Morgunblaðið - 29.03.1992, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29. MARZ 1992
C 13
VATNSKRANAR í ^
VARSJA
eftir Rune Bech
ÞAÐ STREYMIR gulleitt úr
vatnskrönunum. Það lyktar af
klóri og aukaefnum, og bragðið
hefur athyglisverðan keim: Það
minnir örlítið á kolanámusalt,
dálítið á þvag, og á ýmsa þung-
málma. Það skilur eftir gult lag
á hvítum baðkerum. Bezt er að
þvo sér ekki upp úr því. Bezt að
bursta ekki tennur með því. Bezt
að sjóða það áður en það er not-
að. Raunar bezt að nota það alls
ekki.
Vatnið í Varsjá. Því er dælt
upp úr ánni Wislu, sem
er opið rennandi skólpræsi
alls Póllands. Fyrst rennur áin
gegnum Krakow þar sem í hana
bætist frárennslið frá salernum
borgarinnar. Þarnæst gegnum
námuhéröðin með þeirra skolvatni
blönduðu jarðsöltum. Og loks fram-
hjá verksmiðjum og stálverum þar
sem henni bætast smurolía, efna-
fræðilegar blöndur, þungmálmar.
Áin endar svo í vatnskrönum borg-
aranna í Varsjá, útþynnt með
nokkrum tonnum af klóri og um
12 tegundum af ýmsum hreinsi-
' vökvum.
Þetta hljómar eins og vondur
draumur. En þetta er raunveruleik-
inn hjá tveimur milljónum Pólveija
í einni af stærstu höfuðborgum
Austur-Evrópu. Vatnið sem notað
er í Varsjá í barnamat og síðdegis-
kaffið er eitt versta vatn Evrópu -
eitt skelfilegasta dæmið um van-
rækt og hirðuleysi sem kommún-
isminn útdauði sýndi náttúru og
umhverfi. Hver morgunn við vatns-
hanann minnir grimmilega á arfinn
frá umhverfisóþrifnaði kommúnist-
anna. í Prag og Búdapest er ástand-
ið svipað - sönnun þess að þrátt
fyrir lýðræðislegar og pólitískar
umbætur er Austur-Evrópa enn
saurgaður sorphaugur Evrópu.
En Varsjárbúar eru eftir áratuga
reynslu orðnir vanir húðkvillum og
hafa lært að búa við aukabragðið.
Gott ráð þegar drukkið er te er að
setja sneið af sítrónu út í - hún
drepur mest af óbragðinu. Verra
er með magasýkingar hjá ferða-
mönnum. En verst er það sem allir
forðast að ræða eða hugsa um:
langtímaáhrifin og krabbameins-
hættan hjá þjóð sem daglega inn-'
byrðir talsvert magn af klóri og
hreinsiefnum í mat og drykk.
Dælurnar slokra og rymja við
vatnstökuna á bökkum Wisla-árinn-
ar rétt sunnan við miðborg Var-
sjár. Flókið kerfi af leiðslum og
dælum myndar rana sem liggur út
í grábrúnt vatn árinnar. 405 lítrar
á sekúndu. Hvít froða á yfirborðinu
sogast með grænum þörungunum
í vatninu inn í líffærakerfi stórborg-
arinnar. Gamalt ryðgað reiðhjól
liggur á barmi árinnar við vatnsinn-
takið. Þar er skilti sem bannar fólki
að baða sig.
„Menn eru stundum móðursjúkir
vegna drykkjarvatnsins. Það stafar
af þekkingarleysi og tilfinninga-
semi,“ segir forstjóri vatnsveitu
Varsjár, Robert Latawiec, þegar
hann fer með fréttaritara Morgun-
blaðsins um 40 hektara svæði sitt,
sem er steinsnar frá íburðarmikla
ameríska skýjakljúfshótelinu Marr-
Af gíf urlegri
umhverfis-
menguní
Austur-Evrópu
iott í Varsjá.
„Ef til vill er heppilegt að sjóða
það áður en það er gefið kornabörn-
um, en það er enn ósannað að það
sé skaðlegt fullorðnum," segir
hann, sem sjálfur hefur „drukkið
beint úr krananum í áraraðir án
þess að bíða tjón af“.
