Morgunblaðið - 18.08.1992, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 18. ÁGÚST 1992
GEÐKLOFI
(Schizophrenia)
Grein sú sem hér fer á eftir er
þýdd og staðfærð á vegum Sam-
taka aðstandenda geðsjúkra.
Greinin er frá National Schizop-
hrenia Fellowship í Englandi og
er birt með leyfi höfunda. Grein-
in er eftir dr. Julian Leff, aðstoð-
arframkvæmdastjóra MRC Social
Psychiatry Unit, London, og dr.
Ruth Berkowitz, dr. Rosemarie
Eberlein-Fries og dr. Liz Kui-
pers.
Þessar athugasemdir eru tilraun
til að gefa ykkur nokkrar upplýs-
ingar um geðklofa, áhrif hans, or-
sakir og meðferð. Við munum reyna
að útskýra hvað það er sem hefur
komið fyrir ættingja ykkar og hvað
það er kallað.
Það getur verið að að undanförnu
hafi ættingi þinn ekki verið sjálfum
sér líkur, að hann tali ekki við þig
eins og hann var vanur, að hann
kjósi að vera í einrúmi eða að hann
sjái og heyri eitthvað sem þú verður
ekki vör við. Þú hefur kannski kom-
ist að því að ef þú reynir að tala
um þetta við hann, þá getirðu ekki
sannfært hann um að þetta sé
ímyndun.
Þú hefur líklega spurt sjálfa þig
hvað sé að honum. Er það alvar-
legt? Hvað er að gerast? Þú hefur
e.t.v. þegar fundið svör við ýmsu,
en veist kannski ekki hvemig þau
geta átt við þinn eigin fjölskyldu-
meðlim. Við vonum að þessar at-
hugasemdir muni hjálpa ykkur við
að svara einhverjum af þessum
spumingum.
Auk hjálpar og ráðlegginga heim-
ilislæknis, geðlæknis, sálfræðings
og félagsráðgjafa á geðsjúkrahúsi
má benda á Samtök aðstandenda
geðsjúkra og Geðhjálp.
Auðþekkjanlegur sjúkdómur
Það sem þú hefur e.t.v. haft
áhyggjur af em einkenni
auðþekkjanlegs sjúkdóms. Við vit-
um nú ýmislegt um hann. Til dæm-
is vitum við að sjúklingurinn getur
stundum heyrt og séð eitthvað sem
ekki er til staðar. Hugsun hans get-
ur orðið rugluð þannig að erfítt er
að tala við hann og hann virðist
ekki alltaf hlusta á það sem þú seg-
ir. Þetta getur þýtt að hann missi
samband við það sem er raunveru-
lega að gerast í kringum hann og
þá getur það sem hann segir eða
gerir verkað skringilega eða óvenju-
lega. Einnig geta tilfinningar hans
breyst; þær geta orðið ákafari þann-
ig að hann virðist vera vansæll eða
mjög æstur, eða að þær geta dofnað
þannig að hann missi áhuga eða
sýni minni ástúð.
Sjúklingar sem upplifa þetta þjást
af því sem kallað er geðklofi. Geð-
klofi er sjúkdomur. Hann hefur áhrif
á fólk á mismunandi vegu. Það erf-
iða er að sjúklingnum virðast þessar
sýnir eða ofheymir mjög raunveru-
legar en það er erfitt að útskýra
þær. Sem dæmi: Sjúklingur sem
heyrir raddir getur átt það til að
svara þeim af því að hann heldur
að þær séu raddir fólks sem sé þar
raunverulega. Sjúklingur sem virð-
ist vera mjög kuldalegur er ef til
vill ekki fær um að vera vingjarnleg-
ur af því að tilfínningum hans hefur
verið sökkt af véikinni. Sjúklingur
sem er mjög klaufalegur eða vill
ekki gera venjulega hluti eins og
aðrir í fjölskyldunni getur verið
þannig af því að sjúkdómurinn hefur
gert hann þannig að hann er með
hugann bundinn við sjálfan sig og
gerir sér ekki grein fyrir - eða er
sama þótt hann komi öðrum í upp-
nám.
Af því að sjúklingurinn getur
venjulega ekki útskýrt hvað er að
gerast í huga hans, er ekki alltaf
auðvelt fyrir annað fólk, jafnvel þá
sem búa með honum eins og þig,
að gera sér grein fyrir að margt
af því einkennilega eða truflandi
sem hann gerir orsakast af sjúk-
dómnum. Það er sérstaklega erfitt
af því að þetta er andlegur en ekki
líkamlegur sjúkdómur, þannig að
það eru engin sjáanleg einkenni um
að eitthvað sé að. Það er til dæmis
miklu auðveldara að skilja af hveiju
gigtarsjúklingur getur lítið sinnt
húsverkum, eða getur ekki stundað
vinnu, heldur en að skilja af hveiju
geðklofasjúklingur getur ekki gert
þessa hluti.
