Morgunblaðið - 04.11.1992, Page 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 4. NÓVEMBER 1992
Tjaldið er fallið
eftirÁrna R. Árnason
Nýlega var tilkynnt um uppsögn
yfir 110 starfsmanna íslenskra
aðalverktaka, og á annan tug
starfsmanna Dverghamra, eins og
undirverktökum ÍAV. Samtals
nærri 130 manns.
Uppsagnimar eru sem köld
vatnsgusa í andlit þess fólks sem
í hlut á því það hefur þjónað fyrir-
tækjunum vel og lengi. En þurfa
ekki að koma forystumönnum í
atvinnulífi, launþegasamtökum
eða stjórnmálum á óvart. A undan-
fömum ámm og mánuðum hefur
að þessu stefnt vegna breyttra við-
horfa Bandaríkjamanna til fjárlút-
láta til vamarmála, þ. á m. til
áframhaldandi uppbyggingar
mannvijkja til eftirlits vamarliðs-
ins á íslandi. Yfirlýst stefna og
löggjöf samstarfsþjóðar okkar um
mikla lækkun útgjalda til öryggis-
og varnarmála þýðir stórfellda
minnkun verkefna og fækkun
starfsmanna, sem nú er orðin stað-
reynd. Fyrir nær tveimur árum
benti undirritaður á að til þess
mundi draga — og var fyrir vikið
vændur um óheilindi og ósanngirni
af þeim sem þá þegar vissu að
hverju stefndi, en drógu dul yfír
vitneskju sína vegna eigin pólití-
skra skammtímahagsmuna. Tjald-
ið er fallið — samtals hafa VL og
ÍAV nú fækkað um nálægt fjögur
hundrað manns. Atvinnuleysi á
Suðurnesjum er nú meðal kvenna
þrefalt hærra en á landinu öllu,
og meðal karla helmingi hærra en
á landinu öllu — og mun verða
tvöfalt þegar uppsagnarfrestir
þessir renna út.
Vinur er sá er til vamms segir
Örvænting fólks á Suðurnesjum
er fullkomlega skiljanleg og gagn-
rýni þess um margt réttmæt. Utan-
ríkisráðuneytið fer með öll sam-
skipti við VL og með eignarhlut
ríkisins í ÍAV. Önnur ráðuneyti
fara einnig með mál sem snerta
atvinnulíf á Suðumesjum, yfir-
stjórn lánastofnana og fjárfesting-
arlánasjóða svo og framkvæmd
laga með reglugerðum og úrskurð-
um. Vinur er sá er til vamms seg-
ir — af réttmætri gagnrýni Suður-
nesjamanna má nefna:
— Hvorki VL né ÍAV hafa með
fyrirvara upplýst launþegasamtök
né sveitarstjómir um yfirvofandi
fjöldauppsagnir.
— Fyrri ríkisstjórn vissi um
breytt viðhorf og löggjöf Banda-
ríkjamanna — en iét undir höfuð
leggjast að undirbúa viðbrögð við
samdrætti og fækkun starfs-
manna. Nú koma fyrrverandi ráð-
herrar og þykjast hafa ráð undir
rifi hvetju — hvers vegna ekki fyrr?
Atvinnuleysi á Suðurnesjum er
ekki að byija núna — fyrir tveimur
áram vora hér hundrað manna og
kvenna atvinnulaus. Hvað gerði
þáverandi ríkisstjórn — þeir sem
nú gangrýna aðgerðarleysi? Ekki
veittu þeir fé til atvinnuþróunar
eða nýsköpunar á Suðurnesjum.
— Auðvitað gegna VL og ÍAV
skyldu við fastráðna starfsmenn
þegar verkefni minnka — fólk sem
valdi þá umfram aðra vinnuveit-
endur og hefur þjónað þeim vel
og lengi. Fjölmörg fyrirtæki leggja
við þessar aðstæður fjármuni til
endurhæfingar og atvinnuleitar
starfsfólks sem sagt er upp.
— Auðvitað er réttmætt að VL
og ÍAV leggi fjármuni til atvinnu-
þróunar á Suðumesjum — til að
byggja upp starfsemi sem tekið
gæti við þegar að þessum sam-
drætti kæmi, sem nú hefur orðið
sneggri og meiri en í öðram grein-
um atvinnulífsins. Af öllum fyrir-
tækjum í vamarliðsumsvifum hafa
aðeins Keflavíkurverktakar að eig-
in framkvæði beitt sér af áhuga
og lagt fjármuni til slíkrar upp-
byggingar á Suðumesjum — enda
era þar heimamenn eigendur og
ráðamenn — veldur hver á heldur.
