Morgunblaðið - 01.11.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 1. NÓVEMBER 1992
Illaiipiinist
ekki undan
meriíjum
röng skilaboð til atvinnugreinarinnar. Það
er óskaplega óheilbrigt að ræða um Sjávarút-
veginn hf. sem eina heild, af þvi hann er
ékki þannig. Eitt af því sem vart hefur mátt
ræða, er sú staðreynd að sjávarútvegsfyrir-
tæki hafa verið afskaplega misjafnlega rekin,
og ekki hafa verið gerðar nægilega miklar
kröfur í þeim efnum. Það verður að gera
auknar kröfur, og ég tel það afskaplega
ósanngjarnt gagnvart bestu rekstraraðilun-
um, að vita að það viðhorf er uppi, jafnvel
í greininni sjálfri og hjá yfirboðsmönnum í
stjórnmálum, að öllum eigi að bjarga. Þegar
verst stæðu fyrirtækin, sem hvort eð er eru
gjaldþrota, skerast neðan af, þá breytist
meðaltalið einnig til hins betra hvað varðar
afkomu greinarinnar í heild. Þannig verður
þetta erfiðara dæmi viðráðanlegra og ef þetta
gengur upp, þá megum við búast við því að
við verðum engu að síður með það atvinnu-
leysi sem þegar hefur verið spáð. Menn halda
kannski að við séum að kljást við þær at-
vinnuleysistölur sem hafa verið staðreynd að
undanförnu. Það er ekki vinnandi vegur núna
að koma í veg fyrir að' atvinnuleysi hér á
landi verði innan við 3,5% til 4%. Við erum
að slást við það að atvinnuleysi fari hér ekki
upp úr öllu valdi, eins og hjá • nágrönnum
okkar, sem sumir eru að takast á við 12%
til 15% atvinnuleysi. Það er áríðandi að menn
átti sig á því að það eru þau ósköp sem við
ætlum að berjast til þrautar til að forðast, en
í sjálfu sér erum við á þessum erfíðu tímum
ekki að lofa meiru en því að reyna að halda
atvinnuleysisstiginu um eða innan við 4%.
Atvinnuástand mun ekki batna hér á landi
fyrr en hagvöxtur fer að glæðast á nýjan
leik. Það mun ekki gerast fyrr en við fáum
auknar tekjur fyrir framleiðslu okkar, fyrr
en það hefur heppnast að byggja upp tekju-
stofnana, fyrr en EES-samningurinn fer að
skila okkur því sem hann á að gefa okkur
og fyrr en við förum að fá afurðir fyrir orku
okkar. Allt eru þetta mjög mikilvægar for-
sendur fyrir því að ná hagvextinum upp á
nýjan leik. Reyndar held ég að sá stöðugleiki
og það efnahagslega umhverfi sem við höfum
náð að byggja upp, séu þegar farin að skapa
okkur miklu betri samkeppnisskilyrði en fyrr.
Fyrir bragðið mun hagvöxtur aukast hér
hraðar, þegar réttar forsendur hafa skapast
á nýjan leik, og þess vegna megum við ekki
raska þeim grundvelli sem við byggjum á.“
- Þú bendir á að fyrirtæki í sjávarútvegi
séu misjafnlega vel rekin. Sumir í greininni
hafa verið að taka til í bakgarðinum hjá sér,
sameina, hagræða og endurskipuleggja. En
mestu erfiðleikarnir í sambandi við slíkt starf
eru þeir að losna við eignir og eins hitt, til
þess að hagræðingin skili sér í raun, að koma
í veg fyrir að þær eignir sem við hagræðingu
og sameiningu hætta eiginlegri sjávarútvegs-
starfsemi, haldi áfram slíkri starfsemi, bara
í eigu annarra rekstraraðila. Hvemig geta
stjórnvöld stutt við þá viðleitni greinarinnar
að draga úr offjárfestingu og of mikilli af-
kastagetu og tryggt að þessar eignir verði
ekki nýttar á ný innan atvinnugreinarinnar?