Geðklofi er ekki sjaldgæfur sjúk-
dómur. Einn af hveijum hundrað
mun líklega þjást af honum ein-
hvem tímann á ævinni.
Það geta allir orðið fyrir því að
fá þennan sjúkdóm. Þetta er sjúk-
dómur sem byijar oftast í ungu fólki
á þritugsaldri þegar flest fólk er að
giftast eða flytja að heiman. Bæði
karlar og konur geta þjáðst af hon-
um þótt hans verði oft vart nokkrum
árum fyrr hjá karlmönnum. Sjúk-
dómurinn geðklofi kemur fram alls
staðar í heiminum.
Einkenni
Nú ætlum við að fara meira út í
smáatriði varðandi það sem getur
komið fyrir geðklofasjúklinga. Viss-
ir hlutir henda næstum alla sjúkl-
inga á einhveiju stigi veikinnar.
Truflun á hugsun er mjög al-
geng. Þú hefur e.t.v. veitt því at-
hygli að stundum segir ættingi þinn
hluti við þig sem þú átt ekki von
á, eða skilur ekki. Það virðist ekki
vera heif brú í því, eða hann talar
mikið en missir þráðinn. Þetta getur
gert samskipti ykkar mjög erfið.
Það sem gerist er að sjúklingur-
inn hefur misst hæfileikann til að
hugsa skýrt og hafa skipulag á
hugsunum sínum. Hugsanir verða
ruglaðar þannig að hann skilst ekki.
Stundum virðast hugsanirnar vera
of margar og sjúklingnum finnst
hann aðeins geta losnað við þær
með því að deila þeim með öðrum,
þannig að hann talar endalaust enda
þótt þú eigir í erfíðleikum með að
skilja hann. Aftur á móti getur ver-
ið að hann hætti skyndilega að tala,
af því að hugur hans virðist tómur.
Allt þetta getur verið ógnvekjandi
og sjúklingurinn sjálfur skilur ekki
hvað hefur gerst með hugsanir hans.
Þegar þetta gerist, getur hann eytt
miklum tíma í að hafa áhyggjur af
þessu og reynir að fínna út hvað
er að gerast. Til dæmis getur hann
haldið að nágrannamir eigi sök á
því sem er að gerast, eða að þið
séuð fjandsamleg gagnvart honum.
Það er ekki hægt að sannfæra hann
um að þetta sé ekki satt; hversu
oft sem þú segir honum það, eða
reynir að rökræða við hann til að
fá hann ofan af þessu. Fyrir honum
eru þessir hlutir raunverulegir og
hann er sannfærður um það. Þetta
þýðir að sjúkdómurinn breytir allri
tilveru hans og hann missir tengsl
við það sem er raunverulega að
koma fyrir hann.
Ranghugmyndir
Annað sem gerist oft er að sjúkl-
ingurinn fær ranghugmyndir. Það
hefur í för með sér að hann heyrir
stundum og sér eitthvað sem ekki
er til staðar. Hann getur heyrt há-
vaða eða raddir. Stundum skilur
hann það sem hann heyrir og stund-
um skilur hann ekkert í því. Hann
getur heyrt raddir tala við sig eða
um sig og það getur verið að hann
segist vita hvaðan þær komi, til
dæmis úr klæðaskápnum, sjónvarp-
inu eða úr hluta af höfði sínu. Þess-
ar raddir geta sagt óþægilega hluti
og sjúklingurinn talar oft eða kallar
á móti, jafnvel þótt annað fólk sé
viðstatt. Öðru hveiju getur verið að
þær segi honum að gera eitthvað,
eins og að opna útidyrahurðina um
nótt eða að halda sér vakandi.
Stundum fínnst honum að hann
verði að hlýða þessum röddum og
þetta getur verið mjög mikið álag
fýrir hann.
Geðklofasjúkdómur getur líka
orkað á tilfinningar. Sjúklingur
glatar hæfíleikanum til að finna
fyrir réttu tilfinningunum á réttum
tíma, þanig að hann á það til að
hlæja að slæmum fréttum eða gráta
þegar allir aðrir hlæja. Þú hefur
e.t.v. tekið eftir að honum virðist
ekki þykja vænt um þig eins og
áður, eða hann sýni þér ekki vænt-
umþykju á sama hátt. Það eru e.t.v.
