Morgunblaðið - 03.11.1992, Blaðsíða 24

seei naaMavöm .8 íiuoAauiuwí aiGAuanúoaoM
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJPPAtíPR-gr'NÖVEMBER 1992
ss
24-
Oviðunandi starfsskil-
yrði standa framþróun í
sjávarútvegi fyrir þrifum
eftir Steingrím J.
Sigfússon
Málefni sjávarútvegsins hafa
verið mikið til umræðu á þessu
hausti og er það síst að undra eins
og ástand og aðstæður allar eru í
greininni. Umfjöllun um íslenskan
sjávarútveg er eðli málsins sam-
kvæmt samofin umræðu um efna-
hags- og atvinnumál á íslandi.
Þetta samhengi hefur orðið óvenju
skýrt á undanfömum mánuðum
þegar afleit rekstrarafkoma sjáv-
arútvegins og boðaður aflasam-
dráttur ásamt ýmsum breytingum
og umróti innan greinarinnar hefur
bein áhrif á atvinnuástand í fjöl-
mörgum byggðarlögum og setur
mark sitt á efnahagslífíð allt. Hér
á eftir er ætlunin að draga upp
mynd af stöðu mála í sjávarútveg-
inum, fjalla um þann vanda sem
þar er við að glíma um aðgerðir
ríkisstjórnar og um breytingar sem
eru að eiga sér stað í formi flutn-
ings fiskvinnslunnar út á sjó. Einn-
ig er ætlunin að ræða lítillega um
framtíðarhorfur sjávarútvegsins í
niðurlagsorðum. I annarri grein
verður svo rætt fyrst og fremst
um framtíð íslenskrar fiskvinnslu.
Rekstrargrundvöllur
út í hafsauga
í meira en ár, eða allt frá því
að þegar líða tók á árið 1991 og
vaxandi taprekstur í sjávarútvegi
varð mönnum ljós, hafa málefni
sjávarútvegsins og taprekstur þar
verið mikið til umræðu. Að mati
Þjóðhagsstofnunar er staðan sú,
að um mitt þetta ár var tap á veið-
um og vinnslu um 1,5% og hafði
þó í þeim útreikningum verið tekið
tillit til greiðslna úr Verðjöfnunar-
sjóði. Staðan er í reynd verri þegar
horft er til hinnar hefðbundnu og
almennu útgerðar og fiskvinnslu
því inni í þessum tölum er hagnað-
ur frystiskipanna sem er eina um-
talsverða grein íslenska sjávarút-
vegsins sem rekin er með hagn-
aði. Ef afkoma veiða og vinnslu
að frátöldum frystiskipum er skoð-
uð sérstaklega þá var það mat
Þjóðhagsstofnunar á sl. sumri að
tapið væri um 4%. Ef horft er til
ársins 1993 er ástandið öllu verra
og munar þar auðvitað verulegu
að þá er eða verður engum Verð-
jöfnunarsjóði til að dreifa. Þessi
skyldusparnaður sjávarútvegsins
sem myndaðist í tíð fyrri ríkis-
stjómar verður þá uppurinn og
taptölurnar sem þá blasa við sam-
kvæmt yfirliti frá Þjóðhagsstofnun
dagsettu 7. okt. sl. eru um 8% í
veiðum og virmslu sem sagt af
sjávarútveginum í heild, og þá
væntanlega milli 11-12% á veiðum
og vinnslu að frátöldum fiskiskip-
um.
Þetta eru í grófum dráttum þær
opinberu taptölur sem Þjóðhags-
stofnun hefur gefið út fyrir grein-
ina gagnvart því ári sem í hönd
fer. Samtök fiskvinnslustöðva hafa
gert tilraun til að leiðrétta fyrir
raunverulegum vaxtakostnaði fyr-
irtækjanna og færa fyrir því sann-
færandi rök að hann sé vanmetinn
í hinum opinberu töflum um a.m.k.
2-3%. Ef teknar eru upplýsingár
Þjóðhagsstofnunar og leiðréttar
með þessum hætti fyrir hinum
raunverulega greidda fjármagns-
kostnaði fyrirtækjanna eins og
hann er að mati Samtaka fisk-
vinnslustöðva verða tölurnar þær
að tap veiða og vinnslu hafi á sl.
sumri verið um 4% en tap 7% ef
frystiskip eru ekki meðtaiin. Töl-
urnar fyrir árið 1993 með sömu
leiðréttingum vegna raunverulegs
Qármagnskostnaðar og miðað við
nýjustu upplýsingar Þjóðhags-
stofnunar verða þá um 11% á veið-
um og vinnslu í heild og 14% í
veiðum og vinnslu án frystiskipa.