Asíðustu mánuðum og vikum hef-
ur það orðið æ ljósara að ný
viðhorf ráða nú ríkjum hjá
bönkum og lánastofnunum,
hvað varðar viðskipti við sjávar-
útvegsfyrirtæki. Bankarnir taka ekki ný fyr-
irtæki inn í viðskipti, með sama hætti og
áður, sem er auðvitað lykilatriði í þessum
efnum. Spuming er hvort okkur er óhætt
að fara út í svipaðar úreldingaraðgerðir í
landi og við höfum gert úti á sjó. Því miður
verður það að segjast eins og er, að úrelding-
• in úti á sjó hefur að sumu leyti misheppn-
í ast, og því er ekki óeðlilegt að óttast að sama
\ myndi gerast í landi. Þar kynni að koma upp
gríðarleg misnotkun, sem eyðilegði árangur-
inn og ég segi það hreinskilnislega að sporin
hræða í þessum efnum. Samt.sem áður hef
ég ekki viljað útiloka einhveija slíka leið, og
l það vita aðilar vinnumarkaðarins, en ég vil
* fara afskaplega varlega."
- Ef það yrði niðurstaðan að ráðast í stór-
fellda úreldingu í landi einnig, þar sem mjög
strangar reglur ríktu um framkvæmdina og
agi, mætti þá ekki hugsa sér að þeir sem
eftir sitja í greininni, og þar með einir að
kjötkötlum auðlindarinnar, fiskimiðunum
umhverfis Ísland, stæðu straum af einhveij-
um hluta þess kostnaðar sem úreldingin fæli
í sér?
„Ég held að þeim þætti það afskaplega
ósanngjarnt, að minnsta kosti til að byija
með, að þeir væru að fjármagna taprekstur
skussanna. Til lengri tíma litið kynni slíkt
að gagnast þeim, því eins og þú segir, þann-
ig yrðu færri um hituna og minni samkeppni
um fiskinn í sjónum. Ef niðurstaðan verður
sú að stofnaður verður úreldingarsjóður fyrir
landvinnsluna, þá sé ég það nú fyrir mér að
slíkur sjóður myndi lenda á ríkinu, að minnsta
kosti til að byija með.“
- Hvernig tilfínning er það fyrir þig að
vera forsætisráðherra nú, þegar atvinnuleysi
heijar á landsmenn í fyrsta sinn að ein-
hveiju ráði í 25 ár?
„Það er ekki góð tilfinning, en hún væri
þó ennþá verri, ef ég teldi að ég gæti kennt
mér um að svo er komið. En það er mjög
nauðsynlegt að menn átti sig á því af hveiju
hér er atvinnuleysi. Við höfum búið við sex
ára stöðnun; hér fækkaði störfum frá 1987
til 1989 og síðan hefur starfstækifærum
ekki ljölgað, en vinnufæru fólki hefur á hinn
bóginn fjölgað; þar fyrir utan hefur þorsk-
afli minnkað um helming, álverð hrunið og
varnarliðsframkvæmdir dregist saman. Þetta
hefur allt keðjuverkandi áhrif. Ég tel að þar
sem við höfum náð verðbólgunni niður og
sátt á vinnumarkaði, þá hafí atvinnuleysisvof-
an ekki riðið yfír, jafnstórbrotin og hún hefði
ella gert, ef við hefðum ekki verið búin að
ná þessum árangri. Takist okkur að halda
atvinnuleysinu í þeim skefjum sem ég ræddi
um hér áðan, þá tekst okkur betur til í þeim
efnum, en öðrum hefur tekist. Ég minni á
árin 1967 og 1968, en menn hafa verið að
bera saman atvinnuleysistölur þá og nú. Þá
var aðstaðan allt, allt önnur. Þá skulduðum
við einn sjöunda af því sem við skuldum í
dag og þá gátum við flutt út atvinnuleysi,
til Svíþjóðar og reyndar einnig til annarra
Norðurlanda, því þá var atvinna næg þar.
Því er ekki að heilsa nú. Atvinnuleysistölum-
ar hefðu verið miklu hærri þá, en þær eru
núna, ef aðstæður hefðu ekki verið eins og
ég var að lýsa. Þannig að þrátt fyrir að áfall-
ið sé eins mikið og raun ber vitni nú, þá
hefur okkur tekist að halda atvinnuleysinu í
lágmarki, þótt vissulega sé það allt of mikið.“
- Þið hafíð ákveðið að setja ákveðna fjár-
muni í tilteknar verklegar framkvæmdir, til
atvinnusköpunar. Eru þær ráðstafanir nægar
að þínu mati, eða á ríkisstjómin að grípa til
frekari ráðstafana til þess að draga úr at-
vinnuleysi?
