Morgunblaðið - 15.11.1992, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. NÓVEMBER 1992
19
eftir fjölskyldustærð málsaðila.
Hvers ættu þá þeir að gjalda sem
missa á ungum aldri foreldra sína
og/eða eru einkabörn? Einnig mætti
í framhaldi af þessu velta því fyrir
sér hvort ástæða sé tii að ætla að
íslenskar fjölskyldur sinni aðeins
þeim börnum sem tengjast þeim
gegnum forræði.
Gætir hér kynþáttafordóma?
Loks er það svo spurningin um
félagslega aðlögun útlendinga hér á
landi. Á fólk að gjalda þess í forræð-
ismálum að það hefur fallist á að
setjast að í landi maka síns? Það
segir sig sjálft að t.d. konur sem
flytja til nýs lands á fullorðinsaldri,
og byrja fljótlega að eignast börn
sem þær eru heima hjá, hafa ekki
mikinn tíma til að sinna félagslegri
aðlögun. Þær eru uppteknar af því
að aðlagast krefjandi nýjum hiut-
verkum, þeim að vera mæður og eig-
inkonur. Sú aðlögun skiptir miklu
máli og hlýtur að sitja í fyrirrúmi í
lífí hverrar konu meðan hún fer fram.
Það er staðreynd að víða um heim
hafa alist upp börn og orðið ágætis
fólk þótt mæður þeirra hafi hvorki
þekkt haus né sporð á því samfélagi
sem þær voru komnar í og hafi jafn-
vel aldrei lært mál þess. Nægir t.d.
að benda á alla Vestur-íslendingana,
sem ekki reyndust hótinu verr sem
bandarískir þegnar þótt mæður
þeirra töluðu aldrei neitt nema ís-
lensku í'enskumælandi samfélagi.
Nú stendur yfir erfíð forræðisdeila
íslenskrar konu og tyrknesks manns,
sem mikið hefur verið fjallað um í
fjölmiðium. íslensk yfirvöld og al-
menningur hafa stutt mjög dyggilega
við bakið á konunni í þessari deilu
og flestir telja það réttlætismál að
hún fái forræði bamanna, þrátt fýrir
að eiginmaðurinn sé talinn efnahags-
lega vel settur og hafi tryggt fjöl-
skyldunet á bak við sig í Tyrklandi.
Getur þessi úrskurður ráðuneytisins
táknað að íslensk yfírvöld séu höll
undir þá skoðun að réttur íslenskra
kvenna eigi að ná til annarra landa
en útlendar konur eigi ekki að njóta
sama réttar hér á landi? Eiga útlend-
ar konur að gjalda þess í forræðis-
málum að hafa sest að í landi eigin-
manns síns og hafa gengið inn í
þeirra ijölskyldunet og verið síðan
hugsanlega brottrækar þaðan við
skilnað?
Það er staðreynd að hingað til
lands hefur flutt stór hópur útlend-
inga sem gifst hafa íslendingum og
átt með þeim böm. Þurfum við að
vara okkur á að láta ekki það sjónar-
mið ráða í samskiptum okkar við
þetta aðkomufólk að það sé rétt-
minna en íslenskir makar þess, komi
til forsjárdeilna milli þess og Islend-
inga í kjölfar hjónaskilnaðar eða
sambúðarslita. Fordómar eru því
miður þess eðlis að þeir sem eru
haldnir þeim vita það sjaldnast fyrr
en eitthvað verður til að opna augu
þeirra fyrir þeim. Getur verið að við
ofmetum íslenska þjóðernið í forræð-
ismálum? í bréfi sem íslenskur lög-
fræðingur ritaði dómsmálaráðuneyti
í kjölfar þessa úrskurðar segir m.a.:
„Hitt er verra að það skuli vera
metið konunni til lasts að hún hefur
ekki haft tækifæri til að aðlagast
þessu íslenska þjóðfélagi. Ég fæ ekki
séð að þessi röksemd skipti nokkru
minnsta máli þegar meta á hvort
móðir er hæf til að ala börn sín upp
hér á landi. Ekki þorir maður að
halda því fram að í þessari afstöðu
felist vottur af kynþáttafordómum,
en ef hið háa ráðuneyti er hins veg-
ar að móta hér þá reglu að þeir sem
ekki hafa haft tóm til að aðlagast
þessu þjóðfélagi fái bágt fyrir á þessu
sviði, er málið orðið alvarlegt."
