Morgunblaðið - 04.11.1992, Page 14
14 MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 4. NÓVEMBER 1992
Af hverju á aðstöðu-
gjaldið að víkja?
eftir Gunnar
Svavarsson
Samkeppni milli fyrirtækja og
milli þjóða er harðari nú en nokkru
sinni áður og fer harðnandi. Þjóðir
um víða veröld reyna að auka sam-
keppnishæfni sína með því að örva
nýsköpun í atvinnulífínu og búa því
betra starfsumhverfi. Sumir kynnu
að halda að þetta kallaði á aukna
afskiptasemi stjórnvalda, en því er
einmitt þveröfugt farið. Afskipti
stjómvalda fara minnkandi. í stað
þess að skipta sér af árangri ein-
stakra atvinnugreina og fyrirtækja
með sértækum aðgerðum, leggja
stjórnvöld víða um heim áherslu á
að skapa atvinnulífinu í heild sem
jöfnust og hagstæðust starfsskilyrði.
Með þetta í huga má glöggt sjá
að umræðan um aðstöðugjaldið hef-
ur ekki ætíð farið fram á réttum
forsendum. Forsendur þær, sem
menn hafa gengið út frá í umræð-
unni hér á landi eru einkum af tvenn-
um toga spunnar:
Annars vegar hafa sveitarfélögin
gætt tekjustofnsins eins og sjáaldurs
auga síns, vegna þess hversu stór
þáttur aðstöðugjaldið er í tekjum
þeirra. Loks þegar umræðan fór í
gang, snérist hún um að fínna annan
jafngildan tekjustofn. Ein helsta nið-
urstaðan hefur verið að leggja hátt
í 4% gjald ofan á laun í landinu.
Hins vegar hafa menn viljað af-
nema aðstöðugjaldið vegna þess
hversu illa horfir með afkomu í sjáv-
arútvegi á næsta ári.
Nálganir þessar eru báðar rang-
ar. Markmiðið er í sjálfu sér ekki
það að rétta hag sjávarútvegs eða
annarra atvinnugreina til skamms
tíma, enda upphæð gjaldsins ekki
slík að dugi til þeirra verka. Jafn-
framt er það varla markmið sveitar-
félaga landsins að leggja byrðar á
atvinnulíf í héraði til þess eins að
færa þeim sjálfum tekjur.
Afnám aðstöðugjaldsins er áfangi
að því markmiði að skapa atvinnulíf-
inu í heild betri samkeppnisstöðu til
lengri tíma litið. íslensku atvinnulífí
þarf að búa jafngóð ef ekki betri
skilyrði en atvinnulíf annarra þjóða
býr við. Með þetta í huga getum við
hafið það verk sem fyrir löngu ætti
að vera lokið: Að létta aðstöðugjaldi
af íslensku atvinnulífi. Leiðina að
því marki má flokka í þrennt:
Onnur uppspretta tekna
Finna má sveitarfélögum nýja
tekjustofna sem ekki auka kostnað
fyrirtækja. Hækkun tryggingar-
gjalds er dæmi um gjald sem eykur
kostnað á nýjan leik og er því frá-
leitt. Hækkun útsvars og fasteigna-
gjalda einstaklinga hefur verið nefnd
í þessu sambandi. Þá leið er ekki
hægt að telja með öllu ósanngjarna,
í ljósi þess að afnám aðstöðugjalds
mun lækka kostnað heimilanna.
Vöruverð mun lækka, svo og þjón-
usta og byggingarkostnaður. Það
má geta sér þess til, að algengt sé
að hlutur aðstöðugjalds nemi um 2%
endanlegs vöruverðs. Svo dæmi sé
tekið af meðalíbúð, má gera ráð
fýrir að hún geti lækkað um 150
þúsund krónur. Ekki er þar með
sagt að verð á öllu lækki í einni
svipan. En til lengri tíma litið lækk-
ar verð vöru og þjónustu, samkeppn-
in sér um það.
Tilflutningnr frá ríki til
sveitarfélaga
Undanfarið hefur mikið verið rætt
um tilflutning á verkefnum yfir til
sveitarfélaganna. Oft eru þau betur
í stakk búin til að leysa verkefni
vegna nálægðar sinnar við vettvang
vandans. Nýrri verkaskiptingu
myndi að sjálfsögðu fylgja flutning-
ur á tekjum, sem ríkið notar nú.
