Morgunblaðið - 05.11.1992, Blaðsíða 18

•5r8------------------------------------^ÍORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. NÓVEMBER 1992
EES: RÖK GEGN
ÞJÓÐARATKVÆÐI
eftir Stefán Ólafsson
Síðustu mánuðina hefur þeirri
skoðun vaxið fylgi, að ákvörðun um
aðild Islands að samningnum um
evrópska efnahagssvæðið skuli útklj-
áð með þjóðaratkvæðagreiðslu. Því
betur sem ég hef kynnt mér málið
því andvígari hef ég orðið slíkri máls-
meðferð, þó ég að öðru leyti sjái
ýmsa kosti á því að nota þjóðarat-
kvæðagreiðslur eða skoðanakannanir
í stefnumótun á vettvangi þjóðmál-
anna. Eg vil því setja fram nokkur
þýðingarmikil rök gegn því að aðildin
að evrópska efnahagssvæðinu verði
ákveðin með þjóðaratkvæðagreiðslu.
Segja má að leiðimar í afgreiðslu
málsins séu þrjár: að landsfeðurnir
á hinu háa Alþingi taki ákvörðunina
og beri ábyrgðina; að niðurstaða
þjóðaratkvæðagreiðslu ráði; eða að
dómur reynslunnar ráði, en sá kost-
ur felur í sér að iandsfeður sam-
þykki aðildina og ákveði síðan að
endurskoða málið eftir að reynsla
er fengin af samningnum. En snúum
okkur þá að rökum gegn notkun
þjóðaratkvæðagreiðslu í þessu máli.
I. Andstaða við aðildina er
ekki djúpstæð í þjóðfélaginu
Fylgjendur þjóðaratkvæða-
greiðslu segja að málið sé stórt og
þýðingarmikið og andstaða við það
mikil í öllum flokkum. Því sé eðlilegt
að skjóta málinu í dóm þjóðarinnar.
Þegar að er gáð kemur hins vegar
í ljós að j-aunveruleg andstaða við
málið er ótrúlega lítil. Enginn stjórn-
málaflokkur hefur lýst eindreginni
andstöðu við aðildina, þó svo að
Kvennalisti hafí komið nálægt því.
Stjómarflokkarnir beijast fyrir aðild
og Framsóknarflokkur og Alþýðu-
bandalag hafa áður komið að málinu
með jákvæðum hætti, þó forystu-
menn þeirra kjósi nú að hlaupa und-
an sér og styðja þjóðaratkvæða-
greiðslu í þeirri von að það komi
ríkisstjóminni illa. Sumir þeirra
segja einnig að ekki verði nauðsyn-
legt fyrir ríkisstjórn að fylgja niður-
stöðu þjóðaratkvæðagreiðslunnar.
En hvers vegna þá ekki að láta skoð-
anakönnun einfaldlega duga? Vönd-
uð könnun gæti kostað 200-400
þúsund krónur, en þjóðaratkvæða-
greiðsla með tilheyrandi auglýsing-
um og vinnutapi myndi kosta þjóðina
tugi milljóna króna.
Engin af áhrifameiri hagsmuna-
samtökum þjóðarinnar hafa lýst
andstöðu við aðildiria. Samtök at-
vinnulífsins hafa tekið eindregna
afstöðu með, en launþegasamtök og
neytendasamtök hafa stutt þjóðarat-
kvæði, án þess þó að treysta sér til
að mæla gegn aðild. Málefnahópur-
inn Samstaða er eini félagsskapur-
inn sem að kveður í andstöðu við
aðildina, enda var hann stofnaður í
þeirn tilgangi.
í skoðanakönnunum hefur oftast
verið heldur naumur meirihluti með
aðild. Þó hefur borið við í einstaka
könnun að andstæðingar hafí haft
meirihluta. Þýðingarmest er þó í
niðurstöðum skoðanakannana hve
stór hluti þjóðarinnar er hlutlaus eða
óviss. Þá hefur einnig komið í ljós
að stærstur hluti kjósenda hefur
takmarkaðan áhuga á málinu og
hirðir ekki um að kynna sér stað-
reyndir þess.
Það er því ljóst, að andstaðan
gegn aðildinni er ekki djúpstæð í
þjóðfélaginu, stuðningur við það er
hins vegar ákveðinn. Margir freista
þess að vísa málinu frá sér, og sum-
ir stjórnarandstæðingar kjósa þjóð-
aratkvæði af pólitískum óheilindum
frekar en af ást á lýðræði, að því
er virðist.
