Morgunblaðið - 23.08.1992, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. ÁGÚST 1992
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. ÁGÚST 1992
17
ÞAÐ VAR
•engin furða
þótt darraðardansinn
hæfíst kringum gull-
kálfínn, þegar stríðs-
gróðinn freistaði eftir
kreppuna, einsog fá-’
tæktin hafði verið. Þá hófst stein-
steypuöldin á íslandi og stendur enn,
þótt peningar séu aftur orðnir dálítil
verðmæti eins og í kreppunni. Verð-
bréfaöldin er semsagt hafín. En í
stríðinu hófst fólksflóttinn úr sveitun-
um. Torfbæimir tæmdust að mestu,
það var bættur skaðinn eins og þeir
voru í Skagafírði þegar ég var þar í
vegavinnu. En bændur sem áttu eitt-
hvað undir sér héldu í eigur sínar og
fóru hvergi. Stríðsgróðinn á mölinni
var þeim engin freisting. Þeir húsuðu
jarðir sínar og juku eignina. Sér-
eignaþátturinn í eðli þeirra var sterk-
ari en fjólubláu freistingamar fyrir
sunnan, guðisélof. Aðrir fóm ásamt
dreifbýlisöreigunum suður til að eign-
ast eitthvað. Verða sjálfstæðir og
fijálsir eins og sagt var.
Mér er nær að halda þetta fólk
hafí numið nýtt land á svipuðum for-
sendum og norskír víkingar ísland.
Þeir vom ekkert feimnir við eignar-
réttinn. Þegar að honum var sótt í
Noregi og þar með frelsi þeirra og
olnbogarými kvöddu þeir kóng og
prest og héldu út í ævintýrið. Á Is-
landi eygðu þeir fyrirheit ónumins
lands, frelsis og séreignar. Eignar-
réttar- og frelsisástríða landnáms-
manna vísaði þeim veginn út hingað
þegar að þeim þrengdi í Noregi.
Kóngur reyndi að hefta för þeirra.
Greip meira að segja til þess óyndis-
úrræðis að selja þeim utanfararleyfi
og minnir þetta brambolt á sölu
austur-þýzku stjórnarinnar á þegnum
sínum til Vestur-Þýzkalands, en
þangað mændu þeir vonaraugum ein-
sog þegnar Haralds hárfagra út yfír
hafíð. Svoað ekki sé nú talað um
staðamál síðar þegar bændur þjöpp-
uðu sér saman og reyndu að verja
eigur sínar og frelsi gegn ásókn hins
opinbera, þ.e. kirkjunnar, og vom
þeir þó engir heiðingjar(I)
MAÐURINN HEFUR
•göfug markmið sem eru
fremur í ætt við himnana en jarð-
bundið eðli hans og dýrslega reynslu.
Hann þráir hið fullkomna jafnvægi
og líklega einnig í hjarta sínu sátt
við umhverfi sitt. En þó einkum guð-
iegt eðli sem gæti elsk-
að óvini sína einsog
sjálfan sig. Ég hef þó
aldrei haft spumir af
nokkrum manni sem
hefur átt slíkan kær-
leika, þótt mér sé full-
kunnugt um þessi orð í Árna sögu
byskups og viti mæta vel að sigur-
sæll er góður vilji; eða eins og segir
undir lok Áma sögu:.......og veitti
Ámi byskup honum (Hrafni Odds-
syni) fagurlega bæn móti mörgum
meingerðum, eigi ólíkt þeim heilaga
Ambrosio, er fyrir þeim mönnum bað
eftir dauðann, sem hans mótstöðu-
menn vom í lífínu."
Nietzsche taldi kærleiksboðskap
kristinnar trúar til einskonar veiklun-
ar, lítilmennsku eða jafnvel siðleysis
og kunni betur við heiðna afstöðu til
náungans og hefur líklega þótt hún
eðli mannsins samkvæmari. Hvað
sem því líður er ekkert á móti því
að setja sér göfugt takmark. Það
hafa kristnir menn gert, hvaðsem
Nietzsche segir um það, en þeir verða
þá að gera sér grein fyrir því að
maðurinn er grimm skepna og honum
er flest annað betur gefíð en elska
óvini sína. Það má samt reyna. Og
ekkert fráleitt að biðja fyrir þeim
einstaka sinnum. Það gæti deigt vopn
þeirra og þykist ég hafa þónokkra
reynslu fyrir því.