Robert Latawiec er verkfræðing-
ur um fertugt og á nafnspjaldi hans
má lesa að hann sé með próf í
ensku. Hann er bersýnilega í upp-
námi yfir þeirri vanþóknun sem
framleiðsla hans mætir.
Að sjálfsögðu gæti vatnið verið
betra, ef við hefðum ráð á því. En
það höfum við ekki. Ég hef ferðast
víða um heim og séð allar nýju
aðferðirnar. En þær kosta peninga.
Og hvaða peningamenn ættu svo
sem að hafa áhuga á vatnsbirgðum
sveitarfélaganna," spyr hann og
bendir á að allt sé gert til að auka
vatnstöku í vatninu Zalew Zegrz-
ynskie, sem gert er af mannavöld-
um milli ánna Bug og Narew, en
þær eru ekki heldur allt of hreinar.
Um þriðjungur af vatni Varsjár-
borgar kemur nú þaðan.
Inni í skrifstofu sinni dregur
Latawiec fram skrá yfir á annan
tug efna sem hellt er í vatnið til
að drepa skæðustu gerlana:
„Ég get ábyrgst að vatnið er
laust við alla hættulegu gerlana
þegar það kemur úr krönunum. Um
bragðið og litinn má að sjálfsögðu
alltaf deila," viðurkennir hann. Á
sumrin þarf sérstaklega að nota
meira af klór þar sem hitinn eykur
gerlaíjöldann í ánni. Venjulega
hella starfsmenn hans hálfu öðru
tonni af klóri út í vatnsleiðslur
Varsjár á dag.
Eftir að farið var að hleypa vest-
rænum vörum inn í landið hafa
margir Pólveijar keypt sér svo-
nefndar virkar kolefnissíur til að
setja á vatnskranana: „Það lætur
menn búa við falskt öryggi," segir
hann. „Síurnar hjálpa vissuiega
meðan þær eru ferskar og nýjar.
En það verður að skipta oft um
þær, og það vita fæstir Pólveijar.
Sé ekki skipt um þær fara þær að
skila af sér öllum uppsöfnuðu úr-
gangsefnunum og gera vatnið enn
méngaðra,“ segir hann.
Það er grátbroslegt að næsti
nágranni vatnsveitunnar við
Koszykowa-stræti er húðsjúkdóma-
sjúkrahús V arsjjir. Þar þekkir
Wieslawa Gozdá yfirhjúkrunar-
fræðingur allt of vel til mikils
magns af klóri og efnasamböndum
í vatninu:
„Margir sem þvo sér upp úr vatn-
inu verða að sætta sig við þurra
húð og kláða. Við teljum að óvenju-
mikil tíðni ofnæmis í Varsjárbúum
stafi af áhrifum vatnsins á húðina
eða neyzlu á klóri og efnasambönd-
um í matvælum," segir hún Morg-
unblaðinu, og kvartar yfir því að
flestir Pólverjar telji að klórinn
hverfi sé vatnið soðið:
„Svo auðvelt er það ekki. Það
verður að sjóða mjög iengi og síðan
að standa óhreyft í að minnsta kosti
sólarhring, og samt verða þung-
málmarnir eftir í vatninu. Margir
búa við falskt öryggi.“
Wieslawa Gozda tekur daglega á
móti sjúklingum á spítalanum, sem
eiga við afleiðingar mengaða vatns-
ins að stríða. Sjálf þvær hún sér
ekki úr vatninu né drekkur það.
Þess í stað sækir hún vatn í plast-
brúsa úr einum af 16 opinberum
bráðabirgðakrönum sem komið hef-
ur verið upp í milljónaborginni og
flytja hreinna jarðvatn úr lind sem
er á 200 metra dýpi undir Varsjá.
Þessir kranar eru oftast í nánd við
ljósmyndastofur, sem þurfa hreint
vatn við framköllun á filmum. Á
laugardögum og sunnudögum þeg-
ar borgarbúar eiga frí geta biðraðir
fólks með tóma brúsa vérið langar.