Þessa síðastnefndu tölu má hafa
til viðmiðunar varðandi þær að-
stæður sem blasa við hefðbundinni
útgerð, báta eða ísfískstogara og
hefðbundinni fiskverkun í landi á
næsta ári. Sem sagt tap hátt á
annan tug prósenta. Þar eru á ferð-
inni ljótustu afkomuhorfur sem ís-
lenskur sjávarútvegur hefur senni-
lega í annan tíma staðið frammi
fyrir.
Þetta eru því miður síður en svo
nýjar upplýsingar sem komið hafa
frá Þjóðhagsstofnun undanfarna
mánuði. Þvert á móti er hér fyrst
og fremst staðfest afleit afkoma
sjávarútvegsins og enn versnandi
horfur á komandi ári. Þessar tölur
þýða ,að stærðargráða tapsins í
rekstri greinarinnar eru nálægt 6
milljarðar á ársgrundvelli. Skuldir
íslensks sjávarútvegs eru nú taldar
yfír 90 milljarðar króna og fara
vaxandi eins og ljóst má vera af
þeim taptölum sem hér hafa verið
nefndar og einnig vegna Ijárfest-
inga. Allmörg sjávarútvegsfyrir-
tæki eru að bæta við sig skuldum
vegna umtalsverðra fjárfestinga,
fyrst og fremst í skipakaupum og
frystiskip fyrir margra milljarða
króna eru að bætast inn í flotann
um þessar mundir eins og síðar
verður vikið að.
Upplýst hefur verið að meðal-
lengd lána á skuldum sjávarút-
vegsins séu tæp sjö ár eða 6,8 ár.
.Þegar þessar aðstæður allar eru
skoðaðar, hið mikla tap, skulda-
byrði sjávarútvegsins, stuttur láns-
tími og sú staðreynd er svo höfð
í huga að velta eða verðmætasköp-
un í greininni verður að líkindum
í nágrenni við 75 milljarða króna
á næsta ári gefur augaleið að
dæmið gengur ekki upp. Þar tekur
auðvitað steininn úr þegar skoðað-
ir eru þeir okurháu vextir sem sjáv-
arútvegsfyrirtækin verða að
greiða. Fullyrða má að fæst sjávar-
útvegsfyrirtæki komist ofar en í
þriðja eða mesta lagi annan
áhættuflokk útlána og vaxtakostn-
aður fyrirtækjanna er því óheyri-
legur.
Ríkisstjórnin óstarfhæf
í ljósi þess ástands sem ríkir í
íslenskum sjávarútvegi er fróðlegt
að skoða afstöðu eða aðgerðir nú-
verandi ríkisstjómar. Þar er því
miður ekki af miklu að taka. Satt
best að segja er það með ólíkindum
ef haft er í huga að þetta ástand
í sjávarútveginum hefur blasað við
á annað ár og a.m.k. verið sjávar-
útvegsráðherra ljóst sem fyrir hátt
í einu ári talaði um þörfina á að
grípa til neyðarráðstafana. Engu
að síður urðu það örlög ríkisstjóm-
ar Davíðs Oddssonar við afgreiðslu
sinna fyrstu íjárlaga að leggja
stórauknar nýjar álögur á sjávar-
útveginn sem nemur um milljarði
króna ef lagðar era saman álögur
á sjávarútveginn og sjómenn sér-
staklega. Þar ber auðvitað hæst
hina fráleitu sölu á veiðiheimildum
Hagræðingasjóðs sem margfræg
er orðin.
Svo virðist sem ríkisstjórnin sé
með öllu óstarfhæf þegar kemur
að vandamálum sjávarútvegsins
og reyndar hefur sjávarútvegsráð-
herra gefið þá einstöku yfirlýsingu
á Alþingi þegar vandamál sjávar-
útvegsins og meðferð Hagræð-
ingasjóðs vora þar til umræðu fyr-
ir nokkru síðan að ástæða þess að
ekkert væri að gert væri einfald-
lega sú að hann væri í minnihluta
með sín sjónarmið í ríkisstjórninni.
Hann fengi engu ráðið um ferðina
og málið væri í annarra höndum,
fyrst og fremst forsætisráðherra
sem færi með byggðamál. Þessi
einstaka yfirlýsing sjávarútvegs-
ráðherra gefur e.t.v. að nokkru
leyti skýringar á því að nánast
ekkert sem máli skiptir hefur verið
gert þrátt fyrir þessar aðstæður
sem blasað hafa við mánuðum
saman.
Tvennt og aðeins tvennt nefna
HEIMILISIÐNAÐARSKÓLINN
Laufásvegi 2 - sími 17800
i

L .
FYRIR JOLIN
Pakkaskreytingar 9. nóv.
Kennari: Uffe B. Eriksen.
