Morgunblaðið - 12.04.1992, Blaðsíða 10
10 c
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. APRIL 1992
Yangaveltur um litarheiti íslenskra húsdýra
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Með erfðafræðinni er hægt að kanna hvernig
litur þessa fallega sægráa kálfs er til kominn.
eftir Guðrúnu Þóru Gunnorsdóttur
FLIKRÓTTAR, golbuxóttar, klukkóttar kindur, blábleikar, fræ-
nóttar, rílóttar kýr og sporðóttir, litföróttir, moldbleikir hestar.
Einhverjum kann að koma þessi litarheiti spánskt fyrir sjónir og
telja þau jafnvel tilbiining einan. Svo er þó ekki heldur er þetta
aðeins lítill hluti þeirra nafna sem Sigurlín Hermannsdóttir tók
saman í lokaritgerð sinni frá Háskóla íslands sem fjallaði um litar-
heiti íslenskra húsdýra. Áhugi á litarheitum, einkum hestalitum,
er mjög vaxandi og fólk þyrstir í fróðleik af öllu tagi. Fjölbreytnin
í litum á íslensku búfé er líka óendanleg og Albert Jóhannsson,
hestamaður, leikur sér að því í nýrri bók sinni að taka saman á
fjórða þúsund heiti sem hann segir að notuð séu til þess að skil-
greina ólíka Iiti á hestum. Hann hræðist þó að sum þessi litar-
heiti séu hverfandi þekking og aukin ræktun á góðri leið með
að fækka litum íslenskra húsdýra til muna.
M
fannst svo
merkilegt hvað
litirnir voru
bundnir tegund-
um og reyndar
hafði ég velt þessu fyrir mér sem
ritgerðarefni í öldungadeild en
hugsaði það aldrei til enda þá,“
segir Sigurlín þegar ég inni hana
eftir ástæðunni fyrir þessu óvenju-
lega efni í lokaritgerð í íslenskri
málfræði.
Sigurlín bindur umfjöllun sína við
hesta, kýr og kindur en eru hundar
og kettir ekki íslensk húsdýr?
Jú auðvitað en það var svo mikið
af heimildum til um hesta, kýr og
kindur. Það virtist sem miklu máli
skipti að litirnir væru rétt skil-
greindir á þessum tegundum. Eins
er líklega til meira af heitum á
þessum tegundum því oft voru
margar skepnur af hverri tegund á
hveijum sveitabæ en víðast hvar
var bara einn köttur og einn hund-
ur. Undaneldinu er líka stjórnað
markvisst á þeim tegundum sem
ég tek fyrir en hundar og kettir
hafa fengið að sjá um sig sjálfir
að þessu leyti á íslenskum sveita-
bæjum.“
Sigurlín leitaði meðal annars
fanga á þjóðháttadeild Þjóðminja-
safnsins og safnaði saman uppiýs-
ingum úr svörum sem borist höfðu
safninu eftir að það sendi út spurn-
ingalista þar sem var spurt um liti
húsdýra. Listinn frá þjóðháttadeild
var sendur út um allt land til eldra
fólks og talsvert hefur borist af
svörum en að sögn Hallgerðar
Gísladóttur, þjóðháttafræðings, er
ekkert farið að vinna úr þessum
gögnum enn sem komið er. Þórður
Tómasson í Skógum samdi spurn-
ingaskrána fyrir þjóðháttadeildina
en hefur einnig komið sér upp per-
sónulegu safni sem hefur meðal
annars að geyma upplýsingar um
Iitarheiti kúa, kinda og geita. Þórð-
ur hefur talað við fólk víðs vegar
um landið og á nú orðið talsvert
seðlasafn sem hann mun vinna úr
innan tíðar. Litarheitin eru hluti af
stærra verki sem Þórður hefur unn-
ið að undanfarin ár og ber heitið
„íslenskir búskaparhættir". Þórður
safnar einnig nöfnum á sauðfé til
þess að geta séð hvernig nöfnin eru
mynduð út frá lit og hornalagi.
Kindalitir tengdir fatnaði
„Það kom mér mest á óvart,“
segir Sigurlín „hvað ég vissi óskap-
lega lítið um þetta efni og hvað til
voru margbreytileg heiti. Reyndar
er langminnst til um kýrnar, mönn-
um þykja þetta kannski ekki eins
spennandi skepnur. Hjá hestunum
er mikið til af allskyns samsettum
litum, sem dæmi má nefna rauð-
jarpan lit. Hjá kindunum er mikið
um tvílit heiti sem eru tengd fatn-
aði svo sem buxótt og treyjótt.