En við skulum ekki binda of mikl-
ar vonir við manninn; eða kærleika
hans og óeigingjarna hégómalausa
góðvild. Hún er að vísu fyrir hendi,
en það er annað í eðli hans sem stjóm-
ar ferðinni. Sjálfsfullnægingarhvöt.
Og hún er ekki minni orka en tilað-
mynda ást eða hatur. Flest sem við
gerum á rætur í þessari óguðlegu
fullnægingarhvöt sem svífst einskis
og gengur fyrir sjálfsdýrkun af ýms-
um toga. Tillitssemi við náungann
getur jafnvel átt rætur í þessari
sjálfsfullnægingarhvöt sem birtist í
ýmsum myndum og sjaldnast geðs-
legum; eigingimi, hégómi, mannjöfn-
uður, tildur, athyglisfíkn, ofbeldi,
grimmd, græðgi, tillitssleysi og
valdafíkn á allt rætur í þessum sterk-
asta eðlisþætti mannsins og honum
hæfír því miklu betur heiðin eða hálf-
heiðin afstaða til umhverfísins en það
kröfuharða og nánast guðlega tak-
mark sem kristnum mönnum er sett.
Jafnvel ást getur átt rætur í sjálfsfull-
nægingarhvöt, jafnvel góðverk.
Sjálfsfullnægingarhvöt ríkir ekki-
skuldir. Ríkissjóðir skulda mikið
fé, fyrirtæki skulda mikið og
heimilin skulda mikið. Þessar
miklu skuldir urðu til á síðasta
áratugi fyrst og fremst. Ein
helzta ástæða þess, að 23 vaxta-
lækkanir í Bandaríkjunum á síð-
ustu þremur árum hafa ekki náð
að koma efnahagslífinu á skrið,
er sú, að fyrirtæki og heimili
vinna að því að lækka skuldir sín-
ar og hyggja hvorki á fjárfesting-
ar né eyðslu.
Hér ríkir sama skuldakreppa
og erlendis. Ríkissjóður og sveit-
arsjóðir skulda mikla fjármuni.
Fyrirtæki eru mjög skuldug, svo
og heimili. Ein helzta forsenda
efnahagslegrar uppsveiflu á síðari
helmingi þessa áratugar er sú,
að takast megi að lækka þessar
skuldir. Um þetta snúast umræð-
ur á Vesturlöndum að verulegu
leyti. En jafnframt er á það bent,
að háir raunvextir geri það nán-
ast ókleift. Margföldunaráhrif
hárra raunvaxta eru meiri en
margan grunar. Þetta kom fram
í grein eftir finnskan áhrifamann,
sem birtist hér í Morgunblaðinu
fyrir nokkrum dögum og einnig
í forystugrein Financial Times sl.
fimmtudag.
Raunvaxtastigið hér er með því
hæsta, sem þekkist á Vesturlönd-
um. Ein helzta forsenda þess, að
það lækki, eru minni umsvif ríkis-
sjóðs á lánamarkaði. Ríkisstjórnin
vinnur nú að gerð fjárlaga fyrir
næsta ár. Halli á ríkissjóði verður
mun meiri á þessu ári en stefnt
var að. Horfur á næsta ári eru
ekki betri. Niðurstaða þeirrar
vinnu, sem nú fer fram í ráðu-
neytunum, mun ráða miklu um
raunvaxtastigið á næstu misser-
um.
sízt í samkeppnisumhverfí hinna út-
völdu og stendur nær grimmd og
blóðidrifínni náttúru sem engu þyrm-
ir en því himn'aríki sem Kristur boð-
aði. Hún getur ekkisízt birzt í þjóð-
rembu einsog við sjáum t.a.m. á
Ólympíuleikum sem eru þó einhver
bezta og hollasta skemmtun sem um
getur. Og sjálfsfullnægingarhvötin
getur jafnvel leitt til glötunar. Það
getur verið stutt úr sjálfsfullnæging-
arhvöt í sjálfsblekkingu eða sjálfseyð-
ingu. Það er undir þroskamun komið,
og svo auðvitað sjálfsögun.