„Það sem menn stundum gléyma, og er
kannski alveg eðlilegt, er að þær sérstöku
framkvæmdir sem við ákváðum að ráðist
yrði í, í tengslum við fjárlög, þær byija ekki
að hafa áhrif til hins betra fyrr en einhvern
tíma í mars eða apríl á næsta ári. Það sama
má segja um ákvarðanir sveitarfélaga, sem
þau gerðu í samráði við ríkisstjórnina. Vissu-
lega em þetta ákvarðanir sem hjálpa okkur,
en það gerist ekki fyrr en næsta vor. Ástæð-
an fyrir því að við ákváðum að hefja þessar
framkvæmdir fyrr en upphaflega var að
stefnt er sú að þær munu ekki skapa neina
þenslu; mannaflinn er fyrir hendi, tækjabún-
aðurinn er fyrir hendi og þessar framkvæmd-
ir munu ekki kalla á rekstur í framtíðinni,
heldur þvert á móti á sparnað. Við ákváðum
þetta einnig vegna þess að við trúum því,
þrátt fyrir allt, þá muni rætast úr á þessu
tímabili, hagvöxtur muni aukast á ný eftir
eitt til tvö ár, eða um leið og umhverfíð á
Vesturlöndum batnar og okkar eigið um-
hverfi einnig, bæði á fiskimiðunum og í orku-
búskapnum. Þessar aðgerðir em liður í því
að fleyta okkur yfir erfíðasta hjallann og
munu veita um 1.000 manns vinnu, og þegar
aðgerðir sveitarfélaganna bætast við, þá lið-
lega 500 manns að auki. Því er hér um 1.500
störf að ræða, miðað við heilt ár, og það
jafnast nú á við störf við þrjú álver eða svo.“
- Þingmenn stjórnarandstöðunnar beindu
spjótum sínum að þér í utandagskrámmræð-
unni um atvinnumál á Suðurnesjum á Al-
þingi fyrr í dag (fímmtudag) og sögðu það
sorglegt að forsætisráðherra svaraði ástand-
inu á Suðumesjum með gömlum kreddum
um að ekki mætti grípa til sértækra ráðstaf-
ana. Nú er atvinnuástand á Suðumesjum
sýnu verra en í öðmm landshlutum. Hvað
er til ráða í atvinnumálum Suðurnesjamanna
að þínu mati?
Eg tók fram í ræðu minni, að menn
yrðu að vita hvað þeir væm að
gera. Ég benti á að almennu ráð-
stafanimar myndu gagnast
þessu svæði best, þegar til lengri
tíma væri litið, en ég sagði jafnframt að ríkis-
stjórnin teldi það koma til álita, vegna sér-
stöðu þessa svæðis, að í tengslum við al-
mennu aðgerðirnar yrði þetta svæði tekið
út sérstaklega og á þess vandamálum tekið
sérstaklega. Þess vegna hefði ríkisstjórnin
skipað sérstakan starfshóp til að fjalla um
málefni Suðumesja, en það var nú þannig
við þessa umræðu, að það var eins og þing-
menn stjómarandstöðunnar úr Reykjanes-
kjördæmi vildu ekki heyra það sem ég sagði
í þessum efnum. Sértækar aðgerðir á Suður-
nesjum myndu ekki duga nema í skamman
tíma. Suðumesjamenn verða að fá varanleg-
ar lausnir, en ekki skammtímalausnir sér-
tækra aðgerða. Ég skaut því nú að máls-
hefjandanum (Önnu Ólafsdóttur Björnsson)
að sá flokkur sem hún er talsmaður fyrir
(Kvennalistinn) hefur alltaf verið á móti því
að álver yrði reist í kjördæminu, sem verður
þó, þegar það kemur, mjög mikilvæg atvinnu-
stoð fyrir þetta hérað.“
- Ef við lítum nú ykkur nær, má þá ekki
segja að reksturinn á ríkissjóði beri stóra
ábyrð á því ástandi sem við nú búum við, þar
á ég við hallareksturinn, erlendar og innlend-
ar lántökur ríkissjóðs og lántökur húsnæði-
skerfisins? Margir halda því fram að hinar
gífurlegu lántökur hins opinbera haldi uppi
þessu háa vaxtastigi.
„Það er enginn vafí á að gífurlegar lántök-
ur okkar hafa haldið uppi vöxtunum. 1991
var iánsíjárþörf hins opinbera meiri en sem
nam öllum innlendum sparnaði, en þetta er
sem betur fer að snúast við. Sparnaðurinn
er að aukast og lánsfjárþörfin er að minnka.