Það fyrirkomulag sem gilt hefur
um 40 ára skeið um verktöku og
nær öll viðskipti við VL var ekki
mótað með hliðsjón af hagsmunum
Suðurnesjamanna — þeir vora ekki
með í ráðum. í raun gerðu stjórn-
völd Suðurnesjamönnum að sæta
staðsetningu varnarliðsins þar —
og um leið afhentu þau eigendum
ÍAV einstæða einokunaraðstöðu á
Suðurnesjum — og Suðurnesja-
menn eru nú að gjalda þess. Því
hafa stjórnvöld nú sérstaka skyldu
til að styðja atvinnuþróun á Suður-
nesjum — að ekki sé aftur minnst
á skyldu VL og ÍAV.
„Þið hafið Völlinn“
Suðurnesjamenn vora um langt
árabil beittir mismunun við fjár-
festingarlán úr sameiginlegum
sjóðum landsmanna til atvinnu-
tækja, og síðar aftur um árabil við
tilfærslu aflaheimilda vegna eig-
endaskipta af skipum. Aðrir lands-
menn fengu hækkaðan kvóta ef
þeir keyptu skip héðan að sunnan
og gátu boðið betra verð — þeir
fengu betri afkomumöguleika. Þeir
fengu langt forskot til uppbygg-
ingar fiskveiða og -vinnslu, forskot
sem ekki hefur unnist upp. Skip
og vinnslustöðvar á Suðumesjum
era eldri, viðgerðarkostnaður meiri
og frátafír frá veiðum og vinnslu
meiri — lakari afkomumöguleikar.
Rökin vora: „Þið hafið Völlinn",
og þau hafa heyrst allt fram á
þennan dag! „Andstæðingar vam-
arsamstarfsins" hafa engu síður
en aðrir beitt þessu misrétti — nú
hrópa þeir á ríkisstjórn um að
stöðva samdrátt VL — og að ÍAV
hafí fólk í vinnu án verkefna!
Um 40 ára skeið hafa VL og
verktakar þess verið harðir og
óvægnir keppinautar sjávarútvegs
og annarra atvinnugreina á Suður-
nesjum um vinnuafl. Suðumesja-
menn vora ekki stofnendur né era
þeir í dag eigendur ÍAV og ábata
af umsvifum þeirra hefur ekki ver-
ið varið til uppbyggingar eða at-
vinnuþróunar á Suðurnesjum.
Vegna þess og vegna fyrmefndrar
mismununar stjórnvalda við at-
vinnuvegi á Suðurnesjum hafa þeir
ekki náð að þróast, byggjast upp
og njóta sín sem skyldi. Enginn
annar jafn fjölmennur landshluti
hefur jafn fábreyttan framleiðslu-
iðnað og Suðurnes, hvort heldur
er til útflutnings eða á innanlands-
markað, og sama má segja um
þjónustu ríkisins og staðsetningu
ríkisstofnana, nema beinlínis
vegna VL. Afleiðingin er sú, að
atvinnulíf á Suðumesjum er fá-
breytt, þróttlítið og vanbúið til
nýrra átaka og nýsköpunar.
Það er stjómvalda að jafna opin-
bera þjónustu og velja þeim ríkis-
stofnunum stað sem ekki gegna
svæðisbundnu hlutverki — það er
ekkert náttúralögmál að þær séu
allar á höfuðborgarsvæðinu. Að-
eins stjórnvöld geta bætt úr þeirri
fábreytni í atvinnulífi á Suðumesj-
um. Suðumesjamenn vinna sjálfir
án afláts að uppbyggingu og ný-
sköpun og vænta stuðnings stjórn-
valda við nýbreytni í atvinnustarf-
semi hér. Hann hefur lengst af
verið minni en við aðra landshluta
— en nú er ástæða til að hann
verði ekki aðeins almennur heldur
einnig sértækur — fyrir Suðurnes.
Orsakir þess að atvinnuástand þar
Árni Ragnar Árnason
„Suðurnesjamenn voru
um langt árabil beittir
mismunun við fjárfest-
ingarlán úr sameigin-
legum sjóðum lands-
manna“.
er verra en annars staðar liggja
ekki í verri stöðu fyrirtækja á Suð-
umesjum í fiskveiðum, fiskvinnslu,
byggingariðnaði eða þjónustu —
nei, þær liggja í mjög hraðri
minnkun varnarstarfsemi, sem er
hér á ábyrgð stjórnvalda, ekki
Suðumesjamanna, ekki hins
fijálsa atvinnulífs í samkeppnis-
greinum.
Náum langvinnum árangri
Við höfum reynslu af sértækum
aðgerðum — gengisfellingum, sem
eiga að ná til einnar atvinnugrein-
ar eða hluta landsins. Þær hafa
aldrei dugað nema skamma hríð,
en alltaf valdið verðbólguskriðu —
óðaverðbólgu og afleiðingar henn-
ar þekkjum við alltof vel.