Maðurinn er þvíaðeins guðlegur
að >hann er þáttur í sköpunarverkinu
og því umhverfi sem Rousseau lagði
áherzlu á í ritum sínum, en Jónas
festir hugann við kjarnann í hug-
myndum sínum um heiminn og guð-
lega stjómun og segir í grein sinni,
Náttúruvísindin: „Hið líkamlega líf
mannsins hér á jörðu er að kalla má
allt saman komið undir náttúrunni
og réttri þekkingu á þeim hlutum er
hún framleiðir. Alls konar afli og
ádrættir á sjó og landi og allar vorar
handiðnir og kaupverzlun manna á
meðal þurfa slíkrar þekkingar við,
eigi það ekki allt saman að mistak-
ast. Náttúruvísindin forða oss fyrir
margföldu tjóni, veita oss ærinn
ávinning og auka þannig farsæld
manna og velvegnun. Þar á ofan eru
þau öflug stoð trúar og siðgæða.
Hyggileg skoðun náttúrunnar veitir
oss hina fegurstu gleði og anda vor-
um sæluríka nautn, því þar er oss
veitt að skoða drottins handaverk er
öll saman bera vitni um gæsku hans
og almætti. — Vér sjáum þar hvurt
dásemdarverkið öðru meira, lífið sýn-
ir sig hvarvetna í ótölulega marg-
breyttum myndum og allri þessari
margbreytni hlutanna er þó harla
vísdómslega niður raðað eftir föstum
og órjúfandi lögum er allur heimur
verður að hlýða.“
Svo kvað Jónas.
ÞAÐ ÞARF AÐ BREYTA
• eðli mannsins í grundvallar-
atriðum áðuren hann fellur að því
guðlega umhverfi náttúrunnar sem
Jónas túlkar með sinni alkunnu skáld-
legu tilfinningu fyrir fegurð og sam-
ræmi. Umhverfi mannsins er náttúr-
an sjálf einsog Rousseau lagði
áherzlu á. En nú hefur verið reynt
að svipta manninn þessu umhverfi
sínu og það hefnir sín.
M.
(meira næsta sunnudag)

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,.
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Langvarandi kreppa
- skuldakreppa
Aþessu sumri eru fjögur ár lið-
in frá því að sjá mátti fyrstu
merki um samdrátt í efnahagslíf-
inu. Á þessum fjórum árum hefur
stöðugt harðnað á dalnum. Fyrir
skömmu voru teknar ákvarðanir
um umtalsverðan niðurskurð á
þorskafla á næsta fiskveiðiári.
Þjóðhagsstofnun, Félag ísl. iðn-
rekenda og Vinnuveitendasam-
band íslands hafa sent frá sér
spár um efnahagsþróun, sem
benda til þess, að atvinnuleysi
geti stóraukizt á næsta ári. Engin
batamerki eru framundan nema
síður sé. Þess vegna má ganga
út frá því sem vísu að sú kreppa,
sem nú ríkir í efnahags- og at-
vinnumálum, verði langvarandi
og breytist lítið næstu árin. Allt
annað væri sjálfsblekking.
Kreppan hér er lítill angi af
samdráttarskeiði, sem gengur yf-
ir öll helztu iðnríki heims og á
m.a. verulegan þátt í erfiðleikum
Bush Bandaríkjaforseta við að ná
endurkjöri. í Finnlandi er atvinnu-
leysi um 13% og í Danmörku er
það um 11%. Gangi spár Vinnu-
veitendasambandsins eftir verður
atvinnuleysi hér á næsta ári hið
mesta, sem verið hefur áratugum
saman, sennilega frá því fyrir
stríð.
Eitt helzta einkenni kreppunn-
ar um öll Vesturlönd eru miklar
HELGI
spjall
ISIÐUSTU VIKU VAR FJALL-
að um mótun nýrrar atvinnu-
málastefnu hér í Reykjavíkur-
bréfi og hugleiðingar settar
fram um nánara samstarf fyr-.
irtækja, banka og stjórnvalda.
