi Þóra
var. Sumir
hafa jafnvel
ekki hug-
mynd um að
Jónas Hall-
grímsson
hafi ein-
hvem tím-
ann verið til.
Við stöndum
ekki lengur
í sjálfstæðis-
baráttu og
sjálfstæðis-
hetjumar eru bara nöfn í sögubók-
um; Jón Sigurðsson er styttan sem
losar forsetann við blómsveiginn
17. júní ár hvert.
Síðustu tuttugu árin hafa sýnt
að fólk virðist vera að átta sig á
því að Jónas Hallgrímsson var
fyrst og fremst skáld, gott skáld.
Og maður. Jónas er að vísu ekki
daglegur gestur á heimilum lands-
manna, hefur kannski aldrei verið
það. En hann hefur lifað góðu lífi
í 184 ár; af hveiju ætti hann deyja
núna?
Höfundur er skáld og hefur skrif-
að ritdóma fyrir Morgvnblaðið.