Morgunblaðið - 01.10.1992, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 1. OKTÓBER 1992
Utan við múrinn!
Fyrri grein
eftir Bjarna
Einarsson
Ríkisstjómin hefur ákveðið að
keyra samninginn um evrópskt
efnahags&væði í gegnum Alþingi
fyrir áramót þrátt fyrir andstöðu
meirihluta þjóðarinnar. Utanríkis-
ráðherra, sem er skyldugur til að
kynna samninginn fyrir þjóðinni
með kostum og göllum, hefur skipu-
lagt áróðursherferð, þar sem forðast
er að heildarmynd samningsins
komi í ljós. Veigamiklum atriðum
er sleppt og hálfsannleikur og ævin-
týrasögur koma í staðinn. Hvers
vegna gerir maðurinn þetta? Ef
samningurinn er jafn stórkostlegur
og af er látið hlýtur sannleikurinn
allur að vera sagna bestur! Þá er
ekkert að fela, eða hvað? Því mið-
ur. Þegar raunveruleg heildarmynd
þess, sem gerast mun, ef samning-
urinn tekur gildi, er dregin upp,
kemur ýmislegt í ljós. Samningurinn
á að gjörbreyta íslensku samfélagi
þannig að það líkist sem mest mið
evrópsku iðnaðar- og fjármagns-
þjóðfélagi. í stað elskulegs samfé-
lags samhjálpar og vináttu á að
koma samfélag valds og miskunnar-
leysis, teknókratí sérfræðinga, uppa
og erlends fjármagns. Þjóðin tapar
að mestu valdi sínu yfir þróun sam-
félagsins og eigin örlögum. í reynd
erum við færð undir lýðræðislaust
miðstýringarvald Evrópubandalags-
ins í Brussel, Sovétríkin síðari, og
skref inn undir sameiginlega ytri
tolla þess, sem mun spilla fyrir við-
skiptum okkar við önnur lönd. Efna-
hagslegan ávinning af samningnum
er erfitt að finna. Af honum höfum
við fyrst og fremst armæðu og
kostnað, skerðingu fullveldisins og
áhættu fyrir sjálfstæðið. Þjóðin
spyr, hvers vegna? Hví á nú að
misnota þingræðið og brjóta stjórn-
arskrána? Hver er tilgangurinn?
Hagsmunir hverra eru mikilvægari
en hagsmunir íslensku þjóðarinnar?
Illa upplýst og íhaldssöm þjóð!
í framsöguræðu sinni fyrir stað-
festingarfrumvarpinu lagði utanrík-
isráðherra andstæðingum samn-
ingsins til viðhorf og skoðanir:
„Engu er líkara en einhver óyfirstíg-
anleg vanmetakennd liggi að baki
andstöðu margra við þennan samn-
ing. Grundvallarforsenda málflutn-
ings ýmissa andstæðinga virðist
eftir Jón
frá Pálmholti
Þegar íslenskur maður er staddur
í útlöndum sér hann oftast betur
en áður hversu bardúsið hér uppi á
íslandi er smátt í augum heimsins.
Fólk sem hann hittir þar veit oftast
fátt anhað um þessa fjarlægu eyju
en að þar er mikið um ís og eld-
stöðvar, að þaðan kemur fískur og
að þar er fallegur og vel máli farinn
forseti.
Sé viðkomandi svo lánsamur að
hitta sæmilega upplýst fólk, berst
talið jrjaman að fomum menningar-
arfí Islendinga, sögum og kvæðum.