Þar var ennfremur vísað til
árangursríkrar efnahags- og atvinnu-
málastefnu í Þýzkalandi, Frakklandi og
Japan, en efnahagslegur styrkur þessara
ríkja hefur vakið vaxandi eftirtekt.
Sjálfsagt eru fjölmargar skýringar á
efnahagslegum uppgangi Þýzkalands frá
stríðslokum. Vinsælasta kenningin er sú,
að Þjóðverjar hafi náð forskoti á sigur-
vegara heimsstyrjaldarinnar síðari vegna
þess að Þýzkaland hafi verið lagt í rúst,
nauðsynlegt hafi verið að byggja allt upp
frá grunni, þýzkur iðnaður hafi verið
byggður upp með nýjasta vél- og tækni-
búnaði en bandarísk og brezk iðnfyrir-
tæki hafi notast áfram við gamlan búnað
frá því fyrir stríð.
Enginn vafi leikur á því, að afstaða
verkalýðshreyfingarinnar í Þýzkalandi
átti mikinn þátt í skjótri uppbyggingu
þýzks atvinnulífs. Verkalýðsfélögin eru
að vísu ekki eins öflug og í ýmsum nálæg-
um ríkjum. Þannig er talið, að aðeins um
30% af þýzkum launþegum hafi verið
félagsmenn í verkalýðsfélögum. Mikið
framboð af vinnuafli vegna flóttamanna-
straums frá austurhluta landsins fram
að byggingu Berlínarmúrsins átti einnig
þátt í að draga úr styrk verkalýðsfélag-
anna. Engu að síður er ljóst, að þýzku
verkalýðsfélögin fóru sér hægt í kjara-
baráttunni a.m.k. fyrstu áratugina eftir
stríð. Að hluta til vegna þess, að hagvöxt-
ur í Þýzkalandi var mikill eða um 6% á
ári í einn og hálfan til tvo áratugi eftir
stríð. Tekjur manna í Þýzkalandi voru
um 63% af tekjum í Bretlandi árið 1951
en á árinu 1990 voru þær orðnar 155%
af tekjum í Bretlandi. Þá hefur sú skylda,
sem hvíldi á stjórnendum fyrirtækja að
hafa samráð við starfsmenn um málefni
fyrirtækjanna vafalaust haft sín áhrif
einnig. Þegar horft er til átaka á vinnu-
markaði hér framan af árum segir sig
sjálft, að friður á þeim vettvangi hefur
mikil áhrif á uppbyggingu atvinnulífsins.
Viðskiptabankar gegna augljóslega
mikilvægu hlutverki í þýzku atvinnulífi.
Þeir hafa mikil afskipti af rekstri fyrir-
tækja, eiga stóra hluti í þeim og fulltrúa
í stjórnum fyrirtækjanna. Deutsche Bank
átti t.d. 25% í Mercedes Benz-bílasmiðj-
unum fram til ársins 1975 en þá jók
bankinn hlut sinn í fyrirtækinu í 56%.
Almennt skipa fulltrúar banka þriðjung
sæta í stjómum 300 stærstu fyrirtækja
í Þýzkalandi. Stærstu fyrirtæki landsins
eiga einnig sína fulltrúa í stjórnum bank-
anna. Þetta nána samstarf banka og fyr-
irtækja og eignaraðild bankanna að fyrir-
tækjunum veldur því, að bankarnir eru
mjög sterkir bakhjarlar fyrirtækjanna,
þegar á þarf að halda. Eignaraðild bank-
anna er líka skýring á því, að lítið er um
yfirtökur erlendra fyrirtækja á þýzkum
fyrirtækjum.
