Morgunblaðið - 09.08.1992, Blaðsíða 22

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9. ÁGÚST 1992
Yorið
íPrag
eftir Sigríði Matthíasdóttur
í maí á þessu vori tóku á annan tug sagnfræðinema við
Háskóla Islands sig upp og héldu í kynnisferð til höfuðborg-
ar Tékkóslóvakíu, Prag. Sjálf hef ég dvalið vetrarlangt í
Prag, raunar fyrir byltingu, veturinn '88-89. Breytingarn-
ar verða örar þessi árin en samt var ljóst þegar við lentum
á flugvellinum í Prag að við vorum komin til Austur-Evr-
ópu. Lyktin var öðruvísi en á Kastrup, biðraðir við skipti-
búllur, fólkið í fríhöfninni pínulitlu eins og það sé að æfa
í nýju leikriti og kunni ekki hlutverkið almennilega. Við
lentum í landi sem er á leið inn í nýjan heim og enginn
veit nákvæmlega hvernig sú nýja tilvera mun líta út. Ekki
síst vegna þess var spennandi að lenda í Prag á þessu vori.
Líf og fjör á Karlsbrúnni. Fyrir „Flauelsbyltinguna“ var hún venjulega auð og tóm.
Frá gamla borgarhlutanum í Prag. Á hægri myndinni eru minnismerki um fórnarlömb kommúnismans
á aðalgötunni í Prag. Þarna má meðal annars sjá mynd Jan Palach, sem brenndi sig til bana á þessum
stað eftir innrás Sovétríkjanna 1968.
Hann hefur séð tímana tvenna, þessi aldni tékkneski alþýðumaður,
frá þvi fyrir valdatöku kommúnista 1948.
Yorið var komið. Það var
hreint óskaplega heitt
og þegar Austur-Evr-
ópusjokkið var farið
að hjaðna og ég orðin
tilviljunarkenndur ferðamaður á
Karlsbrúnni upplifði ég aftur þessa
tilfinnngu sem ævinlega fylgir Prag,
fegurðina sem á engan sinn líka.
Henni hefur oft verið lýst, hjá Smet-
ana í tónverkinu Moldá, í málverkum
Oskars Kokoscha og myndum frí-
stundamálaranna á Karlsbrúnni.
Fegurð sem gefur tilfinningu upp-
hafningar sem módernískur bygg-
ingarstíll megnar sjaldan að veita
og það er engu logið um þann unað
sem það er að sitja við Karlsbrúna
á vorkvöldum, ekki síst ef fólk hefur
smekk fyrir tékkneskum bjór. Sem
betur fer slapp Prag við sprengjur
í síðari heimsstyijöldinni og nemend-
ur í arkitektúr, sem og aðrir listunn-
endur, flykkjast til Prag til að virða
fyrir sér byggingarlist, gottneskar,
barrokk og nýklassískar byggingar
sem standa þar eins og upprunaleg-
ar og framast má verða.
Ég var í Prag í ágúst í fyrra en
breytingarnar sem hafa orðið, stinga
í augu. Menn hafa greinilega notað
veturinn vel. Götusölufólkið er mun
betur birgt og selur meira aðlaðandi
varning og verslanir í miðbænum
hafa tekið stökk í átt til vestræns
vöruúrvals. Miðborgin er á góðri leið
með að verða alþjóðleg verslunar-
borg, enn sem komið er er höfuðá-
hersla á kristal en einnig skótau og
leðurvarning. Verslunarleiðangur í
Prag, hvað verðlag snertir, er eins
og að vera í viku í Kolaportinu en
fá hins vegar einungis nýjan vamig.
Kristalsverslanir eru samar við sig,
bæheimski kristallinn, útskorinn,
gylltur og blómlegur, lætur eins og
nútímahönnun hafi aldrei verið til
og kemst fyllilega upp með það.