Stundum verða á veginum menn
sein hafa lagt það á sig að læra
þetta foma tungumál íslenskuna
líkt og önnur fornmál svo sem !at-
ínu og grísku, í þeim tilgangi að
geta kynnt sér þessar fornu bók-
menntir á frummálinu. Sumir þeirra
hafa kannski lesið bækur seinni
tíma höfunda í þýðingum, svo sem
bækur eftir Nonna, Gunnar Gunn-
arsson eða Halldór Laxness og
undrast að þetta upprunalega
tungumál íslenskan skuli enn vera
lifandi talmál og ritmál hér uppi á
íslandi.
vera, að íslendingar geti ekki verið
samkeppnishæfir við aðrar þjóðir;
að íslenskt þjóðfélag geti ekki þrif-
ist í samfélagi þjóðanna nema sem
vemdaður vinnustaður, þar sem
stjómvöld skammta aðgang að
heiminum sem fyrir utan er. Enn
virðist eima eftir af hafta- og
skömmtunarhugsunarhætti fyrri
tíma“. Þjóðinni vandaði hann heldur
ekki kveðjumar þegar hann taldi
hana of illa upplýsta til að geta tek-
ið afstöðu til samningsins.
Þegar hann segir þetta gætir
hann þess ekki, að meirihluti þjóð-
arinnar veit, að það sem frá honum
kemur er áróður en ekki upplýs-
ingar, og þar sem lítið berst til fólks-
ins af raunvemlegum upplýsingum
telur fólk sig óupplýst. Hins vegar
er ljóst, að ef fram færi þjóðarat-
kvæðagreiðsla um samninginn
mundi ráðherranum ekki líðast að
einoka upplýsingaflæðið. Sá aðili,
sem upplýst gæti almenning um
aðrar hliðar samningsins en þær,
sem ráðherrann setur fram, hin
þverpólitísku almenningssamtök.
Samstaða um óháð ísland, á ekki
til þess fé. Samtökin hafa sótt um
styrk ríkisins til þessa og hefur bent
á systursamtök á Norðurlöndum,
sem fá ríflega styrki til starfsemi
sinnar vegna þess að þar er talið
að þau gegni nauðsynlegu hlutverki
í að tryggja lýðræðislega meðferð
málsins. Þessum umsóknum hefur
verið hafnað. Er það vegna þess,
að lýðræði sé talið óþarft hér á landi?
Heimsviðskipti útan múrsins
Sjónarmið andstæðinga EES
samningsins eru að sjálfsögðu mis-
jöfn enda eru þeir margir. En að
halda fram, að einkenni andstæð-
inga samningsins sé einangrunar-
og haftastefna er öfugmæli. Það
sem vakir fyrir þjóðinni er, að hún
vill viðhalda grundvallareinkennum
samfélagsins og þróa það sjálf eftir
kröfum tlmans og eftir því sem hún
telur það æskilegt. Einstök atriði
þeirrar þróunar verða svo að sjálf-
sögðu hluti pólitískrar umræðu
sjálfstæðrar þjóðar. Einnig vill þjóð-
in hafa fullt vald yfír auðlindum
sínum og landi.
Við, sem stóðum að stofnun Sam-
stöðu um óháð ísland lögðum í upp-
hafí áherslu á, að við viljum ekki
að heimurinn verði hólfaður í sundur
í viðskiptasvæði, sem verði varin
með múrum tolla og viðskiptahindr-
ana. Við viljum frjáls viðskipti um
Á síðustu árum hefur Einar Páls-
son varpað nýju ljósi á þennan foma
menningararf okkar í ritgerðasafni
sínu Rætur íslenskrar menningar,
þar sem hann rekur sögu hans
lengra aftur en fyrr var gert. Þótt
Háskóli íslands þykist enn ekki vita
þetta, hlýtur það að breytast fyrr
eða síðar, því hafi Einar rétt fyrir
sér er menningararfur okkar enn
merkilegri og eftir því dýrmætari
en við áður vissum. Slíkt hlýtur að
auka enn á skyldur okkar við ís-
lenskuna og íslenskan bókmennta-
arf.
Það er ekki nema í mesta lagi
hálfur sannleikur að við íslendingar
lifum á físki. Verstöðvar geta menn
rekið hér án þess að vera Islending-
ar. Við erum sérstök og sjálfstæð
þjóð frammi fyrir heiminum vegna
þess eins að við tölum íslensku og
höfum þegið í arf sérstæð menning-
arverðmæti, sem hvergi eru til ann-
ar staðar. Þennan arf höfum við
varðveitt og ræktað í þrengingum
aldanna þrátt fyrir móðuharðindi
og útlenda valdstjórn.
