Morgunblaðið - 23.08.1992, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. ÁGÚST 1992
Enginn
gat lifað
Aldarafmæli Lofts
Guðmundssonar
Ijósmyndara
hátíðin 1930, sem nýlega kom í
leitirnar og hefur verið gerð upp
með fjárveitingu frá alþingi, og
Fiskkvikmynd sem gerð var
1937-38 og sýnd á heimssýning-
unni í New York. Var hún gerð að
beiðni útgerðarmanna og
sýnir m.a. fiskvinnslu á
Djúpavík og í Ingólfsfirði
á Ströndum þegar at-
vinnulíf var þar í
blóma. Fleiri stutt-
myndir gerði hann á
þessum árum, svo sem
konungskomuna þegar
Kristján X heimsótti
ísland og svo Hitaveit-
una, heimildamynd fyrir erlend-
an markað 1939, og mynd um
Heklugosið 1947. Fyrstu litmynd-
ina, sem var íslandsmynd, gerði
hann 1947. Allar þessar síðasttöldu
myndir eru til.
Þegar Loftur Guðmundsson er
að byija kvikmyndaferil sinn 1925
er Jóhannes Kjarval að gefa út
fyrsta og eina heftið af blaði sem
eftir Elínu Pólmadóttur
HUNDRAÐ ár eru liðin frá fæðingu Lofts Guðmunds-
sonar, eða Lofts ljósmyndara, eins og hann var oft-
ast nefndur. Um langt árabil var enginn maður með
mönnum eða ekkert barn með börnum sem
ekki var búið að festa á ljósmynd frá
Lofti. Um miðbik aldarinnar þótti sjálf-
sagft að allar blómarósir bæjarins létu
taka af sér uppstilltar litaðar myndir
hjá Lofti, helst hallandi sér að súlu.
En Loftur gerði fleira en að ljós-
mynda. Hann er einn af frumkvöðl-
um íslenskrar kvikmyndagerðar,
gerði árið 1949 fyrstu leiknu tal-
myndina í fullri lengd sem sýnd var
í íslensku kvikmyndahúsi, Milli
fjalls og fjöru. Hafði þá allt frá 1923
gert heimildarmyndir, m.a. af AI-
þingishátíðinni 1930. Sá íslendingur
var ekki til sem ekki þekkti Loft, enda
kom hann víða við þar sem nýjungar voru
á döfinni. Þegar hann lést 1952 hafði hann
nýlokið annarri leikinni kvikmynd í fullri lengd,
Niðursetningnum eftir sögu Jóns Mýrdals með Brynj-
ólf Jóhannesson í aðalhlutverki.
* ,
Loftur Guðmundsson ljósmyndari við kvikmyndun á árinu 1949.
Loftur var maður athafna og
kom víða við. Fríðu Guð-
mundsdóttur systur hans
varð að orði í blaðaviðtali
fyrir fáum árum, þegar
kvartað var undan því að lítið fynd-
ist af plöggum og heimildum um
Sanitas sem Gísli bróðir hans stofn-
aði og Loftur tók svo við: „Það
kemur mér ekki á óvart, með Gísla
á kafi í gerlafræðinni og Loft í tón-
list, ljósmyndun, siglingum og flugi;
þeir máttu bara ekkert vera að svo-
leiðis leiðinlegum hlutum eins og
alls konar skráningum. Þú þekktir
ekki Loft, hann var ekki að hengja
sig í svoleiðis." Lofti er svo lýst að
hann hafi verið kátur og hugmynda-
ríkur, alltaf verið önnum kafínn við
sín margvíslegu áhugamál. Við ljós-
myndun fór hann hreint um allt,
ekki síst í flugferðir, og hann átti
mótorbát.
Loftur var fæddur 18. ágúst
1892, sonur hjónanna Jakobínu
Jakobsdóttur og Guðmundar Guð-
mundssonar í Hvammsvík í Kjós,
en fluttist um aldamótin til Reykja-
víkur, þar sem hann ólst upp. Hjón-
in bjuggu með 7 börn sín á Bræðra-
borgarstíg 31. Skammt frá, á Mels-
húsatúninu á Seltjamamesi, var
gosdrykkjaverksmiðjan Sanitas,
sem Gísli bróðir hans setti á stofn
1905. Var Loftur þá 13 ára gamall
og mikill aðdáandi bróður síns og
stöðugur fylgifískur hans, alltaf
með annan fótinn í verksmiðjunni.
Sama ár og verksmiðjan var flutt
á Smiðjustíg 11 seldi Gísli, Lofti
bróður sínum, sem þá var 24 ára
gamail, fyrirtækið. Áður hafði Loft-
ur unnið í kjötverslun Tómasar
Jónssonar og stofnað, ásamt öðram
manni, eigin verslun í Aðalstræti,
þar sem nú er Morgunblaðshúsið.
