Morgunblaðið - 15.11.1992, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. NÓVEMBER 1992
eftir Guðrúnu Guðlaugsdóttur
EINN viðkvæmasti málaflokkur
sem fjallað er um í okkar samfé-
lagi er forræðismál barna. Þessum
málum fer stöðugt fjölgandi í kjöl-
far æ fleiri hjónaskilnaða og sum
þeirra enda hjá dómstólum eða
dómsmálaráðuneyti. Nú er rætt
um að yfirvöld geti í auknum
mæli haft forgöngu um að sætta
forræðismál svo ekki komi til
dóma eða úrskurða sem kannski
valda fullkomnum vinslitum for-
eldra. Slík mál eru hin sársauka-
fyllstu, bæði fyrir málsaðila og
ekki síst fyrir börnin, sem þannig
dragast inn f illvígar deilur þeirra
sem þeim þykir yfirleitt vænst um
í þessum heimi og treysta best.
Þegar litið er til hinna nýju bama-
laga er ekki að sjá að þau geri
þessi mál einfaldari en verið hef-
ur. Sumir úrskurðir hafa orðið til
að vekja hörð viðbrögð þeirra sem
til þekkja og einstaka verið þess
eðlis að þeir vekja spumingar sem
nauðsynlegt er að reyna að fá
svar við.
♦
Í34. gr. Bamalaganna segir að
dómstóll eða dómsmálaráðuneyti
kveði í úrlausnum sínum á um
hjá hvoru foreldri forsjá barns
verði eftir því sem bami er fyrir
bestu. Þetta ákvæði vekur upp ýmsar
spumingar svo sem þá hvað það sé,
sem bami komi best í lífínu. Hvort
á t.d. að sitja í fyrirrúmi náin tengsl
barris við móður eða góður efnahag-
ur föður, ef málið er gróflega einfald-
að. Þama er um að ræða erfitt túlk-
unaratriði og hætt er við að menn
verði oft ekki á eitt sáttir um niður-
stöðuna. í því sambandi er nauðsyn-
legt að gera sér grein fyrir að forræð-
ismál eru ekki einkamál nema að
hluta til. Samfélagið allt þarf að líða
fyrir það ef illa tekst til með úrlausn
slíkra mála. Það er löngu sannað
mál að andfélagslega hegðun manna
má oft rekja til ýmissa þátta í upp-
eldi þeirra, svo sem misheppnaðra
tilfmningatengsla eða annarrar við-
h'ka ógæfu.
Í miklum meirihluta skilnaðar- og
sambúðarslitamála fær konan for-
ræði sameiginlegra bama. Það þykir
eðlileg skipan með tilliti til þess að
í flestum tilvikum hafa mæður mun
nánari tengsl við böm sín en feðum-
ir. Þær ganga með bömin, fæða þau'
og hafa á brjósti, jafnvel á annað
ár eða lengur. Nú er rekin mjög
mikill áróður fyrir bijóstagjöf og er
það jafnvel talið skipta sköpum fyrir
góðan andlegan og tilfinningalega
þroska bams að hafa þessi nánu
tengsl við móður sí'na. Þrátt fyrir að
atvinnuþátttaka kvenna á íslandi sé
talsvert mikil, er það mál manna sem
til þekkja að konur sinni umönnun
og gæslu bama mun meira en karl-
menn. Þetta leiðir annars vegar til
þess að hin nánu tengsl móður og
bams sem takast við meðgöngu,
fæðingu og bijóstagjöf haldast og
svo hins að atvinnuþátttaka þeirra
verður mun minni en karlmanna, sem
samkvæmt hinni hefðbundnu hlut-
verkaskipan milli kynjanna sinna
framfærsluhlutverkinu í ríkari mæli
en konur. í flestum tilvika þar sem
uiri er að ræða hæft .og heilbrigt
fólk er staðan í uppeldis- og atvinnu-
málum innan hjónabands eða sam-
búðar þessu lík.
Við skilnað er hætt við að sam-
búðaraðilar líti ekki sem jákvæð-
ustum augum hvor til annars. Það
viðhorf kann að leiða til þess að fólk
ruglar saman hæfni hvors um sig til
að annast börn og hæfni þess að
Minning eftir René Magritte .
vera í sambúð eða hjónabandi. Auð-
vitað er ofbeldi, drykkjuskapur eða
viðlíka óregla jafn slæm f hvoru til-
vikinu sem er. En ýmislegt annað
sem lagt er fólki til lasts í hjóna-
bandi, svo sem ótrúmennska .og þess
háttar, getur eðli málsins vegna ekki
haft sama vægi fyrir bam og sam-
búðaraðila.
Hefndarhugur og
jafnréttismál
Mörgum hjónaböndum lýkur með
framhjáhaldi annars aðilans. Slíkt
skapar mikla reiði og sársauka og
fátt er líklegra til þess að kalla á
hefndarhug. Stundum vakna grun-
semdir um að menn krefjist í reiði
sinni forræðis bama sinna þótt þeir
viti mæta vel að mjög vel fer um
þau hjá móður þeirra, þau séu henni
mjög tengd og varhugavert sé talið
að ijúfa slík tengsl með því að stía
sundur hæfri móður og bami. Á sama
hátt eru á stundum uppi grunsemdir
um að sumar konur reyni vegna reiði
að torvelda samgang milli föður og
bams. Stundum vilja foreldrar leysa
forsjármál með því að skipta á milli
sín börnunum. Það hefur hins vegar
Velt upp mörgum
spurningum sem
snerta meófferó
fforsjárdeilumála
á íslandi
verið talið slæmt að aðskilja systk-
ini, fagfólk talar um tvöfaldan skiln-
að fyrir bam, ef slíkt er gert. Loks
hefur jafnréttisbaráttan svo leitt til
þess að karlmemí reyna í auknum
mæli að fá forræði bama sinna. Á
hveiju ári era kveðnir upp margir
úrskurðir í slíkum forsjármálum og
öðrum.