Sum litaheitin voru þannig að ég
gat ómögulega áttað mig á þeim
en yfirleitt fylgdu þó einhveijar lýs-
ingar heitunum. Eg man þó eftir
einu heiti sem ég gat ekki áttað
mig á en það var muskóttur hest-
ur, ég skildi alls ekki hvernig hann
væri á 'litinn," segir Sigurlín en
hvernig er muskóttur hestur á lit-
Morgunblaðið/Valdimar Kristinsson
Þessi hestur kallast móvindóttur...
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Minnst er til af litaheitum um kýr. „Mönnum þykja þetta kannski ekki eins spennandi skepnur," segir
Sigurlín sem er hér ásamt skjöldóttri kusu í Húsdýragarðinum.
RAUÐUR NUMER EITT
FLESTIR hestamenn hrífast af
rauðum lit og rauðblesóttur
glófextur er draumaliturinn sam-
kvæmt niðurstöðum skoðanakönn-
unar sem Guðrún Stefánsdóttir
gerði meðal hestamanna vítt og
breitt um landið.
Könnunin er hluti af Iokarit-
gerð í búvísindaná'mi en
Guðrún útskrifaðist frá
bændaskólanum á Hvanneyri sem
búfræðikandidat á síðasta ári. Rit-
gerðin, sem fjallar um liti hrossa, er
þríþætt: fyrsti hlutinn er heimildar-
þáttur þar sem litunum er lýst og
greint frá erfðum þeirra, annar hlut-
inn er skoðanakönnunin og sá þriðji
fjallar um tíðni litanna. Tíðnina rann-
sakaði Guðrún með því að athuga
gögn Búnaðarfélags íslands um sýnd
hross á tímabilinu 1950-1990 til þess
að kanna hvort tíðnin hefði eitthvað
breyst á því árabili.
Guðrún sendi spurningalista til
666 hestamanna sem valdir voru til-
viljunarkennt úr félagaskrám hesta-
mannafélaga á landinu. Alls bárust
henni 204 svör sem er rétt 30% svör-
un. Guðrún er óánægð með þátttöku
kynsystra sinna en einungis 11%
þeirra sem fengu könnunina svöruðu
á móti 35% svarhlutfalli hjá körlum.
Hún vill hins vegar endilega koma á
framfæri þökkum til allra þeirra sem
svöruðu en tæplega 60% þeirra sögð-
ust hafa stundað hestamenr.sku frá
barnæsku.
Eins og áður sagði reyndist rauð-
blesóttur glófextur litur njóta mestra
vinsælda, það er rauður hestur með
hvíta blesu og Ijósgult fax og tagl.
En grár og hvítur litur fylgir þar
fast á eftir í vinsældunum. Það kem-
ur einnig fram í niðurstöðum Guð-
Morgunblaðið/Valdimar Kristinsson
Rauðblesóttur glófextur er litur sem hrífur marga
hestamenn.
Morgunblaðið/KGA
Guðrún Stefánsdóttir, „ánægð með að fleirum
fannst litur skipta máli en ekki“.
rúnar að litir sem gullið (glófext) eða
silfrað (vindótt) fax og tagl fylgir
eru vinsælir. Liðlega helmingur
þeirra sem svarar segir Iitinn skipta
máli og 35% segjast vera tilbúin til
þess að borga meira fyrir ákveðna
liti. Það er athyglisvert að þeir sem
eru 41 árs og eldri finnst litur á
hrossi frekar skipta máli heldur en
þeir sem eru yngri. Þeir eldri eru
jafnframt frekar tilbúnir til þess að
borga hærri upphæð fyrir ákveðinn
lit. 12% svarenda segjast rækta liti
en liðlega 60% svaraði ekki ræktun-
arspurningunni. „Þetta er hátt hlut-
fall en ekkert óeðlilegt," segir Guð-
rún, „því ég held að fólki finnist erf-
itt að segja til um hvort það rækti
lit eða ekki og mér fínnst 12% vera
hátt hlutfall þó auðvitað þekki maður
dæmi þess að litur sé ræktaður svo
sem á Kirkjubæ þar sem ræktuð eru
rauðblesótt og á Hofstöðum í Hálsa-
sveit eru grá hross ræktuð. Eftir á
að hyggja fmnst mér að niðurstöð-
urnar hafi ekki komið mér á óvart
og ég var ánægð með að fleirum
fannst litur skipta máli en ekki. Fólk
segir auðvitað að aðrir hlutir skipti
meira máli og það er ekki nóg að
hrossið sé fallegt á litinn en fallegur
litur spillir ekki fyrir.“
Guðrún segir að tiðni hrossalita
hafi breyst að'eins á þessu fjörutíu
ára tímabili sem hún skoðaði. Brún-
th.