Morgunblaðið - 04.11.1992, Síða 17
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 4. NÓVEMBER 1992
17
Staða sjávarútvegs — fram-
tíð íslenskrar fiskvinnslu
eftir Steingrím J.
Sigfússon
í grein minni „Óviðunandi starfs-
skilyrði standa framþróun í sjávar-
útvegi fyrir þrifum", sem birtist í
Morgunblaðinu í gær, var fjallað
um stöðu sjávarútvegsins eins og
hún kemur höfundi fyrir sjónir í
dag og m.a. bent á að óviðunadi
afkoma greinarinnar stendur allri
framþróun fyrir þrifum. Hér á eftir
er ætlunin að ræða aðllega um
framtíð fiskvinnslunnar.
Framtíð íslenskrar fiskvinnslu
Framtíð fiskvinnslunnar er að
sjálfsögðu um leið framtíð íslensks
sjávarútvegs eins og við hljótum
að sjá hana fyrir okkur. Það er að
vinnsla aflans verði sjálfsagt og
beint framhald af því að veiða fisk-
inn. Rétt er þó að hafa í huga að
þetta er ekkert sem er sjálfgefið
eða tryggt um ókomna framtíð án
þess að fyrir því sé hugsað.
Fyrsta grundvallarreglan og for-
senda allrar stefnumörkunar á því
að vera að ekki aðeins „vinnsla"
aflans í landi sé aðalmarkmið, held-
ur fullvinnsla samkvæmt reglunni:
Því meiri vinnsla — því betra. Þetta
þarf ekki að útiloka að einhver til-
tekinn hluti framleiðslunnar fari
óunninn eða lítt unninn á ferskfisk-
markað erlendis, enda sé þar á ferð-
inni eiginlegur ferskfiskmarkaður
í þeim skilningi, að fisksins sé neytt
í framhaldinu án frekari vinnslu.
Að sjálfsögðu getur verið hagstætt
að nýta slíka markaðsmöguleika
samhliða öðrum og land sem ætlar
sér forystu til framtíðar í útflutn-
ingi sjávarafurða verður að svara
kröfum neytenda, líka þeirra sem
vilja vöruna ferska. Á hinn bóginn
verður stanslaust að vera á verði
gagnvart þeirri hættu að við lend-
um í hlutverki hráefnisútflytjand-
ans, nýlenduhlutverki gagnvart
fiskiðnaði á erlendri grund.
„Landvinnslu/
fullvinnslustefna“
Til hagræðis má skipta vinnsl-
unni í tvo flokka:
a. Vinnslu í landi.
b. Vinnslu á sjó.
Vinnsla á sjó getur í sumum til-
vikum verið undanfarið hinnar en
væntanlega ekki öfugt.
Annað grundvallarmarkmið sem
byggja á fiskvinnslustefnu framtíð-
arinnar á er að halda vinnslu í landi
sem mestri og vinna jafnframt á
grundvelli þeirrar reglu að því
meiri vinnsla því betra. Ég tel rétt-
mætt og skynsamlegt að lögð séu
til grundvallar ákveðin markmið
um að hlutfall landvinnslu verði
tiltölulega afgerandi, t.d. að það
fari ekki niður fyrir 8/4 og alls ekki
2/3 hluta þess afla sem á annað
borð er unninn hérlendis. Þetta má
kalla „landvinnshi/fullvinnslu-
stefnu".
Fyrir slíkri stefnu má í aðalatrið-
um færa tvennskonar rök. Það er:
Efnahagsleg rök:
1. Vinnsla í landi býður að jafn-
aði upp á meiri heildarverðmæta-
sköpun og þar eru fjölbreyttari
þróunarmöguleikar, ekki síst til
frekari fullvinnslu (mannafli, hús-
rými, sérhæfingarmöguleikar
o.s.frv.). Vinnsla á sjó er yfirleitt
meiri grófvinnsla vegna þeirra tak-
markana sem aðstæður setja.