Eiga eignir og fjölskyldunet
að ráða?
Til þess að velta fyrir sér enn
öðram og ekki síður mikilvægum
flötum á J^ssum málum má skoða
ýmis atriði sem fram komu í úr-
skurði dómsmálaráðuneytis sem les-
inn var upp á opnu málþingi Bama-
heilla um innflytjendaböm sem hald-
ið var fyrir nokkru. Málsaðilar vora
íslenskur maður og útlend kona. Þau
áttu saman böm sem þeim kom ekki
saman um hvort þeirra ætti að hafa
forræði fyrir þegar þau skildu að
borði og sæng. Bæði vora þau talin
hæf til að hafa bömin. Þetta var
bráðabirgðaúrskurður, en slíkur úr-
skurður gefur gjaman vísbendingu
um afstöðu ráðuneytisins. í úrskurð-
inum segir svo: Verulegur munur er
á félagslegri aðstöðu aðila sem ekki
er hægt að líta framhjá við ákvörðun
bráðabirgðaforsjár. Félagsleg staða
mannsins er til muna betri en kon-
unnar. Hann hefur yfír að ráða hús-
næði, aflar atvinnutekna og mun
njóta aðstoðar fjölskyldu sinnar við
umönnun og gæslu bamanna. Fé-
lagsleg staða konunnar er veik. Hún
hefur ekki fastan samanstað fyrir
sig og bömin og aflar ekki tekna,
a.m.k. ekki enn sem komið er. Og
hefur að takmörkuðu leyti aðlagast
því þjóðfélagi sem hún býr í. Börnun-
um er best að lúta fjorsjá föður til
bráðabirgða meðan könnun málsins
vegna endanlegra skipunar forsjár
þeirra fer fram.
Þegar úrskurður þessi er skoðaður
nánar er þar margt íhugunarvert,
bæði þegar íslenskar konur era hafð-
ar í huga og einnig þegar útlendar
konur era teknar með í dæmið. I
fyrsta lagi er þama um hjón að ræða
sem eiga umrætt húsnæði saman svo
konan á eins mikinn rétt til þess og
maðurinn. í öðra lagi var konan
heima og gætti bama hjónanna og
var þess vegna ekki í vinnu. í þriðja
lagi var hún búin að koma sér fyrir
í öraggu bráðabirgðahúsnæði. í
fjórða lagi settist konan að í þjóðfé-
lagi mannsins síns, það er eðlilegt
að það taki fólk dálítinn tíma að
aðlagast ókunnu þjóðfélagi.
Sé þetta skoðað enn nánar er rétt
að líta fyrst á húsnæðismálið. Það
er íhyglivert ef það er notað sem
röksemd til að taka forræði bama
af kónum að þær neyðist til að leita
frá heimilinu til þess að losna úr
hjónabandi sem þær treysta sér ekki
til að vera í. Til þess að fá skilnað
að borði og sæng verður fólk að flytja
sundur. Vilji konan skilnað en mað-
urinn ekki er vel líklegt að hann
neiti að fara úr sameiginlegri íbúð
þeirra. Þá á konan ekki annars kost
en víkja burt með bömin til þess að
geta fengið skilnað. Eigi konan eng-
in skyldmenni til að leita til og hafí
enga vinnu getur hún leitað til opin-
berra aðila eða jafnvel í Kvennaat-
hvarfíð. Það getur tekið konu í slíkri
stöðu talsverðan tíma að leita sér
að vinnu og íbúð. Spyija má hvort
eðlilegt sé að svipta konu forræði
bama á þessum forsendum, þegar
hún hefur sannanlega öraggt bráða-
birgðahúsnæði fyrir sig og bömin
þar til hún getur fengið íbúð. í þessu
sambandi má á það benda að aðstæð-
ur sem þessar koma oftar upp í lífí
einstaklinga en við skilnað, t.d. eftir
nám eða við flutning milli bæja.
Ekki er vitað til að nokkram detti í
hug að taka böm af fólki í þessari
aðstöðu, meðan það leitar sér að
vinnu og húsnæði.
í öðra lagi er það atvinna manns-
ins sem lögð er til grundvallar þess
að bömin voru tekin af móðurinni.
Þetta atriði er líka mjög umhugsun-
arvert. Eiga konur að gjalda þess
við skilnað að hafa viljað vera heima
og sinna bömum sínum? Væntanlega
getur hver heilbrigð og ágætlega
menntuð kona fengið vinnu þótt hún
þurfi kannski að bíða um tíma vegna
atvinnuástandins nú um stundir. Á
það ber að líta að konur í þessari
stöðu eiga samkvæmt lögum sama
rétt á að hið opinbera framfæri þær
tímabundið meðan þær leita sér að
vinnu eins og aðrir þegnar þessa
lands.
í þriðja lagi er fjölskyldunet
mannsins talið honum til þeirra tekna
að það nægir með öðra til að svipta
konuna forræði barnanna. Líka þetta
er íhugunarvert. Mætti líta á þetta
sem vísbendingu um nýja stefnu, þá
að forræðismálum eigi að skipa m.a.