Æskilegast væri að sækja tekjumar
beint í viðkomandi hérað, enda þar
til gjaldanna stofnað. Forsenda þess
að unnt verði að færa stóran hluta
verkefnanna til sveitarfélaga er að
:þau séu ekki of smá. Þetta tengist
því samruna sveitarfélaga, máli sem
ekki verður hespað af í einni svipan.
Afnám aðstöðugjalds þolir ekki
slíka bið. Gjaldið þarf að hverfa hratt
og örugglega. Að því marki sem
sveitarfélög treysta sér ekki til að
brúa bilið með hækkun útsvars, má
hugsa sér tekjutilfærslu frá ríki til
sveitarfélaga án þess að aukin verk-
efni fylgdu í kjölfarið. Það má hugsa
sér að eignarskattar einstaklinga
rynnu til sveitarfélaga, einnig að
hluti tekjuskatta fyrirtækja gerði
slíkt hið sama. Það myndi örva sam-
keppni milli sveitarfélaga i að laða
til sín arðbæran atvinnurekstur.
Gunnar Svavarsson
„Afnám aðstöðugjalds-
ins er áfangi að því
markmiði að skapa at-
vinnulífinu í heild betri
samkeppnisstöðu til
lengri tíma litið. Is-
lensku atvinnulífi þarf
að búajafngóð ef ekki
betri skilyrði en at-
vinnulíf annarra þjóða
býr við. Með þetta í
huga getum við hafið
það verk sem fyrir
löngu ætti að vera lok-
ið: Að létta aðstöðu-
gjaldi af íslensku at-
vinnulífi.“
Ríkið myndi þá aftur afla sér
nýrra tekna. Ef til vill gæti skapast
tækifæri til þess við breikkun eignar-
skattsstofns, þ.e.a.s. verði hann ekki
færður yfir til sveitarfélaganna. Þá
má minna á möguleikann á álagn-
ingu jöfnunargjalda á innfluttar vör-
ur, sem innihalda niðurgreiddar
landbúnaðarafurðir. Slík gjöld eru
t.a.m. nokkuð stór tekjuliður Evr-
ópubandalagsins.
í fótspor fyrirtækjanna
Að lokum hlýtur að mega gera
þá kröfu til ríkis og sveitarfélaga
að þau líti í eigin barm og taki til
hjá sér, hagræði. í samdrætti og á
erfiðleikatímum grípa fyrirtækin í
landinu til þessa ráðs. Samtök at-
vinnulífsins verða einnig að grípa til
sama bragðs. Þannig standa fern
samtök í iðnaði nú í viðræðum um
nánari samvinnu eða samruna m.a.
með það í huga að ná niður kostn-
aði við starfsemi sína. Enginn einn
aðili í þjóðfélaginu getur lokað sig
af og látið sem honum komi ekki
við hvað er að gerast í kring um
hann. Sameining sveitarfélaga, til-
færsla verkefna til þeirra, frestun
framkvæmda í etað lántöku, bætt
kostnaðareftirlit og stjórnun, ásamt
því að einkaaðilum séu falin þau
verk sem þeir gera betur, allt eru
þetta leiðir að markinu.
Niðurlag
Aðstöðugjald er skattur sem
reiknast ofan á heildarkostnað fyrir-
tækja og safnast upp á mörgum stig-
um framleiðslu, sölu og þjónustu.
Þar sem álagningarferlið er oft og
tíðum lengra þegar um innlenda
framleiðslu er að ræða, verkar að-
stöðugjald mjög íþyngjandi hvort
heldur um er að ræða samkeppnis-
iðnað, ferðaþjónustu eða útflutning
sjávarafurða. Þótt 1-1,3% aðstöðu-
gjald virðist ekki mjög hátt í sjálfu
sér, er hér um á fimmta milljarð að
tefla. Önnur viðmiðun á áhrif að-
stöðugjalds er afkoma fyrirtækja.
Síðasta áratuginn var hún þannig,
að almennur iðnaður skilaði 0,6% í
hagnað sem hlutfall af tekjurn. Hér
er átt við hagnað fýrir tekju- og
eignarskatta. Verslunin skilaði 1,6%
hagnaði, en sjávarútvegur var rek-
inn með 1,6% tapi. í hlutfalli við
þessar stærðir er aðstöðugjald hreint
ekki lítilvægt.