Auðvitað hafa bankar og sparisjóðir
miklu hlutverki að gegna í rekstri ís-
lenzkra atvinnufyrirtækja. Raunar hafa
fyrirtækin verið alltof háð bönkunum
vegna erfiðrar skuldastöðu. Á seinni
árum hafa bankar og sparisjóðir tekið
upp ný vinnubrögð og falið sérfræðingum
að fara rækilega yfir rekstur og stöðu
einstakra fyrirtækja, sem eru í viðskipt-
um við bankana. Með þessum hætti hafa
bankarnir átt þátt í að leiða fyrirtæki
út úr erfiðleikum, sem hefur verið báðum
aðilum til hagsbóta. í íslenzkum lána-
stofnunum hefur af þessum sökum safn-
azt saman mikil þekking á atvinnulífinu
og vandamálum fyrirtækjanna. Það er
umhugsunarefni, hvort ein leið til þess
að efla atvinnulífið á nýjan leik sé sú að
efla þessi tengsl m.a. með beinni eignar-
aðild banka að fyrirtækjum og styrkja
með þeim hætti grundvöll fyrirtækjanna
og skapa þeim meiri framtíðarmöguleika.
Þessi nánu tengsl eru til staðar í dag en
aðallega á þann hátt að fyrirtækin eru
upp á bankana komin. Meira jafnræði
og eðlilegri tengsl gætu átt þátt í að
efla atvinnulífið.
Tengsl þýzks atvinnulífs við stjórnvöld
hafa verið mikil og ekki sízt í gegnum
flokk Kristilegra demókrata, sem svipar
að því leyti til Sjálfstæðisflokksins, að
Kristilegir demókratar hafa byggt fylgi
sitt annars vegar á atvinnulífinu og hins
vegar á launþegum og þá ekki sízt kaþ-
ólskum launþegum. Þessi tengsl hafa
verið mjög náin og hafa leitt til þess, að
sameiginlegt átak stjórnvalda, fyrirtækj-
anna og bankanna hefur legið að baki
þýzka efnahagsundrinu.
Þegar litið er á aðstæður hér á íslandi
í þessu Ijósi má hugleiða, hvort stjórn-
völd, bankar og fyrirtæki stefni hvert í
sína átt. Stjórnvöld hugsi um sig og ríkis-
kassann, bankarnir um afkomu sína og
fyrirtækin verði á milli. Sameigjnlegt
átak þessara þriggja aðila gæti vafalaust
breytt miklu.
Franska
efnahags-
undrið
SENNILEGA HEF-
ur uppgangur
Þýzkalands eftir
stríð valdið því, að
minna var tekið
eftir því sem var
að gerast í Frakklandi. En þar var hag-
vöxtur meiri _en 6% að meðaltali á ári í
þijá áratugi. Á þessu tlmabili fóru Frakk-
ar fram úr Bretum í þjóðartekjum á
mann. Hudson-stofnunin bandaríska
spáði því fyrir tveimur áratugum að
Frakkar ættu eftir að verða ein ríkasta
þjóð í Evrópu.
Atvinnulíf Frakka hefur verið skipu-
lagt á töluvert annan veg en í Bretlandi
og Bandaríkjunum. Frakkar hafa ekki
haft sömu trú á óskeikulleika markaðar-
ins og engilsaxnésku ríkin tvö. Franska
ríkið hefur verið umsvifamikið í atvinnu-
lífinu. Töluverður áætlunarbúskapur hef-
ur verið rekinn í Frakklandi, þótt deildar
meiningar séu um mikilvægi hans. Þó
er ljóst, að frönsk stjómvöld hafa verið
töluverður drifkraftur í atvinnulífínu og
átt þátt í að leggja helztu línur um þróun
þess. Þannig hefur eitt helzta markmið
franskra stjórnvalda í atvinnumálum ver-
ið að tryggja aðild Frakka að helztu iðn-
greinum framtíðarinnar, svo sem iðnaði
sem tengist geimrannsóknum og geim-
ferðum, flugvélaiðnaði og bílaiðnaði.
Jafnframt hefur verið lögð áherzla á, að
a.m.k. tvö frönsk fyrirtæki væru mikil-
virk í hverri þessara atvinnugreina.