Sjávarútvegur á í miklum erfið-
leikum og telja margir að gengis-
felling verði að koma til — án henn-
ar nái hann ekki að komast út úr
taprekstri. Á fáum árum hefur
verðmæti sjávarafurða þó marg-
faldast vegna verðhækkana — en
á sama árabili hefur sjávarafli
dregist gríðarlega saman, svo að
nú veiðir flotinn helmingi minna
en fyrir fáum árum, einkum af
verðmætasta fiskinum. Á þessu ári
er þó enn lítil aflarýrnun saman-
borið við sama tíma í fyrra og
veiðiheimildir yfirstandandi fisk-
veiðiárs eru lítið minni en á hinu
síðasta. Aflasamdrátturinn er þeg-
ar áður fram kominn. Vandi sjáv-
arútvegs liggur í því að við erum
með jafn stóran flota og fyrir fáum
árum, jafnvel afkastameiri, og jafn
miklar vinnslustöðvar — að veiða
og vinna helmingi minni afla, en
hann er samt miklu verðmætari.
Við bætum ekki fiskmagnið með
einni gengisfellingarkollsteypu
enn, annað þarf að koma til, eink-
um þegar við sjáum að verðmætið
hefur aukist. Meiri og langvinnari
árangur næst með því að bæta
almenn rekstrarskilyrði þannig að
atvinnuvegir okkar, sjávarútvegur,
iðnaður og þjónusta og verslun,
verði færir um að standast erlenda
samkeppni.
Vinnum aflann hér heima
Aflarýmun hefur bitnað mjög á
fiskvinnslu Suðurnesjamanna
vegna þess að þar era kaup á fisk-
mörkuðum mjög stór hluti heildar-
hráefnis og samkeppni um það
hefur lengi verið mikil og vex. Um
hríð var Fiskmarkaður Suðurnesja
með algera forystu í uppboðssölu
fiskafla, en fiskmarkaðir starfa nú
um nær allt land, og hlutdeild FS
hefur minnkað. Aflarýrnun, þó
ekki sé mikil, kemur hlutfallslega
harðar niður á þeim sem kaupa
hráefni á fiskmörkuðum, því þeir
sem vinna sinn afla sjálfir leitast
við að nýta hann betur við minnk-
andi veiðiheimildir. Þó eitthvað
hafi dregið úr því magni sem selt
er óunnið úr landi er það enn
umtalsvert — það fer í vinnslu er-
lendis og ekki vinnur okkar fólk
við þá fiskvinnslu.
Mjög skammt er hér á veg kom-
in vinnsla úr afurðum heilfrystitog-
ara. Þær flytjum við enn úr landi
eins og frysta flakablokk og marn-
ingsblokk, blautverkaðan saltfisk,
tunnusaltaða síld og hrogn — allt
hráefni fyrir fullvinnsluverksmiðj-
ur erlendra þjóða. í atvinnuleysi
og verkefnaskorti fiskvinnslu okk-
ar eram við því miður enn hráefn-
isútflytjendur, Ýmsar ástæður
valda, meira verð fyrir hráefnið
erlendis vegna ríkisstyrkja innan
EB, útgerð samningsbundin við
erlendan kaupanda eða uppboðs-
markað, ellegar að sjómenn krefj-
ist siglinga eða að aflinn verði seld-
ur erlendis ísaður í gámum — og
konumar þeirra atvinnulausar
heima! Og enn er lítið um fram-
leiðslu neytendapakkninga í fisk-
vinnslu okkar, ein slík saltfiskverk-
smiðja í Vestmannaeyjum, fáeinar
í frystihúsum um landið — en allt
of lítið.
Höfundur er þingmuður
Sjálfstæðisflokksins fyrir
Reykjnneskjördæmi.
MEÐAL ANNARRA ORÐA
Hvers virði er bókin?
eftir Njörð P.
Njarðvík
„Hann hefur feingið þær allar,
sagði Jón Marteinsson; allar sem
máli skipta. Þær sem hann ekki
hafði á kirkjuloftum og í eldhús-
krókum eða í mygluðum rúmbæl-
um keypti hann af stórhöfðíngj-
um og ríkisbændum fyrir jarðir
og penínga þángaðtil alt hans
fólk stóð uppi öreiga og var hann
þó kominn af stórmennum ... Og
aldrei um eilífð verður til neitt
ísland utan það ísland sem Arnas
Arneus hefur keypt fyrir sitt líf.“
Þessa tölu og öllu lengri flytur
Jón Marteinsson nafna sínum
Hreggviðssyni í íslandsklukkunni
úti í Kaupmannahöfn og um leið
þann sannleika, að upprani okk-
ar, saga og tilveruréttur er fólg-
inn í bókum. Jafnvel svo mjög,
að skáldsagnapersónur á borð við
þá Jóna tvo, sem hér era nefnd-
ir, era okkur áþreifanlegur vera-
leiki og venslamenn. Þegar aðrar
þjóðir sýna fornar kirkjur, há-
reista kastala, listilega smíðis-
gripi, hljóðfæri, vefnað og mynd-
list til marks um glæsta fortíð -
drögum við fram skinnbækur.