Öll þessi dýrð er hins vegar ekki
ætluð íbúum nema að litlu leyti. Fjár-
hagslega séð hafa verið dregin
ósýnileg Apartheidskilti í u.þ.b. 500
m radíus út frá miðbænum sem
segja: „Venjulegum tékkneskum
launþegum meinaður aðgangur.“
Þeim er að vísu leyfilegt að viðra
sig á bökkum Moldár en það kostar
þá óheyrilegar upphæðir að borða,
drekka og versla í þessari ferða-
mannaparadís og er raunin sú að
þeir halda sig að mestu leyti annars
staðar. Meðalmánaðarlaun eru tæp-
lega 4.000 tékkneskar (8.000 ísl.
kr.). Ódýru skórnir sem við gátum
ekki hætt að dásama og kostuðu
ekki nema u.þ.b. 1.000 tékkneskar
krónur (2.000 ísl.) voru því vikulaun
Tékka. Og annað eftir því. Á úti-
kaffíhúsi á Gamlabæjartorgi, í hjarta
miðbæjarins, kostar krús af bjómum
góða 80 ísl. kr. En í lítilli bjórbúllu
Það hafa orðið
miklar breytingar
í höfuðborg
Tékkóslóvakíu á
skömmum tíma.
Tékkar sjálfir eru
nú nánast útlægir
í miðborginni
aðeins rétt utan við helstu ferða-
mannagötur kostar hann 12 ísl. kr.
og var þó í raun miklu betri því að
hann var framreiddur freyðandi
beint úr tunnunni. Þar söfnuðust
Tékkamir saman eftir vinnu eins og
þeir hafa ævinlega gert.
Margir virðast hafa tvíbenta af-
stöðu til þróunar í átt til vestrænna
viðskiptahátta. Pavel Humhal, ung-
ur myndlistarmaður, orðaði það
þannig að áður hafí hann óttast
Sovétríkin, nú Bandaríkin. Hins veg-
ar þýddi ekkert að láta þann ótta
stjórna sér; Tékkar þörfnuðust ein-
faldlega vestræns fjármagns, menn-
ingarstrauma og atvinnuhátta:
„Verkmenning hér er í rúst og
verkafólk er hreint afsprengi sósíal-
ismans.“ Meðal hinna erlendu fjár-
festa sem hafa komið upp fyrirtæki
í Prag er íslendingurinn Þórir Gunn-
arsson sem rekur ágætan veitinga-
stað, Reykjavík, við Karlovgötu.
Þangað buðum við tékkneskum
kunningjum upp á íslenskan físk og
er óhætt að segja að þeim hafí líkað
vel.
Tékknesku námsmennimir litu
þróunina hornauga enda brennur
hún á þeim. Marta Jerabkova, rúm-
lega tvítugur nemandi í norsku og
ensku, sagðist hafa verið fastagestur
á kaffíhúsi við Karlovgötu, en nú
væri verðlagið orðið þannig að venju-
legir tékkneskir stúdentar gætu ekki
leyft sér að setjast þar niður. Það
að Tékkar em útlagar í eigin borg
er ljót saga. Það er að vísu ljóst að
í augnablikinu er ferðamannaiðnað-
urinn helsta vonin til að ná í hinn
svokallaða harða gjaldeyri en við
gátum þó ekki annað en velt fyrir
okkur hvernig okkur liði með svipaða
stöðu í Reykjavík, að útlendingar
og ferðamenn réðu lögum og lofum
á Laugaveginum, Lækjartorgi og við
Tjömina og teygðu sig aðeins yfír
Vesturbæinn en við aumir íslending-
ar yrðum áð halda okkur einhvers
staðar utan við þann radíus.
I ferðinni nutum við dyggrar að-
stoðar tékkneskra hjóna, þeirra
Lidmilu og Vaclav Nemec, en þau
eru miklir Islandsvinir og hún er
formaður Vinafélags við Norðurlönd
í Prag sem starfar með blóma. Þau
era á sextugs- og sjötugsaldri, hún
hagfræðingur, hann jarðfræðingur.