Nú sækja nýjar hættur að ís-
lensku máli og bókmenntum. Stór-
kostleg tækni hefur að miklu leyti
rofið gamla einangrun. Sívaxandi
alþjóðleg samskipti krefjast prakt-
Bjarni Einarsson
„Skynsamleg viðskipta-
stefna er, að leggja
áherslu á uppbyggingu
annarra markaða en
halda í horfinu í EB.
Kenningin um að aðild
að EES verði okkur
vörn gegn því að neyð-
ast til að ganga í EB
er öfugmæli.“
allan heim, heim sem er sífellt að
minnka vegna tækniframfara í fjar-
skiptum og flutningum. Evrópska
efnahagssvæðið er fordyri Evrópu-
bandalagsins, sem byggir um sig
nýjan Berlínarmúr tolla og við-
skiptahindrana. Við erum ekki í
vafa um, að fái EB ríkin þann for-
gangsrétt að hagkerfi okkar, sem
EES samningurinn veitir þeim, verði
trauðla aftur snúið og við sogumst
fyrr eða síðar inn í EB.
Ekki einangrun í Evrópu
Vestur-Evrópa verður ekki mið-
stöð hagvaxtar á þessari öld og
markaður EB er yfírfullur og staðn-
aður. Innan EB viljum við ekki ein-
angrast. Innganga í EES er ekki
annað en opinber staðfesting á, að
við búum á afskekktu evrópsku út-
ískra lausna. Evrópa stefnir í átt
til sameiningar. Menn tala þar um
sameiginlegan gjaldmiðil. Hvenær
kemur röðin að sameiginlegu opin-
beru tungumáli? Við hljótum fyrr
eða síðar að gerast með einhveijum
hætti þátttakendur í slíku alþjóð-
legu samstarfí, þótt enginn viti enn
hvemig það þróast. Nú þegar hafa
kennarar lýst áhyggjum sínum
vegna hrakandi íslenskukunnáttu
skólafólks, m.a. vegna áhrifa frá
þeim hálfamerísku útvarpsstöðvum
sem hér eru reknar. Slíkt er þó
varla nema forsmekkur að því sem
síðar kemur. Varðveisla íslenskunn-
ar sem lifandi talmáls og ritmáls
mun ekki koma af sjálfu sér í fram-
tíðinni.
I ljósi þessa verður að teljast
furðulegt að núverandi ríkisstjórn
íslands skuli marka sér þá menn-
ingarstefnu sem við höfum orðið
vitni að á þessu ári. Fyrst er Menn-
ingarsjóður þjóðarinnar lagðúr nið-
ur með sérstökum hamagangi.
(Hefði ekki verið réttara að breyta
reglum sjóðsins þannig að hann
yrði raunverulegur menningarsjóð-
ur?) Nú er komið að því að hætta
á ný endurgreiðslu virðisaukaskatts
á bókagerð m.a. Þetta er því undar-
legra þar sem víst er að í ríkissjórn
og stuðningsliði hennar má finna
áhugamenn um listir og menningu.
T.d. er forsætisráðherrann sjálfur
félagi í Rithöfundasambandi ís-
lands.
skeri. í víðara samhengi, þegar horft
er yfír heimsbyggðina, erum við
ekki afskekkt. Því viljum við halda
áfram að vera utan við evrópska
múrinn. Það er utanríkisráðherrann
og fylgismenn hans, sem eru fullir
vanmetakenndar, því þeir þora ekki
að horfast í augu við allan heiminn,
eins og við hingað til höfum gert,
heldur vilja þeir skríða í ímyndað
skjól gömlu nýlenduveldanna. Á
hinn bóginn teljum við, að saga
undanfarinna ára og áratuga sanni,
að Íslendingar séu samkeppnishæfir
við aðrar þjóðir, að við eigum mikla
möguleika til viðskipta um allan
heim og því sé með öllu óþarft að
gera okkur að „vernduðum" hrá-
efriaframleiðanda fyrir evrópskt
stórríki.