II. Þjóðaratkvæði skapar
afdrifaríkt fordæmi
Auðvitað væir hægt að hugsa sér
að þjóðaratkvæðagreiðslum væri
beitt í mun ríkari mæli en verið hef-
ur við stefnumótun og ákvarðana-
töku hér á landi, líkt og gert hefur
verið í Sviss. Slíkt felur hins vegar
í sér grundvallarbreytingu á stjórn-
arháttum og kallar m.a. á kerfís-
breytingar. Varasamt er að ana að
slíku án fyrirhyggju.
Ef þjóðaratkvæði verður ofaná nú
skapar þá þó auðvitað fordæmi, sem
líklegt er að leiði til aukinnar notk-
unar þjóðaratkvæðagreiðslna í
ákvarðanatöku. Menn skyldu aðeins
velta fyrir sér hvaða afleiðingar það
kynni að hafa. Eitt sem vert er að
benda á er að þjóðaratkvæðagreiðsl-
ur eru sérstaklega vel til þess falln-
ar að greiða meirihlutanum leið til
þess að kúga minnihlutann. Hættan
á þessu er mun meiri en í almennri
virkni þingræðisins. Hugsum okkur
til dæmis hvemig ákvarðanataka
yrði hér ef menn vildu leysa með
þjóðaratkvæði ágreining um
byggðastefnu, lagningu vega undir
fjöllum í dreifbýli, veiðileyfagjald,
landbúnaðarstefnu, staðsetningu
nýs álvers, eða leyfílegan hámarks-
afla úr sjó. Allt eru þetta stórmál
er snúast um mikla hagsmuni. Hætt
er við að í þjóðaratkvæðagreiðslu
um þau myndi sjónarmið íbúa höfuð-
borgarsvæðisins vega meira en verið
hefur. Misvægi atkvæðanna sem
rétt hefur hlut landsbyggðarinnar
hingað til yrði þá úr sögunni og
meirihlutinn á höfuðborgarsvæðinu
hefði besta möguleika á að koma
hagsmunamálum sínum í höfn. Þetta
myndr auðvitað skapa athyglisverða
möguleika í stjórnmálum, en væri
þó ekki ástæða til að fara varlega
í að innleiða slíka nýja hætti að óat-
huguðu máli?
III. Kostir aðildar eru miklir
og augljósir, en gallarnir litlir
og í öllu falli óljósir
Hvergi í EFTA-ríkjunum er dreg-
ið í efa að samningurinn um evr-
ópska efnahagssvæðið felur í sér
mikilsverð ný tækifæri til hagsbóta
fyrir aðildarríkin. Aðildin styrkir
samkeppnisstöðu okkar á þýðingar-
mesta markaði okkar og skapar
tækifæri til nýsköpunar í atvinnulífi
sem vandfundin verða á öðrum vett-
vangi. Allir hljóta að vera sammála
um að örvun atvinnulífsins sé eitt
stærsta hagsmunamál þjóðarinnar
nú er atvinnuleysi fer vaxandi. Þess
vegna hafa öll helstu samtök at-
vinnulífsins lýst yfir stuðningi við
aðildina. Samningurinn verður sér-
staklega þýðingarmikill fyrir sjávar-
útveginn og iðnaðinn. Nýlega hefur
einnig komið fram að aðildin eykur
verulega líkur á því að erlendir aðil-
ar kjósi að fjárfesta í nýjum ál-
bræðslum hér á landi, frekar en t.d.
í Venezúela þar sem rafmagn og
vinnuafl býðst á hagstæðari kjörum
en við getum boðið.
í skoðanakönnunum Félagsvís-
indastofnunar hefur einnig komið í
ljós að þjóðin gerir sér grein fyrir
því að aðild sé líklegri til að styrkja
efnahagslífið og bæta lífskjör hér á
landi. I könnun frá maí 1990 kom
t.d. fram að meðal þeirra sem töldu
að aukin þátttaka íslands í sam-
starfi Evrópuþjóðanna hefði einhver
áhrif á lífskjör voru það 91% sem
töldu að lífskjörin myndu batna við
aukna þátttöku íslands í slíku sam-
starfí. I könnunum stofnunarinnar
Stefán Ólafsson
„Hending eða alls kon-
ar aukaatriði geta ráðið
úrslitunum, þar með
talið óvinsældir ríkis-
stjórnar sem glímir við
erfiðan efnahagsvanda
eða lýðskrum pólitískra
loddara. Aðalatriði
málsins, sú hagsbót sem
þjóðin getur haft af
samningnum, gæti orð-
ið aukaatriði í ákvarð-
anatökunni. Slíkt er
bæði óheppilegt og
óskynsamlegt.“
hefur einnig komið fram að mikill
meirihluti þjóðarinnar (60-80%) er
hlynntur helstu afleiðingum sem
aðild að samningnum hefur í för
með sér, þ.e. frelsunum fjórum. Hins
vegar óttast þjóðin að tapa forræði
yfír fiskmiðum og orkulindum. Lítill
ótti er við neikvæð menningarieg
áhrif.