æ færri skipti sem þið getið raun-
verulega talað saman og þú veltir
því e.t.v. stundum fyrir þér hvort
hann beri nokkrar tilfinningar til
þín. Hann getur ekki að þessu gert
af því að venjulegum tilfínningum
hans hefur verið sökkt af sjúkdómn-
um og hann er orðið með allan hug-
ann við sjálfan sig. Það getur kom-
ið fýrir að hann hóti að bijóta hluti
eða að meiða einhvem sem honum
þykir vænt um; þetta er vegna þess
að hann hefur ekki alltaf stjórn á
tilfinningum sínum en getur alls
ekki gert sér grein fyrir því hvaða
áhrif þetta hefur á annað fólk. Hann
er þó oftar feiminn og hlédrægur
en ógnandi og kemst auðveldlega
úr jafnvægi, sérstaklega ef þú verð-
ur pirraður/uð á því sem hann gerir.
Oðru hveiju getur verið að hann
sjái hve mikið hann hefur breyst
og hve líf hans er orðið frábrugðið
því sem var. Þetta getur orðið til
þess að hann verði vansæll eða ör-
væntingarfullur og segi að lífíð sé
ekki þess virði að lifa því. Annað
veifíð getur hann orðið mjög upp-
stökkur og ofvirkur og sagt að ekk-
ert sé að.
Annað sem venjulega fylgir geð-
klofa eru áhrif á þrótt sjúklingsins
og vilja hans til að framkvæma. Það
sem vanalega gerist er að sjúkling-
urinn vill vera út af fyrir sig. Hann
getur setið klukkustundum saman
í herbergi sínu og hlustað eða talað
við raddir sínar eða gengið fram og
aftur. Hann flýtir sér kannski að
borða, tekur varla eftir þvl hvað
hann lætur ofan í sig og fer síðan
aftur í herbergi sitt. Stundum getur
verið að hann neiti alveg að borða
með íjölskyldunni. Þetta gerist af
því að honum fínnst að honum líði
ekki lengur vel innan um fólk -
honum fínnst hann vera klunnalegur
og ófær um að segja eða gera rétt.
Hann forðast e.t.v. samneyti við
annað fólk, þótt hann hafí áður
haft gaman af því. Sumum sjúkling-
um fínnst fólkið á götunni stara á
sig og forðast að fara út eða voga
sér aðeins út eftir að dimma tekur.
Svefntruflanir, þróttleysi
Oft sefur sjúklingurinn mikið og
neitar jafnvel að fara á fætur á
morgnana. Hann snýr sólarhringn-
um stundum við og þetta gerir hon-
um erfítt um vik með að tolla í vinnu.
Erfíðleikum veldur þegar hann
sýnir ekki áhuga á neinu og veit
ekki hvað hann á af sér að gera.
Hugnr hans getur virst tómur, eða
að hann nauðar í þér að gera hluti
til að hafa ofan af fyrir sér. Skortur
á vinnuþreki veldur því að hann er
mjög Iengi að vinna húsverk eða
starf sitt. Þetta getur verið erfitt
að búa við.
Ennfremur geta risið deilur vegna
persónulegs hreinlætis sjúklings,
sem enn á rætur að rekja til áhuga-
og þróttleysis. Hann greiðir e.t.v.
ekki hár sitt, neitar að fara í bað
eða bursta tennur. Hann getur klætt
sig óvenjulega eða neitað að skipta
um föt.
Þótt hann sé hirðulaus um sumt
getur hann orðið smámunasamur
með annað; hann getur gengið hart
eftir að herbergi hans sé haldið i
ákveðnu horfí eða að þú hreyfir
ekki eigur hans.
Hér hefur verið lýst hvernig geð-
klofasjúkdómur verkar oft á fólk en
eins og áður hefur komið fram eru
einkennin mjög einstaklingsbundin.
Orsök og þróun sjúkdómsins
Við höfum nefnt hvað getur hent
sjúkling með geðklofasjúkdóm. Nú
ætlum við að segja ykkur frá því
sem vitað er um hvers vegna sjúk-
dómsins verður vart; líkumar fyrir
að hann taki sig upp aftur og hvaða
áhrif hann getur haft í framtíðinni.
Erfðir og aðrir þættir
Við vitum nú að erfðir hafa eitt-
hvað að segja varðandi þróun geð-
klofa en skýra alls ekki að fullu
hvers vegna sjúkdómurinn leggst á
tiltekinn einstakling. Enda þótt einn
fjölskyldumeðlimur veikist þýðir það
ekki endilega að aðrir í fjölskyld-
unni muni fá sjúkdóminn. Oft eru
engir aðrir ættingjar sem fá hann.
Það merkir heldur ekki að einstakl-
ingur með sjúkdóminn ætti ekki að
eignast börn af því að þau gætu
veikst. Það eina sem við vitum er
að það er aukin hætta á geðklofa
hjá börnum sem eiga foreldri með
geðklofa; eitt af hveiju tíu barna
geðklofa foreldris mun fá sjúkdóm-
inn síðar á ævinni.