Evrópska draumnum stolið
Fólk dreymir um betri heim frið-
ar, velsældar og kærleika. Hug-
sjónamenn fyrstu áranna eftir síð-
ara heimsstríð börðust fyrir sam-
starfí Evrópuríkja og þeir róttæk-
ustu fyrir sameiningu. Þetta var
einlægt fólk og fjölmörgum Evr-
ópubúum þótti, og þykir enn, þetta
vera góðar hugsjónir. Margar fagrar
pólitískar hugsjónir hafa fæðst í
Evrópu, en afdrif sumra þeirra hafa
verið, að þeim hefur verið stolið.
Napóleon stal frönsku byltingunni,
Lenín stal marxismanum og Stalín
stal síðan rússnesku byltingunni.
Nú hafa stórfyrirtæki Evrópu og
Brússel nomenklaturan stolið Evr-
ópudraumnum, og eru, eins og þeir
Napóleon, Lenín og Stalin, á sinn
hátt að breyta draumnum í mar-
tröð. Byggt hefur verið upp lýðræð-
islaust miðstjómarbákn, sem vill
ráðskast með allt sem við kemur
mannlegu lífí. Rætur þess liggja
ekki I norrænu né engilsaxnesku
lýðræði heldur í mið-evrópsku ein-
ræði, stéttaskiptingu og ofstjóm þar
sem valdið kom ekki frá fólkinu
heldur var fólkinu sagt að það kæmi
frá guði og þess vegna kæmi valdið
því ekki við á annan hátt en að hlýða
því. Valdbeitingin með reglum og
reglugerðum um hina ólíklegustu
hluti, þjónkun valdaklíkunnar við
stórfyrirtækin á kostnað smærri
fyrirtækja, og þar með á kostnað
fólksins, og fyrirlitning klíkunnar á
vilja almennings, hefur nú komið
af stað öflugri andstöðu í EB lönd-
um. Danir vísuðu veginn. Rétt tæp-
ur helmingur frönsku þjóðarinnar
hefur tekið kröftuglega undir með
Dönum. í Bretlandi og jafnvel í
Þýskalandi magnast andstaðan
Jón frá Pálmholti.
„Ég skora á stjórnina
að gleyma ekki skyld-
um sínum við íslenska
tungu og bókmenningu
á tíð nýrrar tækni og
aukinna erlendra sam-
skipta.“
Bókaútgefendur hafa þegar lýst
viðbrögðum sínum í þessu máli. Ég
þarf víst ekki að tíunda þau frekar
hér. En eftir viðbrögðum þeirra að
dæma, sýnist sem slæmar heimtur
verði á skattinum frá þeim. Þá
gegn skrifræðisvaldinu. Fólkið í
Evrópu vill endurheimta Evrópu-
drauminn aftur frá þeim, sem stálu
honum, en nú í formi náins sam-
starfs frekar en sameiningar. Það
er furðulegt að íslenskir frjáls-
hyggjumenn skuli vegsama þetta
miðstjórnarkerfi, sem á sér engan
líka nema Sovétríkin.
Samstarf sjálfstæðra þjóða
Það er merkilegt að bera saman
annað fjölþjóðasamstarf og hið yfir-
þjóðlega og lýðræðissnauða EB
kerfi. I norræna samstarfinu hefur
landamærum verið eytt á milli landa
þannig að vegabréf eru óþörf. Vel-
ferðarkerfí hvers lands standa íbú-
um allra landanna opin og löndin
eru sameiginlegur vinnumarkaður.
Allt þetta og miklu fleira höfum við
gert án þess að koma upp yfírþjóð-
legu valdi. í fríverslunarsvæði Norð-
ur Ameríku (NAFTA) er heldur
ekki yfírþjóðlegt vald eins og í EB.