Þeir eru heppnir sem ekki þurfa að
bíða lengur en í hálftíma. Það er
löngu orðinn hluti af borgarmynd-
inni í Varsjá að sjá fólk burðast
með hvítu plastbrúsana. Þó hefur
vatnsveita Varsjár sýnt fram á að
aðeins örfáir þúsundustu hlutar
vatnsnotkunarinnar koma frá þess-
um 16 vatnskrönum. Lang flestir
láta sér nægja kranavatnið eins og
það er.
„Einu sinni í viku förum við upp
í sveit til foreldra minna og förum
í alvöru bað,“ segir hún og harmar
að yfirvöld í Varsjá skúli ekkert
gera til að fjölga opinberu krönun-
um með jarðvatninu, til að fækka
þeim sém verða bakveikir af brúsa-
burði.
Vatnsveitustjórinn kallar brúsa-
æðið móðui'sýki: „Brúsarnir eru
sannkallaðar gerlasprengjur," segir
Robert Latawiec. „Menn taka þá
með sér heim og stilla þeim ef til
vill upp við hliðina á ofninum þar
sem brúsarnir eru geymdir svo dög-
um skiptir. Strax eftir sólarhrings
géymslu er mun meira af gerlum í
þeim en vatninu sem við dæjum út
í leiðslurnar. Að vísu er vatnið laust
við klór og efnablöndur, en gerla-
myndunin getur orðið gífurleg,“
segir hann.
Á veðurstofu Varsjár tekúr Jan
Dojlido deildarstjóri reglulega sýn-
ishorn af kranavatninu, og hann
hefur áhyggjur af því sem vatns-
veitan ætlar Pólveijum að drekka:
„Klór og krabbameinsvaldandi
lífræn efni í vatninu eru oft tvisvar
og þrisvar sinnum meiri en reglur
WHO, Heilbrigðismálastofnunar
Sameinuðu þjóðanna, mæla fyrir
um,“ segir hann. Jafnframt sýna
ógnvekjandi spár heilbrigðisráðu-
neytisins að fyrir árið 2000 verði
fjórði hver Pólveiji kominn með
krabbamein, auk þess sem meðal-
ævi karlmanna í Póllandi er að kom-
ast niður fyrir 65 ár, meðan hún
er 73 ár á Norðurlöndum. Dojlido
er ekki í neinum vafa um að meng-
unin - þar á meðal vatnið - á sök-
ina. Hann segir ástandið' sorglegt.
Hvað varðar vatnsnotkun hans
sjálfs notar hann bæði kolefnissíu
og suðu. Hann ráðleggur mæðrum
að baða ekki börnin nema þær hafi
soðið vatnið í að minnsta kosti 15
mínútur.
„Vandamálið í heild á rætur að
rekja til mengunarinnar í Wisla-
ánni,“ segir hann, og vísar til þeirr-
ar hrollvekjandi ferðar sem áin
leggur að baki á leið sinni frá því
hún sprettur upp hrein og tær í
Karpata-fjöllum þar til ferðinni lýk-
ur í ósunum við Eystrasalt þar sem
áin er orðin að líflausu skólpi. Marg-
ar stórborgir á leið hennar veita
afrennslisvatni sínu óhreinsuðu í
ána, allar námurnar í Slesíu dæla
daglega 7.000 tonnum af saltúr-
gangi í ána, að sögn umhverfisráðu-
neytisins, og verksmiðjur dæla efn-
um og úrgangi í ána.
„Hún er orðin að risaskólpræsi
alls Póllands. Og samt nota menn
vatnið - nokkrum hundruðum kíló-
metra eftir öll ósköpin - sem
drykkjarvatn rnanna," segir Jan
Dojlido. 40% af skólpi í Póllandi
renna burtu óhreinsuð. Alþjóða-
bankinn og pólsk yfirvöld hafa sam-
ið metnaðargjarna áætlun um
hreinsun árinnar - en áratugir
munu líða áður en hún skilar
árangri.
Þangað til mun gulleitt vatn
Varsjár áfram streyma úr krönun-
um til andlitsþvottar og í síðdegis-
kaffið.