Aðrir þættir virðast hafa áhrif á
að geðklofí þróast. Rannsóknir hafa
verið gerðar á mörgum þessara
þátta en eins og stendur er ekki
hægt að benda á neina eina orsök
fyrir geðklofa. Það virðist vera fjöldi
ólíkra þátta sem stuðla að honum.
Við ættum að Iíta nánar á eina af
þessum ástæðum sem gæti verið
mikilvæg fyrir þig sem fjölskyldu-
meðlim.
Mikið hefur verið skrifað um áhrif
fjölskyldunnar á geðklofasjúklinga.
Það er ekkert sem bendir til að
áhrif fjölskyldu á barn geti orsakað
geðklofa. En, þegar sjúkdómurinn
einu sinni er kominn fram, getur
fjölskyldan átt mikilvægan þátt í
því að hjálpa sjúklingnum að halda
heilsu. Onnur atriði hafa áhrif á
hvemig sjúklingnum reiðir af, svo
sem persónuleiki hans sjálfs. Við
munum einbeita okkur aðallega að
þætti fjölskyldunnar og munum
ræða hann í smáatriðum seinna.
Streita, breytingar og
árekstrar
Við vitum lika að því fleira sem
sjúklingurinn þarf að kljást við í lífi
sínu því líklegra er að hann veikist
aftur. Aukin streita getur orkað illa
á alla en fólk með geðklofasjúkdóm
virðist vera sérstaklega viðkvæmt
fyrir henni. Breytingar og árekstrar
í lífinu geta líka haft i för með sér
að sjúklingnum fari versnandi. Við
munum líka fjalla um það seinna.
Flestir ná bata
En hvað verður um þann sem
hefur fengið geðklofasjúkdóminn?
Það er mikilvægt að Ieggja áherslu
á að flestir ná bata við meðferð.
Þeir munu hugsa skýrar og skrýtnu
hugmyndirnar munu hverfa. Því
miður næst ekki alltaf bati að fullu,
sumir sjúklingar eiga áfram í erfíð-
leikum, en að jafnaði er svörun við
meðferð góð.
Sumir veikjast aðeins einu sinni
af geðklofa; þeim batnar og veikjast
ekki aftur. Aðrir, sem betur fer eru
það aðeins fáir, svara alls ekki með-
ferð. Flestir sjúklingar veikjast lík-
lega aftur, þótt þeir nái bata um
hríð. Þeir geta veikst fáum vikum
eftir batann, eða árum síðar. Þegar
veikindin taka sig upp aftur getur
ný skringileg hegðun komið í ljós
en oft endurtekur sama hegðunar-
mynstrið sig. Á milli veikindakasta
getur verið að þú takir eftir að ætt-
ingi þinn er ekki sá sami og hann
var áður. Það getur tekið hann lang-
an tíma að koma hlutum í fram-
kvæmd. Hann kann að vera fámáll
innan um fólk. Hann kann að vera
áhugalaus og situr e.t.v. allan dag-
inn án þess að gera nokkuð. Þetta
getur leitt til vandræða í sambandi
við að fá vinnu og að halda henni
og hann getur orðið atvinnulaus tím-
unum saman.
Sé sjúklingurinn húsmóðir verður
fjölskyldan oft vör við að hún getur
ekki gert öll húsverk eins og hún
gerði áður. Dagleg störf eru óunnin
og heimilið drabbast niður. Þetta
þýðir að fjölskyldan þarf að koma
til hjálpar og gera meira en áður.
Ennfremur getur verið að ættingi
þinn verði ekki eins tengdur ijöl-
skyldunni og áður, jafnvel þegar
_Dale ,
Carnegie
U lÁl
ÞJALFUN
Kynningarfundur
Fimmtudagskvöld
kl.20.30
að Sogavegi 69
Námskeiðið
Konráð Adolphsson
D.C. Kennari
* EYKUR hæfni og árangur einstaklingsins
* BYGGIR upp leiðtogahæfnina
* BÆTIR minni þitt og einbeitingarkraftinn
* SKAPAR sjálfstraust og þor
* ÁRANGURSRÍKARI tjáning
* BEISLAR streitu og óþarfa áhyggjur
* EYKUR eldmóðinn og gerir þig hæfari í
daglegu lífi
Fjárfesting í menntun
skilar þér arði ævilangt.
VISA®
Innritun og upplýsingar í síma: 812411
0
STJÓRIMUIMARSKÓLIIMIM
Konráð Adolphsson. Einkaumboð fyrir Dale Carnegie námskeiðin"