Fólk sér því kosti samningsins,
en óttast skert eigið forraéði yfir
auðlindum. Stjórnvöld telja hins veg-
ar að samingurinn teli í sér nægar
tryggingar gegn slíkum forræðis-
missi, enda var það markmið þeirra
samningamanna er fóru með málið
fyrir íslands hönd. Hlutlausir sér-
fræðingar sem um málið hafa fjallað
eru á því að ástæða til ótta sé lítil.
Aðrir sérfræðingar hafa hins vegar
lýst andstæðum sjónarmiðum og
sagt samninginn hugsanlega stang-
ast á við stjórnarskrá, forræðismiss-
ir gæti verið einhver á takmörkuðum
sviðum og einstaka tryggingará-
kvæði gætu reynst ófullnægjandi.
Það er því nokkur ágreiningur um
tæknileg atriði samningsins. Það
þýðir að hugsanlega kunni eitthvað
í samningnum að reynast okkur á
móti skapi þó svo að meginmarkmið
hans, að styrkja atvinnulíf og bæta
lífskjör, náist. Hvernig er nú æski-
legast að bregðast við slíkri óvissu
um tæknileg atriði?
IV. Hvernig er best að
úrskurða um tæknileg
vafamál: með þjóðaratkvæði
eða dómi reynslunnar?
í reynd er það þessi óvissa sem
margir vilja leysa með þjóðarat-
kvæðagreiðslu. Menn vilja sumsé
skjóta ágreiningi um tæknileg laga-
atriði í dóm þjóðarinnar. í aðferða-
fræði skoðanakannana er ekki mælt
með því að almenningur sé settur í
hlutverk sérfræðinga með því að
spyrja hann um mál sem hann hefur
enga forsendu til að vita neitt um
(hið sama gildir um þjóðaratkvæða-
greiðslur). Sérfræðilegt álit þeirra
sem ekki þekkja málavöxtu hlýtur
alltaf að vera léttvægt. í slíkum til-
vikum getur almenningur einungis
lýst því hvort hann hafi góðar eða
illar bifur á viðkomandi máli. Hann
getur einungis dæmt um ímynd
málsins, þ.e. hvernig aðstandendum
hefur tekist til um kynningu og
rökstuðning fyrir því. Almenningur
getur hins vegar ekki gerst sérfræði-
legur dómari í því máli sem sérfræð-
ingar deila um, þannig að nokkurt
vit sé í. Þegar almenningur hefur
að auki takmarkaðan áhuga á mál-
avöxtum verður dómur þjóðarat-
kvæðagreiðslunnar enn óskynsam-
legri.
Það er auðvitað hygginna manna
háttur að skjóta slíku máli frekar í
dóm reynslunnar. Það gera menn
venjulega þegar kostir aðgerðar eru
ljósir, þó svo að einhver óvissa kunni
að vera um neikvæðar afleiðingar í
framtíð. Slíkt er að auki áhættulítið
því við eigum undankomuleið með
því að segja samningnum upp síðar,
með árs fyrirvara, ef illa reynist.
V. Er hlutkesti betra en dómur
reynslunnar?
Ef marka á niðurstöður skoðana-
kannana á síðustu mánuðum munar
litlu á fjölda stuðningsmanna og
andstæðinga aðildar að samningnum
um evrópska efnahagssvæðið, ef
aðeins er miðað við þá sem afstöðu
taka. Hinir óráðnu eru þó hugsan-
lega stærsti hópurinn. Þegar litlu
munar þarf lítið til að niðurstaðan
sveiflist frá stuðningi til andstöðu,
og aftur til baka. Það má því hugsa
sér að þjóðin sé hlynnt aðild að
samningnum eina vikuna en andvíg
hina. Utkoman ræðst einkum af
sveiflum hjá hinum óráðnu og