Meginatriðið í umræðunni um
skattlagningu og aðbúnað atvinnu-
lífsins er að átta sig á því, að verð-
mætin verða til í fyrirtækjunum.
Sífellt verður að gera þær kröfur til
fyrirtækja að þau bæti rekstur sinn,
því vel rekin fyrirtæki eru þjóðfélag-
inu mikilvægari en illa rekin fyrir-
tæki. Að sama skapi verður að gera
þær kröfur til stjórnvalda að þau
búi atvinnulífinu í heild sem best
starfsskilyrði. Afnám aðstöðugjalds
er áfangi á þeirri braut.
Höfundur er formaður Félags
íslenskra iðnrekenda.
Hagnaður sem hlutfall af rekstrartekjum 1980-90
-2,0-1---------------------1-----------------------1---------------
Iðnaður Sjávarútvegur Verslun
Á myndinni sést að verulegt óhagræði er af aðstöðugjaldi, einkum
þegar tekið er mið af slæmri afkomu atvinnulifsins.
Hennar sögnr, hennar ljóð
eftir Guðmund
Andra Thorsson
Á dögunum var hér haldin þýsk
bjórhátíð: bjórinn var lækkaður nið-
ur í að vera bara helmingi of dýr,
ölseljur í þýskum búningi kjöguðu
um með ótal stóra bjóra í sterkum
greipum, allir kræktu saman örmum
og bauluðu Bjamastaðabeljurnar,
síðan samtaka hlátur. Allir að leika
þýska kráarstemmningu. Ekta
þýska kráarstemmningu.
Það sé fjarri mér að lasta þetta.
Eins og Hallgrímur segir: Yndi er
að sitja öls við pel og gamna sér;
við ættum fyrir alla muni að hittast
miklu oftar og drekka meiri bjór og
horfa minna á sjónvarpið — en
hvemig í ósköpunum stendur á því
að til þess að geta dmkkið og sung-
ið og duflað saman, á næstum skap-
legu verði, þurfum við endilega að
ímynda okkur að við séum Þjóðveij-
ar af öllum mönnum? Og þá einmitt
Bæjarar? Samrýmist það illa að
skemmta sér og vera íslensk?
Með fullri virðingu fyrir Þjóðverj-
um: Ég er viss um að íslensk kráar-
stemmning er miklu skemmtilegri
en þýsk. Enda hafa þetta örugglega
orðið rammíslenskar samkomur á
þriðja bjór, með þróttmikilli sagna-
skemmtan og fölskum söng, þótt
umgjörðin hafí verið svo afkáraleg
eftiröpun allt annarra þjóðhátta. En
þessi einkennilegi innflutningur á
hefð er óþægileg áminning þess að
íslendingar eru í vandræðum með
sjálfsmynd sína; þeir eiga bágt með
að muna hveijir þeir eiginlega séu,
horfast í augu við það, sættast við
það. íslendingar virðast ekki hand-
gengnir sjálfum sér.
Við virðumst ekki einu sinni vera
alveg viss um það hvemig á að hegða
sér þegar til stendur að gleðja sig —
eins og það ætti nú að vera einfalt
mál. Kannski fólk haldi að það að
vera íslenskur og við skál jafngildi
því að láta eins og í mynd eftir
Hafn Gunnlaugsson.
Það er misskilningur.
Þetta snýst sem sé um sjálfsmynd.
Og ýmis teikn vitna um sjálfs-
mynd á reiki; emm við bjartsýn,
emm við svartsýn? Emm við hress,
emm við þung? Hvernig eigum við
að hegða okkur til að vera landkynn-
ing?
Mig langar að stinga upp á því
að það sé ekki síður í bókmenntum
þjóðarinnar en öðmm athöfnum sem
þessa sjálfsmynd er að finna, hina
raunvemlegu sjálfsmynd, ekki
ímynd. Hennar sögur, hennar ljóð:
í bókmenntunum er safnað saman
hugmyndum samfélagsins um sjálft
sig, þar em draumar samfélagsins
skráðir, firrur þess og þráhyggjur.
þar er deilt á það, þar er það vegsan -
að, þar er það afhjúpað. Þar er sa g-
an geymd. Það er í bókmenntunum
sem það streymir allt fram sem
hugsað er í landinu, jafnvel hundleið-
inlegasta skáldsaga er ómetanleg
heimild um sjálfsmynd þjóðar; jafn-
vel viðburðasnauðasta ævisaga segir
eitthvað um líf þjóðarinnar á öldinni.