Þar er gert það, sem gera þarf til
að löndin verði að einum markaði
og meðal þess eru ekki stofnun með
30.000 starfsmönnum né reglugerð-
afargan. Þetta evrópska furðufyrir-
bæri er alveg einstakt í veröldinni
og allt þetta bákn, allar reglugerð-
irnar og allt þetta vald er óþarft og
skaðlegt og hlýtur að hrynja eins
og fyrirrennari þess, Sovétríkin.
Rétta form fjölþjóðasamstarfs er
samstarf sjálfstæðra og fullvalda
þjóða, sem í sameiningu setja sér
reglur og sem treysta réttarkerfum
hvorrar annarrar. Það er algjör
þversögn að nokkurt Norðurland-
anna skuli geta gerst aðili að EB
kerfínu eins og það er, því það er
andstætt norrænum hugsunarhætti.
Það sem allir geta tekið þátt í er
samstarf sjálfstæðra og fullvalda
þjóða. Það er það sem fólkið í Evr-
ópu nú biður um, og verði ekki orð-
ið við þeirri ósk mun EB um síðir
sundrast. Það getur orðið hættulegt.
Úrelt stefna EB
Verndarstefna EB, sem ætlað er
að veija iðnað, sem ekki stenst sam-
keppni, hvetur ekki hagvöxt. Sú
stefna að miða efnahags- og póli-
tískar aðgerðir fyrst og fremst við
hagsmuni stórfyrirtækja á kostriað
lítilla og miðlungsfyrirtækja, gerir
það ekki heldur. Hagvöxtur í EB
er nú lítill og atvinnuleysi vex, sem
er þó ærið fyrir. Það mun aukast
fyrstu árín við markaðssameining-
una við fækkun smáfyrirtækjanna
og enn meira ef Maastricht sam-
komulagið tekur gildi végna skuld-
bindinga EB ríkjanna til að rétta
af fjárlaga- og viðskiptahalla. Þess-
ar skuldbindingar kalla á harða
samdráttaraðgerðir í öllum EB ríkj-
um nema þremur. Aiþjóðagjaldeyr-
issjóðurinn hefur sent frá sér
skýrslu, þar sem fram kemur, að
verða aðeins eftir litlar einkaútgáf-
ur og smáfyrirtæki. Mér sýnist flest
benda til þess að þar verði helsti
skattstofn af hálfu útgefenda. í
þessum hópi eru menn sem unnið
hafa menningarleg afrek á síðustu
árum. Ég hef áður nefnt Einar
Pálsson, en auk hans má nefna
menn eins og Þorgeir Þorgeirsson
óg Einar Braga sem nýlega gaf
sjálfur út þýðingar sínar á helstu
leikritum Strindbergs. Ég á eftir
að sjá slíkt gerast verði áform
stjórnvalda að veruleika.
Bækur eru ekki bara venjulegur
söluvarningur, þótt útgefendur hafí
því miður stundum umgengist þær
þannig sjálfír. Vissulega eru út-
gefnar bækur misjafnar að gæðum,
en allur gróður þarfnast jarðvegs.
Annars fýkur hann burt.
Það er lofsvert að spara, en ekki
stórmannlegt að ráðast á garðinn
þar sem hann er lægstur. Þó er enn
verra að ráðast á grundvöll sinnar
eigin tilveru. Fari svo að stórir
bókaútgefendur komist framhjá
skatti þessum munu tekjur ríkisins
af bókum varla duga til tveggja eða
þriggja ferða fyrir ráðherra til ann-
arra landa ásamt risnu. Ég skora
á stjórnina að gleyma ekki skyldum
sínum við íslenska tungu og bók-
menningu á tíð nýrrar tækni og
aukinna erlendra samskipta.
Iliifunclur er rithöfundur og
formaður Bókmenntafélagsins
Hríngskugga.
Bókaskattur