Við getum því búist við því að vextir muni
fara Iækkandi á næsta ári og það er mjög
mikilvægur árangur líka.“
- Ef við lítum á „afrekaskrá" ríkisstjómar-
innar í ijármálum á eins og hálfs árs af-
mæli hennar kemur á daginn að markmið
ykkar í ríkisfjármálum á síðasta ári náðust
engan veginn. Að minnsta kosti 9 milljarða
króna halli á rekstri ríkissjóðs blasir við á
þessu ári, og nú hafíð þið lagt fram fjárlaga-
frumvarp fyrir næsta ár, með innbyggðum
áætluðum ríkissjóðshalla upp á 6 milljarða
króna, sem getur allt eins tvöfaldast á árinu
sem framundan er, eins og dæmin sanna.
Hvemig metur þú árangur ykkar í ríkisfjár-
málum, niðurskurði á útgjöldum hins opin-
bera og aðhaldsaðgerðum?
„Árangur ríkisstjómarinnar í þessum efn-
um er bæði góður og slæmur. Að sumu leyti
er hann jafnvel betri en gæti sýnst við fyrstu
sýn, því það stefndi hér í gríðarlegan halla,
en hann hefur minnkað töluvert. í annan
stað skiptir sá útgjaldaauki sem þú ert að
nefna töluverðu máli, því við aukum hallann
á ríkissjóði í framlögðu frumvarpi úr fjórum
milljörðum króna upp í sex milljarða. En þá
verður að hafa það í huga að þar er ekki
um rekstrarhalla að ræða, heldur fjárfesting-
arhalla, sem við getum axlað, vegna þess
að við höfum skorið svo mikið niður á öðrum
sviðum. Sex milljarða halli með svona miklum
framkvæmdum, er alveg óþekkt fyrirbrigði
hér á landi. Venjulega hefur hallinn á ljárlög-
um verið neysluhalli, en ekki framkvæmda-
halli og á þessu tvennu er grundvallarmunur.
Utgjaldaramminn er því ekki að
fara úr öllum böndum, eins
og svo oft hefur gerst, heldur
. hefur tekjuhliðin dregist sam-
an af Jieim ástæðum sem ég
þegar hef tíundað. Utgjaldaramminn hefur
meira að segja haldið betur en oft áður, til
dæmis áformin um 5% niðurskurð í rekstri,
þau urðu að veruleika. Það sem aftur á móti
fór úr böndunum var sjálfvirk útgjaldaaukn-
ing landbúnaðargeirans, en hún hættir núna,
svo og útgjaldaaukning heilbrigðis- og trygg-
ingakerfis, bæði sjálfvirkt og í tengslum við
kjarasamninga. Það hljómar kannski ekki
trúverðugt þegar ég segist halda að fjárlaga-
halli næsta árs verði mun nær því að vera
það sem gert er ráð fyrir í frumvarpinu,
heldur en oft áður, en samt sem áður held
ég að það sé rík ástæða til að ætla það.“
- Áður en við ljúkum þessu samtali langar
mig að víkja örlítið að öðru og óskyldu máli,
sem tengist borgarstjóraferli þínum. Það er
staðhæft að þú sem fyrrverandi borgarstjóri
í Reykjavík viljir alls ekki fallast á að aðstöðu-
gjöldum verði létt af fyrirtækjum, því við
slíka breytingu muni Reykjavíkurborg missa
svo stóran spón úr aski sínum. Verður ekki
að gera sömu kröfur til sveitarfélaganna,
eins og gerðar eru til einstaklinga og fyrir-
tækja, að þau herði sultarólina á þessum
samdráttartímum? Getur formaður Sjálf-
stæðisflokksins varið það að meira máli skipti
að sveitarfélög hafí úr meiri fjármunum að
moða, en þau kannski nauðsynlega þurfa á
þessum samdráttar- og krepputímum, þegar
atvinnulífíð virðist víða vera að kikna undan
álögum? Er fyrrverandi borgarstjóri of pláss-
frekur í hjarta forsætisráðherra allra lands-
manna?
Borgin þarf á mjög miklum fjár-
munum að halda, vegna þess að
það eru gerðar meiri kröfur til
Reykjavíkurborgar heldur en
annarra sveitarfélaga. Hingað
safnast þau vandamál sem erfíðust eru og
það gefur augaleið að það er vegna fjöldans.