Loftur seldi þó fljótt sinn hlut í
versluninni og átti Sanitas til 1924.
Hafði árið áður flutt fyrirtækið að
Lindargötu 9 og byggt fyrsta
áfanga þess húss.
Loftur mátti tæpast vera að því
að sinna gosdrykkja- og aldinsafa-
gerðinní, enda önnum kafínn við
sín mörgu áhugamál. M.a. fékkst
hann við tónsmíðar og era eftir
hann á prenti tónlagahefti, svo sem
Freyjuspor og og Ljúflingar er kom
út 1917. Eru mörg lög hans til á
hljómplötum og leikin í útvarpi,
m.a. í flutningi Guðrúnar Á. Símon-
ardóttur og Guðmundu Elíasdóttur.
Þegar Hákon elsti sonur hans tók
kaþólska prestsvígslu 1947 var leik-
ið Ave María eftir Loft Guðmunds-
son. Þegar hann var í Danmörku
stundaði Loftur nám í orgelleik við
Musikonservatoríið í Kaupmanna-
höfn og hélt síðan tónleika, m.a. í
Dómkirkjunni. Mun hann hafa ætl-
að að leggja tónlist fyrir sig. Hann
kenndi um skeið píanóleik og spil-
aði oft á skemmtunum hjá ýmsum
félögum.
Fyrsta íslenska talmyndin
Árið 1921 hélt þáverandi verk-
smiðjueigandi til Danmerkur, þeirra
erinda að nema ljósmynda- og kvik-
myndagerð. Og árið eftir að hann
selur Sanitas setur Loftur á stofn
ljósmyndagerð og helgar sig frá
1925 að mestu ljós- og kvikmynd-
um. Jafnframt því sem hann setti
á stofn ljósmyndastofu sína, sem
við hann var kennd, Ljósmynda-
stofa Lofts, hóf hann töku kvik-
myndarinnar ísland í lifandi mynd-
um, sem frumsýnd var á gamlárs-
dag 1925. Þetta var heimildarmynd
um land og þjóð í fullri sýningar-
lengd, þögul mynd að sjálfsögðu.
En tveimur árum áður hafði hann
gert Ævintýri Jóns og Gvendar í
tveimur þáttum og léku hinn
annálaði gamanleikari Friðfinnur
Guðjónsson og Tryggvi Magnússon,
titilhl utverki n. Hefði verið ómetan-
legt að eiga þessa fyrstu leiknu
grínmynd Islendinga, en sagt er að
hún hafi verið sýnd í Nýja bíói þar
til ekkert var eftir af henni. í upp-
flettibókinni Hver er maðurinn seg-
ir að Loftur hafi ferðast um landið
þvert og endilagt, á sjó og landi. •
Þar era sérstaklega nefndar kvik-
myndir_ hans ísland sem fyrr er
nefnt, íslenskur iðnaður, Alþingis-
nefnist Árdegisblað listamanna og
gallar m.a. um kvikmynd Lofts um
Island, sem hann hefur séð. Segir
þar m.a.: „íslendingar hafa gott af
að sjá sjálfa sig á mynd - ef til
vill er ekkert eins menntandi í ný-
tískulífi okkar þegar um skólalær-
dóm er að ræða, eins og að sjá sjálf-
an sig og verk sín - í litveldi kvik-
myndanna.“ Líklega var þetta í
fyrsta skipti sem íslendingum gafst
kostur á að sjá sjálfa sig svona
utan frá. Síðan segir Kjarval: „Loft-
ur Guðmundsson hefir færst mikið
í fang með fílmu sinni, og flytur
blað þetta honum þakkir fyrir, um
leið og það dæmir fílmu þessa eftir
þjóðfræðilegum lögum listarinnar.
En það hefir borið við á mörgum
sviðum í þjóðlífí okkar, að oflof
hefur skaðað góðan vísi - og annað
það, að skilningsleysi og tómlæti
hefir kyrkt eðlilegan þroska.“
Árið 1948 gerði Loftur fyrstu
íslensku talmyndina, Milli fjalls og
fjöru. Og er ekki lítið færst í fang.
Þetta er leikin mynd í litum, tekin
á æskuslóðum hans í Kjósinni. Loft-
ur Guðmundsson „hefur samið sög-
una og undirbúið hana sérstaklega
fyrir kvikmynd". Með helstu hlut-
verk fóru okkar helstu leikarar:
Brynjólfur Jóhannesson, Gunnar
Eyjólfsson, Alfreð Andrésson, Ingi-
björg Steinsdóttir, Inga Þórðardótt-
ir og Bryndís Pétursdóttir. Gunnar
Eyjólfsson segir að það hafi verið
ákaflega gaman að vera með í þess-
ari kvikmyndun. Fullkomin sam-
staða var með öllum sem að því
unnu: „Það var svo góður andi í
nærveru þeirra feðga, Lofts og
Hákonar. Þeir unnu svo vel saman.