Þurrblómaskreytingar 11. nóv.
Kennari: Uffe B. Eriksen.
Jólaflíkin (fatasaumur) 11. nóv.-16. des.
Kennari: Herdís Kristjánsdóttir.
Útskurður (jólamunir) 10. nóv.-15. des.
Kennari: Bjarni Kristjánsson.
Jólatauþrykk 16.-623. nóv.
Kennari: Guðrún Marínósdóttir.
Jólaföndur 25.-28. nóv.
Kennarar: Arndís Jóhannsdóttir, Bjarni Krist-
jánsson og Margrét Guðnadóttir.
Ndmskeið fyrir leiðbeinendur
Námskeið fyrir leiðbeinendur verður dagana 20.-22. nóv.
Kennslugreinar: Hekl, kennari: Ragna Þórhallsdóttir; mynd-
vefnaður, kennari: Elínbjört Jónsdótttir; Útsaumur, kenn-
ari: Sunneva Hafsteinsdóttir.
Þátttökugjald kr. 5.000,-
Skráning fer fram á skrifstofu skólans í síma 17800.
Skrifstofan er opin mánud. - fimmtud. frá kl. 14-16.
Vinsamlegast hringið tif’Sö fá frekari upplýsingar.

í

Steingrímur J. Sigfússon
„Niðurstaða mín er að
í íslenskum sjávarút-
vegi felist miklir mögu-
leikar til framtíðar litið
og fullyrðingar af því
tagi að sjávarútvegur-
inn sé örugglega kom-
inn að endimörkum
vaxtar síns og geti ekk-
ert frekar lagt af mörk-
um í íslenskt þjóðarbú,
eru jafn órökstuddar
og jafn rangar nú og
þær hafa verið sl.
20-30 ár sem þessi
söngur hefur verið í
gangi.
talsmenn ríkisstjórnarinnar. Hið
fyrra er skuldbreyting og lenging
lána í þeim sömu sjóðum sem ríkis-
stjómin hóf feril sinn á að gagn-
rýna og hitt er útgreiðslumar úr
Verðjöfnunarsjóði. Greiðslufrestur
á lánum úr Atvinnutryggingarsjóði
sem fyrri ríkisstjórn stofnaði sjáv-
arútveginum til stuðnings í þreng-
ingum hans í framhaldi af stjórnar-
slitum 1988 og útgreiðslur á þeim
skyldusparnaði greinarinnar sem
myndaðist í tíð fyrri ríkisstjórnar
er allt og sumt sem ríkisstjórnin
hefur komið sér saman um að gera.
Hvoragt breytir rekstrarskilyrðun-
um, hvoragt bætir með’ neinum
varanlegum hætti stöðu greinar-
innar. Hvoru tveggja verka eins
og deyfilyf, linar þjáningarnar
tímabundið. Ekki svo að skilja að
þetta hafi ekki í sjálfu sér verið
eðlilegar eða óumflýjanlegar að-
gerðir enda studdar af stjórnarand-
stöðunni. Talsmenn stjómarand-
stöðunnar, þar á meðal undirritað-
ur, höfðu forgöngu um að hvetja
ríkisstjómina til að grípa til að-
gerða á sl. vori og veittu málinu
um Verðjöfnunarsjóð brautargengi
og greiddu fyrir afgreiðslu þess á
þingi. En að öðra leyti virðist ríkis-
stjómin annað hvort ekki gera eða
ekki vilja koma sér saman um
neinar breytingar á afkomu og
aðstæðum sjávarútvegsins. Því
miður læðist að mörgum sá grunur
að innan ríkisstjórnarinnar sé
ástandið einfaldlega þannig að þar
séu ofan á og í meirihluta enn þá
a.m.k. þau sjónarmið sem telji að
sjávarútvegurinn þurfi að ganga í
gegnum gjaldþrot og nánast hrun
og þá muni upp rísa úr rústunum
heilbrigðari og sterkari atvinnu-
grein. Aðstoðarmaður utanríkis-
ráðherra hefur orðið hvað frægast-
ur talsmanna þessara gjaldþrota-
sjónarmiða, en svo virðist að þau
njóti býsna mikils fylgis innan rík-
isstjómar, hvort sem það er eina
ástæðan eða aðalástæðan fyrir því
að ríkisstjómin hefur í heilt ár
setið með hendur í. skauti og horft
á ástandið versna dag frá degi.