Ég hef alltaf sagt um aðstöðugjöldin að sá
skattur sé ekki réttlátur, vegna þess að hann
tekur ekkert mið af því hvort fyrirtækjunum
gengur vel eða illa. En ég hef einnig sagt,
að til lengri tíma horft sé mjög mikilvægt
að fyrirtækin sannfæri sveitarfélögin um að
það sé akkur fyrir þau að hafa fyrirtæki inn-
an sinna vébanda og það sé þeim í hag að
þeim sé vel sinnt. Auðvitað man ég eftir því
sem borgarstjóri, að afstaða mín til fyrir-
tækja byggðist að hluta til á þeim möguleika
borgarsjóðs að hafa tekjur af þeim, bæði
aðstöðugjöld og fasteignagjöld. Þegar viss
hætta var á því að Hagkaup flyttist til Kópa-
vogs, beitti ég mér fyrir því að þeir byggðu
í Nýja miðbænum og ég lét breyta öllu skipu-
lagi þar, nánast með handafli, bara fyrir þá,
til þess að halda þeim í borginni. Enda hefur
borgin stórkostlegar tekjur af þeim í dag.
Með sama hætti átti ég góð samtöl við for-
stjóra Sambandsins, þegar það ætlaði á sínum
tíma að flytja starfsemi sína úr borginni og
við náðum ákveðnu samkomulagi sem stuðl-
aði að því að Sambandið varð kyrrt í borg-
inni og hún hefur haft miklar tekjur af því
síðan. Ef Reykjavíkurborg hefði ekki átt
þessa tekjumöguleika af þeirri aðstöðu og
þjónustu sem hún býður fyrirtækjunum upp
á, er einfalt að segja við forsvarsmenn fyrir-
tækjanna, farið þið bara eitthvað annað og
látið önnur sveitarfélög borga kosthaðinn af
því að koma ykkur fyrir. Menn mega ekki
vera of nærsýnir hvað varðar þennan hugsun-
arhátt, en svona nærsýni fínnst mér á stund-
um hijá forráðamenn atvinnulífsins og að
þeir horfi allt of mikið til skamms tíma.
Ef nú er svo komið, að tími aðstöðugjalds-
ins sé liðinn, sem mér sýnist nú að verði
niðurstaðan, þá gerist það bara vegna þess
að það er orðið svo brýnt að færa byrðar af
atvinnufyrirtækjunum í landinu yfir á fólkið,
að menn samþykkja það til þess að tryggja
að atvinnulífið sigli ekki í strand. En þá segi
ég líka að við verðum að fara mjög varlega
í sakirnar, því staðan er alls ekki sú að at-
vinnufyrirtækin hafí það skítt, en þegnar
landsins gangi um með fulla vasa fjár - því
fer víðsfjarri. Það er af þessum sökum, sem
ég hef heldur verið á varðbergi hvað varðar
aðstöðugjaldið og ég vil að menn viti ná-
kvæmlega hvað þeir eru að gera, þegar og
ef slík gjaldtaka verður afnumin. Eg mun á
hinn bóginn ekki eyðileggja neina lausn sem
sátt getur orðið um í þessum málum, og það
vita þeir sem að málinu vinna.
Hvað varðar spurningu þína um stærð
fyrrverandi borgarstjóra í hjarta forsætisráð-
herra, þá svara ég henni neitandi. Auðvitað
hef ég mjög sterkar taugar til borgarinnar
og þar verður engin breyting á. Samt sem
áður held ég að mér hafí tekist að horfa fram
hjá þeirri tengingu við landstjórnina. Reynd-
ar má ég til með að geta þess að þingmenn
Reykjavíkur eru þeir þingmenn sem minnst
hafa sinnt sínu kjördæmi alla tíð. Ég tek
eftir því við umræður í þingflokknum að við
þingmenn Reykjavíkur teljum okkur hafa
minnstar skyldur til þess að tala í einstökum
málum út frá sjónarmiðum kjördæmisins.
Ég sé því ekkert að því að ég gleymi því
ekki með öllu að ég er fyrsti þingmaður
Reykvíkinga og borgarfulltrúi og var borgar-
stjóri í langan tíma. Það held ég að menn
hljóti að skilja, en ég er þrátt fyrir það að
fullu meðvitaður um að ég er formaður
stærsta stjórnmálaflokks Iandsins, sem hefur
fylgi um landið allt og ég er forsætisráð-
herra landsins alls og haga mér samkvæmt
því.“
- Við þetta er kannski fáu að bæta, enda
blaðamaður farinn að syndga upp á náðina
hvað tímann varðar, því Davíð Oddsson for-
sætisráðherra á að vera mættur úti á Al-
þingi við Austurvöll til að svara fyrirspurn-
um, þegar ákvörðun er tekin um að samtal-
inu sé lokið.