Og augu okkar ljóma, þegar við
greinum gestum okkar frá því
að hér sé tunga okkar og hugsun
öll - á bókum. Engin þjóð er svo
nákomin bókinni og við íslend-
ingar. Hún er okkur dýrgripur
líkt og helgimynd trúuðum
manni. Og sannast að segja er
varla hægt að hugsa sér bóklaus-
an íslending. Bókmenntin hefur
verið og er stolt okkar, bækur í
stofu einkenni íslenskra heimila.
Okkur myndi bregða í brún ef
við kæmum inn á íslenskt heim-
ili þar sem engir, bók væri til.
Virk athöfn
Þó eru teikn á lofti, sem benda
til þess að nú sé að verða breyt-
ing á afstöðu okkar til bóka.
Bóksala hefur dregist saman
undanfarin ár, lestur minnkað,
og kennarar kvarta mun meira
en áður undan lestrarerfiðleikum
nemenda sinna. Við vitum að
nokkra hvað veldur. Alþjóðleg
síbylja kennd við afþreyingu dyn-
ur á okkur með þvílíkum þunga
að við eram líkt og gáttuð, berg-
numin í þeirri merkingu að vera
ginnt inn í hamra. Afleiðingin
getur verið á við andlegan doða
eða lömun. Við sitjum sljó og
látum þetta yfir okkur ganga.
Lestur aftur á móti er virk
athöfn sem krefst meðsköpunar,
íhugunar og ímyndunarafls og
ýtir þar af leiðandi undir fijóa
og sjálfstæða hugsun. Lestur
styrkir vald manna á tungu sinni
og vegur því á móti því linnu-
lausa, óundirbúna snakki, sem
einkennir útvarpsdagskrár okkar
um þessar mundir. Lestur eykur
orðaforða og aukinn orðaforði
stuðlar að skýrari og vandlegri
orðun hugsunar. Við höfum það
daglega í eyrum okkar að minnk-
andi lestur veldur hrakandi málf-
ari. Þess vegna er lestur okkar
blátt áfram lífsnauðsyn til þess
að styrkja tungu okkar og þjóðar-
einkenni.
Við slíkar aðstæður ætti ráða-
mönnum þjóðarinnar að vera ljóst
að brýna nauðsyn ber til að stuðla
með öllum ráðum að auknum
lestri þjóðarinnar. En það er öðru
nær. Það er engu líkara en þeim
sé efst í huga að hraða því
ófremdarástandi, sem hér hefur
verið lýst.
Örvænting augnabliksins
Það er í sjálfu sér auðvelt að
skilja örvæntingu þeirra sem
taka að sér að ráða fram úr fjár-
málum þjóðar okkar. Það er auð-
velt að skilja að þeir leiti að hverri
smugu til að reyna að afla ríkis-
sjóði tekna. En örvænting augna-
bliksins má ekki breytast í varan-
lega örvæntingu. Islenskir stjórn-
málamenn hafa sýnt það áþreif-
anlega að þeir hafa enga stjórn
á efnahagsmálum. Þeir keppast
við að kenna hver öðrum um,
eftir því hvort þeir eru í stjórn
eða stjórnarandstöðu. En íslensk-
ir stjórnmálaflokkar eru samsek-
ir í þessum efnum, nema kvenna-
listakonur, sem enn hafa ekki átt
aðild að ríkisstjórn. Þeir hafa
stjórnað hver með öðrum og ár-
angurinn er ekki glæsilegur.
Sá sem er með allt sitt í van-
skilum gerir ekki miklar áætlan-
ir. Hann er sífellt á hlaupum að
bjarga síðustu afborgun of seint.
Líkt er nú farið um íslenska
stjórnmálamenn. En þeir mega
ekki valda varanlegum skemmd-
um í sífelldri skammtímahugsun
sinni. Þeir hældu sér af því með
réttu að afnema virðisaukaskatt
af islenskum bókum. En ef
stjórnarliðar ætla nú á ný að
auka álögur á íslenska bókagerð
þá verður að draga þá til þungr-
ar ábyrgðar. Ekki aðeins vegna
þess að slíkar álögur koma illa
við íslenska rithöfunda, útgef-
endur, bókagerðarmenn, skóla-
nemendur og þá einstaklinga sem
kaupa bækur, heldur er í húfi
menningarsöguleg nauðsyn. Ef
enn dregur úr lestri, getur það
haft ófyrirsjáanlegar afleiðingar
fyrir íslensku þjóðina.
Höfundur er rithöfundur og
dósent í íslenskum bókmenntum
við Háskólu íslands.