Frystitogarar
Bein afleiðing þess að afkoma
hefðbundinnar fískvinnslu og í
verulegum mæli hefðbundinna
veiða ísfísktogara og báta er með
öllu hranin er sú, að forsvarsmenn
fyrirtækjanna sem sitja í örvænt-
ingu og reyna að sjá hvernig þeir
geta lifað af, horfa nú æ fleiri til
þeirrar einu greinar í íslenskum
sjávarútvegi sem enn býr við þol-
anlega afkomu, en það er rekstur
frystitogara. Dæmið snýr þannig
við mörgum sem þessar vikurnar
ýmist hafa verið að taka ákvarðan-
ir um að breyta skipum sínum í
frystiskip eða eru að hugleiða það,
að það sýnist eina lífsvonin. Þrátt
fyrir að þeir eigi fiskvinnsluhús og
beri jafnvel ábyrgð á atvinnu tuga
eða hundraða landverkafólks sem
þar vinnur og þrátt fyrir að breyt-
ing í frystiskip kosti umtalsverðar
viðbótafjárfestingar mældar í
hundruðum milljóna virðist hin
reiknaða útkoma oft og tíðum
verða sú að meiri líkur séu á því
að fyrirtækin- lifi af ef þau hætti
hefðbundinni fískvinnslu og færa
sig yfir í rekstur vinnsluskipa á
sjó. Neyðin rekur stjórnendur fyr-
irtækjanna einfaldlega til að taka
þessar ákvarðanir, jafnvel þvert
gegn vilja sínum og þvert gegn
hagsmunum sinna byggðarlaga.
Loks verður ekki horft framhjá
þeirri staðreynd að með þessu er
verið að auka enn á skuldsetningu
fyrirtækjanna og greinarinnar í
heild. Þessi þróun er á margan
hátt ískyggileg og skapar aðstæð-
ur í byggðarlögunum vítt og breitt
við sjávarsíðuna sem tæplega er
hægt að tala um. Rekstur frysti-
skipa er án efa kominn til að vera
sem tiltekinn hluti veiða og vinnslu
sjávarafla við ísland, en sú stjórn-
lausa holskefla sem nú er að hvolf-
ast yfir í þessum efnum á ekkert
skylt við farsæla þróun þar sem
einstakar greinar eða aðferðir
keppa á jafnréttisgrundvelli.
Sjávarútvegsstefna óskast
Það sem fyrst og fremst vantar
og aldrei hefur orðið ljósara en nú
á síðustu vikum er stefnumörkun
í íslenskum sjávarútvegi, heilstæð
stefnumörkun. Einnig að þessu
leyti hefur ríkisstjórnin reynst með
afbrigðum gæfusnauð. Eftir mikla
hrakninga tókst flokkunum að
berja saman nefnd til að vinna að
mótun nýrrar fiskveiðistefnu, en
þá tókst ekki betur til en svo að
stjórnarflokkarnir komu sér ekki
saman um venjubundna forystu
fyrir því nefndarstarfi heldur settu
nefndinni tvo formenn, tvö höfuð,
og er af því dregið nafnið „tví-
höfða nefndin". Frá þessari nefnd
hefur hvorki heyrst hósti né stuna
síðustu mánuðina, a.m.k. höfum
við nefndarmenn í sjávarútvegs-
nefnd Alþingis ekki orðið þeirra
höfðingjanna'mikið varir.
Innan sjávarútvegsins er mikil
óvissa og nánast upplausn ríkjandi
og afleiðingarnar sjá menn m.a.
annars í ýmsum örvæntingarfull-
um tilraunum manna til að bjarga
sér eða halda sínum rekstri á floti
sem varla geta allar talist mjög
æskilegar með tilliti til heildar-
hagsmuna og framtíðarþróunar í
íslenskum sjávarútvegi. Handa-
hófskenndur flutningur fiskvinnsl-
unnar út á sjó kostar viðbótarfjár-
festingu í greininni, þýðir aftur-
hvarf til meiri grófvinnslu á hrá-
efninu, minnkar heildarverðmæta-
sköpun og fækkar þeim störfum
sem við vinnslu sjávarafla, nú á
tímum vaxandi atvinnuleysis. Slík
brejding sem afleiðing óviðunandi
rekstrarafkomu og nokkru leyti
ójafnvægi eða mismunun í afkomu
einstakra greina innan sjávarút-
vegsins, getur ekki talist æskileg.
Rekstur frystiskipa sem fyrst og
fremst sækja afla á djúpslóð eða
gera aukin verðmæti úr þeim teg-
undum sem lakasta afkomu gefa
í landi, svo sem karfa og grálúðu,
er eitt. Annað er að breyta eina
bolfiskveiðiskipi heils byggðarlags,
sem landað hefur hráefni til
vinnslu, í frystitogara og loka í
framhaldinu 50-70 manna vinnu-
stað. Greinin tapar stórfé og ef
heldur áfram sem horfir mun stór
hluti fyrirtækjanna sigla í strand
á næstu mánuðum.