Á sama tíma og brezkur bílaiðnaður
hrundi til grunna tókst Frökkum að
tryggja framtíð tveggja stórra bílaverk-
smiðja í Frakklandi. Þetta hafa þeir m.a.
gert með því að láta allt frjálsræðistal
sem vind um eyru þjóta en tryggja í
þess stað hagsmuni hinna frönsku fyrir-
tækja með kjafti og klóm og notað alls
konar aðferðir til þess að hefta innflutn-
ing keppinauta. Þannig hafa japanskir
bílar og japönsk myndbandstæki, svo að
dæmi séu nefnd, ekki átt greiða leið inn
á franskan markað.
Frönsk stjórnvöld hafa einnig verið
reiðubúin til að veita verulegum fjármun-
um til fyrirtækja sem þau höfðu velþókn-
un á með hagstæðum vaxtakjörum og
þannig stuðlað að því, að franskt atvinnu-
líf þróaðist í þá átt, sem þau töldu skyn-
samlegt.
En hvað veldur þessum hugsunarhætti
franskra stjórnvalda og hvers vegna hef-
ur þeim tekizt svo vel upp sem raun ber
vitni? Ein helzta skýringin er sú, að í
franska embættismannastétt hafa valizt
hinir hæfustu menn, sem franska þjóðin
á völ á, sem hlotið hafa menntun í sér-
stökum úrvalsskólum I Frakklandi.
Menntun þeirra hefur verið með þeim
REYKJAYÍKURBRÉF
Laugardagur 22. ágúst
Dyrfjöll, tunglið í dyrunum. Myndin er tekin af Héraði.
hætti, að þeir eru opnari fyrir því en
embættismenn ýmissa annarra þjóða að
taka þátt í uppbyggingu atvinnulífsins
með beinum afskiptum. Til viðbótar kem-
ur, að margir þessara manna hverfa frá
störfum í þágu hins opinbera og til starfa
í þjónustu þeirra fyrirtækja sem þeir
hafa áður, sem embættismenn, átt þátt
í að byggja upp.
Það hefur auðveldað frönskum emb-
ættismönnum þessa aðild að uppbygg-
ingu atvinnulífs þar í landi, að með ýms-
um hætti hefur tekizt að veita þeim skjól
gegn pólitískum þrýstingi. Opinber af-
skipti af atvinnumálum geta oft leitt til
þess, að íjarmunum er beint í vonlausar
atvinnugreinar, sem hafa hins vegar póli-
tíska aðstöðu til að knýja fram fjárveit-
ingar. Ymsar pólitískar og sögulegar
ástæður liggja til þess, að tekizt hefur
að halda pólitískum áhrifum frá atvinnu-
lífinu í Frakklandi.
Þegar horft er á aðstæður hér í ljósi
reynslu Frakka fer ekki á milli mála, að
íslenzk stjórnvöld hafa mikil afskipti af
atvinnumálum. Þau hafa hins vegar lík-
lega verið mest á þann veg, sem Frökkum
hefur tekizt að sneiða hjá, þ.e. að veita
fjármunum í vonlaus fyrirtæki vegna
pólitísks þrýstings. Vegna þeirrar hefðar
sem hér ríkir þrátt fyrir allt um afskipti
stjórnvalda af atvinnumálum má hins
vegar spyija, hvort hægt væri að beina
þeim afskiptum í jákvæðari farveg, eins
og bersýnilega hefur tekizt í Frakklandi.
MENNING JAP-
ana er auðvitað
gjörólík okkar og
sú menning á vafa-
laust mikinn þátt í ótrúlegri sókn Japana
Japan
í atvinnumálum á undanförnum áratug-
um, sókn, sem er svo öflug og víðtæk,
að margir sérfræðingar halda því fram,
að Japanir muni taka við forystuhlut-
verki Bandaríkjanna í efnahagsmálum
heimsbyggðarinnar snemma á næstu öld.