2. Vinnsla í landi getur nýtt þá
fjárfestingu sem fyrir er í húsnæði
og vélum.
3. Landvinnsla nýtir innlenda
orku og e.t.v. fleiri þætti sem eru
innfiuttir/aðkeyptir ef vinnsla fer
fram á sjó.
4. Enn sem komið er hafa bein
og allur annar úrgangur við sjó-
vinnsluna horfið í hafíð en úr þessu
verða einhver verðmæti víðast hvar
samhliða landvinnslu.
5. Síðast en ekki síst fylgja land-
vinnslunni fleiri störf og því fylgja
tvímælalaust kostir í atvinnu- og
byggðalegu tilliti að hlutur hennar
haldist sem mestur, svo ekki sé nú
talað um núverandi aðstæður.
Félagsleg rök:
1. Undir þennan þátt má heim-
færa fjölmörg félagsleg og mann-
leg atriði sem varða vinnuum-
hverfí, fjölskyldulíf, félagslíf o.fl.
Almennt séð hlýtur það að vera
keppikefli að þróun fískvinnslunnar
gefí sem flestum sem þar starfa
möguleika á að stunda vinnu frá
heimili sínu og lifa venjulegu fjöl-
skyldulifí o.s.frv. Óþarft er að fjöl-
yrða um þá breytingu sem yrði á
íslensku samfélagi ef þannig færi
að fískvinnslan færðist öll eða
mestöll út á sjó.
Vinnsla á sjó ætti því í aðalatrið-
um að miðast við:
a. Grófvinnslu í þágu áframhald-
andi vinnslu í landi.
b. Hagstæðustu kosti og þjón-
ustu við hagstæðustu markaði á
hveijum tíma. Dæmi um slíkt hefur
verið vinnsla karfa á Japansmark-
að.
c. Stærstu og öflugustu skip flot-
ans sem nýta veiðimöguleika á
djúpslóð í verulegum mæli á móti
heimamiðum.
Til að tryggja framgang slíkrar
þróunar verður að eyða öllum að-
stöðumun milli vinnsluaðferða og
tryggja, í ljósi ofangreindra mark-
miða, að landvinnsla búi við a.m.k.
ekki lakari starfsksiiyrði en vinnsla
á sjó.
I því sambandi þarf að athuga
mismunandi skattlagningu (að-
stöðugjald, sjómannafrádrátt), hátt
innlent orkuverð, mismunandi út-
komu úr kvótakerfinu (mismunandi
nýtingu) o.fl.
Til viðbótar má svo með ýmsum
almennum aðgerðum og stefnu-
mörkun stuðla að slíkri „land-
vinnslu/fullvinnslu“-þróun, saman-
ber þjóðhagsleg og félagsleg rök
hér að framan.
Stjórn fiskveiða
Óhjákvæmilegt er að nefna
stjórn fiskveiða í þessu sambandi,
þó svo ekki sé ætlunin í þessari
grein að gera þann þátt að um-
ræðuefni sérstaklega. Hitt er ljóst
að ætli menn á annað borð að stuðla
að þróun og sókn í fiskvinnslunni
á komandi árum, reka það sem ég
vil kalla „landvinnslu/fullvinnslu“-
stefnu, þá verður fískveiðistefnan
að stuðla að slíku. Fiskveiðistefnan
eða fiskveiðistjórnin má a.m.k.
augljóslega ekki hamla gegn eða
vera beinlínis mótdræg slíkri
vinnslustefnu.
Markmið fiskveiðistjómunar í
þessu sambandi verða:
a. Fjölbreytni viðhalds í útgerð.