Loftur var alltaf svo bjartsýnn,
duglegur og jákvæður. Hann hafði
stóra drauma. Ef hann hefði verið
upp á sitt besta í dag, hefði hann
gert stóra hluti. Að taka inn á fil-
muna hljóðið var alveg nýtt þá og
reyndist ekki vel, enda er það ekki
gert lengur. En hann var með það
nýjasta þá.“
Loftur var orðinn sjúkur á árinu
1951 þegar hann var að gera síð-
ustu kvikmynd sína Niðursetning-
inn og lést áður en draumar hans
rættust um að taka þriðju leiknu
kvikmyndina eftir Sverði og bagli
Indriða Einarssonar í tilefni af 400
ára dánarminningu Jóns biskups
Arasonar og sona hans, að því er
Erlendur Sveinsson kvikmynda-
gerðarmaður skrifaði í grein um
myndir hans í Morgunblaðið fyrir
fáum áram. Á fréttamannafundin-
um þar sem hann kynnti Niðursetn-
inginn sagði Loftur að þetta yrði
síðasta kvikmyndin sem hann gerði.
Allt þetta afrekaði Loftur Guð-
mundsson án nokkurra styrkja.
Kostaði allar sínar myndir sjálfur.
Lagði allt í kvikmyndirnar og eign-
aðist ekki íbúð fyrr en eftir 1940.
Oft er haft á orði að íslenskir kvik-
myndgerðarmenn þurfi nú að leggja
eigur sínar undir til að fá að gera
kvikmynd. Það er ekki nýtt, Loftur
veðsetti allar sínar eigur sumarið
sem hann tók Niðursetninginn.
Hann var ákaflega rausnarlegur á
greiðslur fyrir það sem unnið var
fyrir hann og við leikarana, að því
er Gunnar Eyjólfsson segir. Til
dæmis var það Gunnar sem stakk
upp á nafninu Milli íjalls og fjöru,
sem var notað á myndina, og Loft-
ur sendi honum óbeðinn sérstaka
greiðslu fyrir það.
Árið 1946 er Loftur nýkominn
úr kynnisför til Kodak verksmiðj-
anna í Bandaríkjunum, til að kynna
sér það nýjasta í kvikmyndun og
kaupa tæki. Þá hefur Alþýðublaðið
eftir honum: „Blessaður vertu.
Þetta er allt saman það nýjasta sem
ég gat klófest í Ameríku, ja, það
var nú ævintýraför, drengur minn.
Eg held að ég hafi séð allt sem var
þess virði að sjá þar vestra. Þeir
hjá Kodak bókstaflega báru mig á
höndum sér þann tíma sem ég var
þar.“ Það voru orð að sönnu að
ferðin var drjúg og upphaf nýs
ævintýris. í þessari ferð kom upp
að Kodak var farið að gera fílmur,
sem tóku tal upp jafnóðum. Og
heimkominn nýtti hann sér þessa
nýju tækni í fyrstu talmyndinni
sinni. Hákon Loftsson, sonur hans,
var við nám í Bandaríkjunum, og
sá hann um talið í Milli fjalls og
fjöru.
Mesti æringi
Fyrri konu sinni, Stefaníu Elínu
Grímsdóttur, kvæntist Loftur árið
1918. Hún var uppeldisdóttir Þórð-
ar Thoroddsens læknis og Önnu
konu hans, sem bjuggu í húsinu við
Túngötu 12. Þar bjó einnig Loftur
ásamt konu sinni og fjórum börn-
um,-en þau vora Hákon, Anna Sig-
ríður, Fríða Björg og Gísli. Pétur
Pétursson hefur nýlega gert út-
varpsþátt um þetta hús, þar sem
segir frá heimilislífinu á þessu stóra
heimili, þar sem stórfjölskyldan bjó
saman frá 1932 til 1939. Þar voru
þá líka í fæði 3-4 ljósmyndarar frá
Þýskalandi og Danmörku af stofu
hans og einn bjó þar alveg, frú
Elísabet Sonnenfeld á Akureyri.
Loftur var vinsæll ljósmyndari og
vann mikið; við ljósmyndun á dag-
inn og á kvöldin átti oft eftir að
framkalla.
Emil Thoroddsen, mágur hans,
og kona hans bjuggu líka í húsinu.
Hann var tónlistarmaður og samdi
mörg skemmtileg lög og revíur og
urðu þeir Loftur miklir mátar, eins
og nærri má geta.
Lofti er svo lýst að hann hafí
verið síkátur, bæði heima og á
mannamótum, iðandi af lífi og fjöri.
Hann hafði uppi alls kyns tilburði,
svo sem kattarvæl, til þess að fá