Hvorugt hefur komið til íslands en
áhugi þeirra á landi og þjóð er feiki-
legur. Fyrir þeirra tilstilli kynntist
hópurinn öðram hliðum á Prag en
hann hefði annars gert, t.d. var far-
ið á tónleika í móttökusal forsetans
í höllinni og það er sjaldgæfur við-
burður að tónleikar séu haldnir þar.
Þeir voru liður í hinni frægu tónlist-
arhátíð sem kölluð er „Vorið í Prag“.
Olga Havlova forsetafra var vernd-
ari þessara tónleika og einungis voru
leikin verk eftir tékknesk tónskáld,
þ.á m. Smetana, Dvorak og Janacek.
Sömuleiðis var öllum boáið á heimili
þeirra hjóna einn eftirmiðdaginn og
um leið og við stigum inn fyrir garðs-
hliðið var okkur ljóst að þetta var
annar heimur sem á vissan hátt laut
öðram lögmálum en erillinn fyrir
utan. Við voram ekki aðeins stödd
í Prag tíunda áratugarins heldur
ekki síður þess þriðja meðal vel-
menntaðra borgara og hluta sem
önduðu frá sér aldagamalli menn-
ingu Mið-Evrópu. Hvítvíni frá Mæri
var hellt í kristalsglös, Hr. Nemec
ræddi um tónskáldið Smetana og lék
lög eftir hann á flygilinn af tækni
og innlifun og við fengum að heyra
söguna af því þegar fjölskyldan
slapp með naumindum við að húsið
væri þjóðnýtt við valdatöku komm-
únista 1948. Einn eftirmiðdag vor-
um við nokkurs konar þátttakendur
í miðevrópskri sögu síðustu aldar
og ég hefði gjarnan viljað staldra
ögn lengur við í þessari veröld sem
var.
Saga og fegurð borgarinnar hefur
þau áhrif að andstæður nútíðar og
fortíðar verða meira sláandi en víða
annars staðar. Þungarokkarar á rölti
um þessar götur sem hafa lítið
breyst síðan Mozart yfirgaf þær
gera að verkum að hvorutveggja fær
á sig dálítið absúrd blæ, göturnar
og þeir. Þungarokkshljómsveitin
Guns and Roses hélt tónleika í Prag
á meðan við vorum þar stödd og
þangað mættu tæplega 100.000
manns. Það kostaði 350 tékkn. krón-
ur inn á tónleikana, og þeir voru að
sjálfsögðu fjölmargir sem höfðu eng-
in efni á því. Þeir sem ekki höfðu
efni á að borga sig inn á þessa tón-
leika létu ekki deigan síga heldur
kveiktu varðelda fyrir utan og þar
hafa verið u.þ.b. 10.000 manns.
Orðið „absúrd“ er ekki alveg úr
lausu lofti gripið í Prag. Þeir hafa
ákveðna hefð fyrir því sem er abs-
úrd, samanber Franz Kafka. Sjálfur
Vaclav Havel, fyrrum leikhúsmaður
og andófsmaður og nú forseti lands-
ins, segir í viðtalsbók frá árinu 1986
að ef Absúrdieikhúsið hefði ekki
verið til fyrir hans daga hefði hann
neyðst til að fínna það upp! Havel
var á árunum 1960-68 starfandi við
hið svokallaða Grindverkaleikhús í
Prag (Divadlo na Zabradlí). Leikhús
þetta er enn til og þangað hélt hluti
hópsins að horfa á látbragðsleiksýn-
ingu en látbragðsleikur er meðal
þess sem Tékkar hafa getið sér gott
orð fyrir. Sýningin var m.a. unnin
upp úr Faust eftir Goethe, og nokkr-
um verkum Franz Kafka og þrátt
fyrir að ekkert okkar væri vant
neinni hefð í látbragðslist létu allir
hrífast með. Leikaramir kunnu sitt
fag og með fullkomnu valdi yfír lík-
amshreyfíngum túlkuðu þeir eitt-
hvað sem þær hafa enga hugmynd