Það er, að mismunandi útgerðar-
hættir, stærðir skipa og veiðiað-
ferðir tryggi fjölbreytta þróunar-
möguleika og fullnægi þörfum fjöl-
Steingrímur J. Sigfússon
„Óhjákvæmilegt er að
ráðstafanir í málefnum
sjávarútvegsins verði
víðtækar og taki til
allra helstu útgjalda-
þátta með það að mark-
miði að lækka tilkostn-
að, en einnig þarf að
gera allt sem hægt er
til að auka tekjur grein-
arinnar. Það má hvorki
vegna sjávarútvegsins,
sem með sína miklu
skuldabyrði á bakinu
þarf sárlega á auknum
tekjum að halda, né
vegna þjóðarbúsins,
gefast upp baráttulaust
hvað það snertir.“
breyttrar, sérhæfðrar vinnslu.
b. Stjómunaraðferðir við veið-
arnar eða tímabundin rekstrarskil-
yrði mega ekki verða einhliða ráð-
andi um þróun fiskvinnslunnar,
heldur þróist veiðarnar ekki síður
í takt við þarfír vinnslunnar. Til-
koma kvótakerfísins og bágborin
afkoma landvinnslu hafa tvímæla-
laust veikt stöðu vinnslunnar til að
hafa áhrif á þróun útgerðarhátta í
sína þágu.
c. Atvinnuhagsmunir og réttar-
staða fiskvinnslufólks og sjómanna
ásamt hagsmunum byggðarlag-
anna verða að fá ákveðið vægi í
fiskveiði- og sjávarútvegsstefnu
framtíðarinnar. Hvorugt þarf að
mínu mati að vera í nokkurri and-
stöðu við markmið um að hámarka
afrakstur lífríkisins og hagkvæmni
í rekstri.
Þróun sjávarútvegs næstu árin
Þróun sjávarútvegsins rétt eins
og annarra greina hlýtur að ráðast
og á auðvitað að ráðast fyrst og
fremst af framsýni og frumkvæði
þeirra sem þar starfa. Það breytir
þó ekki því og er í engri mótsögn
við að stjórnvöld marki stefnu,
leggi línur og setji fram grund-
vallarmarkmið sem unnið sé eftir.
Farsælast er án efa ef stjórnvöld,
ríki og sveitarfélög, og samtök
launamanna og atvinnulífs, ná
saman um slíka stefnumörkun og
móta sameigilega sóknarlínur á
viðkomandi sviði.
Framsækin löggjöf um málefni
greinarinnar á svo m.a. að endur-
spegla slíka niðurstöðu.
Hér fer á eftir, í nokkrum liðum,
tilraun mín til að setja fram útlínur
æskilegrar og líklegrar þróunar í
sjávarútvegi næstu árin:
* „Landvinnslu/fullvinnslu-
stefna“ verði mótuð og framkvæmd
af stjórnvöldum, sölusamtökum,
verkalýðshreyfíngu, hagsmuna-
samtökum o.s.frv. með hámarks
verðmæta- og atvinnusköpun í
vinnslu að leiðarljósi.
* Ákveðinn hluti útgerðar þróist
sem útgerð stærri og öflugri frysti-
skipa með möguleika til að vinna
mikið úr aflanum, sækja á dýpri
mið, búa vel að stórri áhöfn o.s.frv.
* Minni frystiskip verði við lýði
í einhveijum mæli, en sérhæfðari
t.d. meira í heilfrystingu eða
vinnslu á ákveðnum tegundum.
* Einnig verði nokkur vinnsla,
bæði frysting en einkum þó söltun,
rekin á sjó sem undanfari frekari
vinnslu á landi.
* Hefðbundnnir ísfisktogarar
hverfí að mestu á næstu árum,
einkum þó þeir stærri og þar með
einnig lengsta úthaldið.
* Minni og miðlungsstór físki-
skip, með úthaldstíma að hámarki
4-6 daga, þjóni mörkuðum og
vinnslu með ferskt (ófrosið) hrá-
efni. Þessi floti verði fjölbreyttur
að stærð og útgerðarháttum, tog-
skip, línu-, neta-, nóta- og færa-
veiðar, allt eftir aðstæðum.