Ég veit ekki alveg hvers vegna.
Þetta snýst að einhveiju leyti um
eðli ritaðs máls, viðtöku þess með
augunum og úrvinnslu heilans á
táknmyndum bókstafanna, sem er
ólík þeirri viðtöku að eyrað nemur
orðin og augun myndimar þegar
horft er á mynd. Þetta snýst um þá
tegund af framsetningu hugsunar
sem ritað mál er. Þetta snýst um
eðli lestrar — þá tegund af viðtöku
hugsunar sem lestur er. Þetta snýst
uin þetta undarlega og einstæða
samspil tveggja heila sem verður
þegar maður les bók, þýðir bókstafi
yfir í myndir og viðburði og hugsan-
ir, allt í senn.
Hennar sögur, hennar ljóð: Það
er í bókmenntunum sem staldrað er
\ ið og orð samfélagsins kmfín til
nergjar, ómeðvitað tungutak þess,
sjálfsblekkingar þess, öll þessi orð
sem allajafna eru notuð án umhugs-
unar og gagnrýni í fjölmiðlum; bók-
menntimar em rannsóknarstofa
þessara orða, og það er þess vegna
^em þær geyma sjálfsmynd þjóðar-
innar — ekki þá ímynd sem hún vill
gefa í landkynningarskyni, heldur
raunvemlega sjálfsmynd hennar.
Þess vegna var hægt að skrifa
Gerplu — en bersýnilega ekki hægt
að kvikmynda þær hugmyndir sem
Hrafn Gunnlaugsson fékk um vík-
inga við að lesa þá sömu bók svo
úr varð Hvíti víkingurinn.
Það líður senn að því að sá vemd-
aði vinnustaður sem íslenskt at-
vinnulíf hefur verið mestalla öldina
verði opnaður og íslenskum athafna-
skáldum gert að spjara sig — eða
fá að spjara sig, eftir því hvernig á
það er litið. Islendingar geta ekki
Guðmundur Andri Thorsson
„ Við þurfum æ meira á
því að halda á næstu
árum, að vita af því
hver við erum, hvaðan
við komum, hvernig við
hugsum, hvað okkur
dreymir.“
látið eins og Evrópubandalagið komi
þeim ekki við, eða að þeir séu nokk-
urs konar fríríki í heiminum, óháð
mörkuðum og menningu. Menn ræða
nú hver um annan þveran um að
brýnt sé að búa íslenskan iðnað
undir harðnandi samkeppni — en
minna hefur farið fyrir ráðagerðum
um að búa íslenska menningu undir
vaxandi samskipti, nema með óljós-
um heitstrengingum um að „efla
jákvæða ímynd landsins", eins og
íslensk menning sé eitthvert land-
kynningarspursmál. Þegar við
ákveðum loksins að vera þátttakend-
ur í þessari heimsálfu þurfum við
ekki á bólginni sjálfsmynd að halda
— við þurfum ekki að telja okkur
fegurri eða sterkari en efni standa
til, viturri eða fímari. Við erum ekk-
ert sérstaklega merkileg. Við sker-
um okkur hvergi úr.
Nema fyrir þetta eitt: hennar sög-
ur, hennar ljóð. Við tölum sem sé
íslensku. Við hugsum á íslensku,
yrkjum á íslensku. Við erum afkom-
endur íslendinga. Undan því verður
ekki vikist. Og satt að segja engin
ástæða til.
Við þurfum æ meira á því að
halda á r.æstu árum, að vita af því
hver við erum, hvaðan við komum,
hvernig við hugsum, hvað okkur
dreymir. Við þurfum markviss orð:
skáldleg, fráleit, prnðbúin, hæversk
— við þurfum ný orö. í stuttu máli
þá þurfum við líka á bókmenntum
að halda, og þótt iðnaður tengist
bókmenntasköpuninni í landinu þá
er bókmenntasköpunin sjálf ekki
iðnaður heldur þrátt fyrir allt sér-
kennileg listgrein sem á undir högg
að sækja: skattur á lestur þeirra er
alvarleg ógnun við það að íslensk
þjóð geti haldið áfram að leika alda-
slag síns guðamáls — undir norður-
ljósum.
Höfundur er rithöfundur.