Ástæða er til að vekja athygli á tveim-
ur þáttum í japönsku efnahags- og at-
vinnulífí. Hlutverk viðskiptaráðuneytisins
í Japan hefur verið rætt mjög hin síðari
ár á Vesturlöndum. Sumir telja, að fram-
sókn og markaðssókn Japana hafí verið
stjórnað þaðan í smáatriðum. Aðrir telja,
að þótt ráðuneytið hafí hugsanlega haft
vald til þess í upphafi sé því ekki lengur
til að dreifa. Fyrir nokkrum áratugum
hafði þetta ráðuneyti (MITI) vald til þess
að leyfa eða banna innflutning á tækni-
þekkingu, leyfa eða banna erlend fyrir-
tæki í landinu og vald til þess að úthluta
leyfum til innflutnings á hráefni til ein-
stakra fyrirtækja. Ráðuneytið kom t.d. í
veg fyrir, að bandarískar bílasmiðjur
settu upp verksmiðjur í Japan á meðan
japanskur bílaiðnaður var að ná sér á
strik.
Á seinni árum hefur hlutverk þessa
ráðuneytis líklega verið það að leiðbeina
japönskum fyrirtækjum með ýmsum
hætti, kanna hvernig straumarnir í við-
skiptalífí heimsins liggja og gefa fyrir-
tækjum góð ráð. Japönsk fyrirtæki eru
að því leyti lík íslenzkum fyrirtækjum,
að þau hafa notað lánsfjármagn til þess
að byggja sig upp en ekki hlutafjársölu,
eins og tíðkazt hefur í Bandaríkjunum
og Bretlandi. Þetta hefur hins vegar leitt
til mikilla afskipta banka af rekstri fyrir-
tækjanna. Bankarnir hafa séð til þess,
að fyrirtækin hafa ekki orðið gjaldþrota
en þeir hafa beitt sér fyrir endurskipu-
lagningu þeirra ef þörf krafði.
Þótt hér sé stiklað á stóru er þó ljóst,
að á bak við japanska ævintýrið liggja
mikil afskipti bæði stjórnvalda og banka
og að því leyti er margt líkt með því, sem
gerzt hefur í Þýzkalandi og Japan. Raun-
ar er ótrúlega margt líkt með Þýzka-
landi, Japan og Frakklandi í þessum efn-
um, þótt þýzkir bankar taki sennilega
að sér í ríkari mæli það hlutverk, sem
franskir embættismenn hafa haft með
höndum.
Til umhugs-
unar
REYNSLA ÞESS-
ara þriggja ríkja
og þær aðferðir,
sem þar hafa verið
notaðar eru um-
hugsunarefni fyrir okkur íslendinga. Við
sækjum hugmyndir okkar mjög til
Bandaríkjanna og Bretlands, en það er
ekki endilega víst, að þær hugmyndir
hæfi bezt íslenzkum aðstæðum, hefðum
og venjum.
Eins og vikið var að hér að framan
hafa bankar alltaf haft miklu hlutverki
að gegna í íslenzku atvinnulífi og stjórn-
völd sömuleiðis. En hafa þessi afskipti
verið nægilega jákvæð? Er hægt að virkja
krafta atvinnulífsins, bankanna og
stjórnvalda betur að einu sameiginlegu
marki en gert hefur verið?
Það skal tekið fram, að I þessari um-
fjöllun er byggt á bók eftir bandarískan
prófessor, Graham K. Wilson að nafni,
sem er kennari í stjórnmálafræði við
háskólann í Wisconsin. Bókin fjallar um
samskipti stjórnvalda og atvinnulífs og
er kennd í viðskiptaháskólum víða um
lönd.
Ljósmynd/Snorri Snorrason
„í íslenzkum lána-
stofnunum hefur af
þessum sökum safn-
azt saman mikil
þekking á atvinnu-
lífinu og vandamál-
um fyrirtækjanna.
Það er umhugsun-
arefni, hvort ein
leið til þess að efla
atvinnulífið á nýjan
leik sé sú að efla
þessi tengsl m.a.
með beinni eignar-
aðild banka að fyr-
irtækjum og styrkja
með þeim hætti
grundvöll fyrir-
tækjanna og skapa
þeim meiri framtíð-
armöguleika. Þessi
nánu tengsl eru til
staðar í dag en aðal-
lega á þann hátt að
fyrirtækin eru upp
á bankana komin.
Meira jafnræði og
eðlilegri tengsl
gætu átt þátt í að
efla atvinnulífið.“