* Grunnslóð verði nýtt og minni
byggðarlög eigi áfram tilveru-
grundvöll, m.a. gegnum smábáta
og bátaútgerð sem njóti vissrar
verndar. í því sambandi verður að
skoða:
a. Byggðatengingu einhvers
hluta veiðiréttindanna.
b. Girðingar (heimildir festar í
vissum stærðarflokkum).
c. Önnur úrræði tengd fískveiði-
stjórnun (forgang veiðarfæra, tog-
veiðilínur, frjálsar krókaveiðar eða
þvíumlíkt).
Með slíkum ráðstöfunum ætti
að nást meiri sátt um fískveiði-
stefnuna, hvað sem öðru líður, og
draga úr því óöryggi sem byggðar-
lögunum er búið í núverandi kerfi,
einkum þeim minnstu.
* í alþjóðasamskiptum verði af-
nám ríkisstyrkja, eiginleg fríversl-
un, sérstakt baráttumál. Fjöl-
breyttir markaðir, ekki öil egg í
sömu körfu, afnám tollahindrana
og hagstæð viðskiptakjör á öllum
mörkuðum verði annað mikilvægt
leiðarljós. Ýtrustu réttinda íslend-
inga yfír eigin lögsögu og svæðum
sem við eigum tilkall til verði jafn-
an gætt. Hlutdeild okkar í sam-
eiginlegum stofnunum á nálægum
hafsvæðum verði tryggð með
samningnum.
* Rannsóknir verði stórauknar,
þar á meðal á afleiðingum mismun-
andi veiðiaðferða og kostum og
göllum hinna ólíku útgerðarhátta.
Slíkar rannsóknir verði liður í að
bæta umgengni um lífríkið og
leggja grunn að umhverfísvænni
eða sjálfbærri þróun innan greinar-
inar.
Fyrstu aðgerðir
Nauðsynlegt getur reynst að
grípa til bráðabirgðaráðstafana,
svo sem taka tímabundið fyrir frek-
ari nýsmíðar skipa og viðskipti með
varanlegar veiðiheimildir uns ný
og heildstæð sjávarútvegsstefna
hefur verið mótuð og þróunarfor-
sendur hennar tryggðar. Það verk-
efni þolir hins vegar enga bið.
Róttækar aðgerðir til að bæta
afkomu greinarinnar eru hins vegar
forsenda þess að hér verði einhver
sjávarútvegur til að þróast.
Þar hefur þingflokkur Alþýðu-
bandalagsins nýlega sett fram viða-
miklar tillögur og vísa ég til þess,
en þar er í sérstökum kafla farið
ítarlega yfir það hvernig bæta
megi starfsskilyrði útgerðar og
fiskvinnslu og stuðla að fjárhags-
legri endurskipulagningu í grein-
inni.
Óhjákvæmilegt er að ráðstafanir
í málefnum sjávarútvegsins verði
víðtækar og taki til allra helstu
útgjaldaþátta með það að markmiði
að lækka kostnað, en einnig þarf
að gera allt sem hægt er til að
auka tekjur greinarinnar. Það má
hvorki vegna sjávarútvegsins, sem
með sína miklu skuldabyrði á bak-
inu þarf sárlega á auknum tekjum
að halda, né vegna þjóðarbúsins
gefast upp baráttulaust hvað það
snertir.
Verkefnið er stórt og rétt eins
og auðlindir sjávar eru sameign
okkar allra og ósjaldan er minnt
á, þá eru erfiðleikar sjávarútvegs-
ins erfíðleikar okkar allra.
Höfundur er varaformaður
Alþýðubandalagsins og situr í
sjávarútvegs- ogefnahags- og
viðskiptanefndum Alþingis.
L/anskar buxur.
M,nskar stretsbuxur.
i Nýbýlovegi 12, sími 44433.
Þú opnar
dós og gæðin
koma í Ijós!