Lögum samkvæmt eru útlendar
konur jafn vel hæfar til að sjá um
börn eins og íslenskar konur, hæfni
til þess að annast um börn byggist
ekki á þjóðerni heldur manngildi.
Sömu sögu má segja um útlenda
feður. Samkvæmt upplýsingum fé-
lagsráðgjafa hjá Félagsmálastofnun
Reykjavíkur hefur borið á því að ís-
lenskar konur reyni að koma í veg
fyrir að útlendir feður fái að umgang-
ast börn sín og bera við að þeir komi
frá erlendum menningarheimi sem
sé ólíkur þeim íslenska. Úr því að
náttúran hagaði því þannig til að
Islendingar geta yfírleitt æxlast með
fólki af öðru þjóðerni þá má ætla
að hæfni útlendinga til að gegna
foreldrahlutverki sé ekki minni þótt
þeir hafi á bak við sig aðra menn-
ingu en íslenska. Líka þarna er það
Vii getum leyst erfiúleikana sjálf
HÉR Á landi var nýlega staddur norskur lögfræð-
ingur, Turid Berger, sem sérþjálfun hefur í að
sætta forsjárdeilur. Turid var leiðbeinandi á nám-
skeiði sem endurmenntunarstofnun Háskóla ís-
lands hélt nýlega í samvinnu við dómsmálaráðu-
neyti og Barnaverndarráð íslands. Turid Berger
á að baki 20 ára reynslu í lögfræðistörfum á sviði
tryggingamála, barnaverndar og mála sem snerta
rétt fjölskyldna barna. í samtali við blaðamann
Morgunblaðsins sagði Turid að á námskeiðinu hefði
verið byggt á hugmyndum og aðferðum bandaríska
prófessorsins John Haynes. Vinnuaðferð hans
byggir á þeirri staðreynd að samkomulag sem for-
eldar hafa sjálfir komið sér saman um varðandi
forsjá og umgengni sé farsælli lausn þessara mála
en dómar eða úrskurðir opinberra aðila. Þessar
vinnuaðferðir eru ekki meðferðarúrræði og ekki
er með þeim reynt að leysa ágreining og vanda-
mál fortíðarinnar. Markmið þeirra er hins vegar
að fá foreldra til að skilja hversu mikilvægt það
er fyrir börnin að þau haldi áfram að vinna saman
sem foreldrar þrátt fyrir skiinað.
Ijög mörg börn líða fyrir það
að foreldramir eru óvinir og
geta ekki komið sér saman um forsjá
þeirra," sagði Turid. „Dómstólar eru
illa til þess fallnir að leysa úr þess
háttar deilum. Dómstólar gera meira
af því að skoða neikvæðar hliðar á
málum og þetta styrkir ekki vináttu- _
bönd milli foreldra nema síður sé. Barn getur aldrei
staðið utan við slík dómsmál. Við sem vinnum við fjöl-
skyldusáttaumleitanir reynum að fylgja foreldrunum
eftir í tilraunum þeirra til að fínna lausn sem allir
geta sætt sig við. Flestar lausnir fela það 5 sér að
móðirin hafí daglega umsjá bamsins. í 50 til 60 málum
sem við höfum haft með að gera hefur faðir umsjá
barns í 5 tilvika. í 5 tilvika er bamið að hálfu hjá
móður og að hálfu hjá föður. í öðmm tilvikum þessara
50-60 mála býr bamið hjá móður sinni.
MVið höfum haft með að gera bæði auðveld mál og
erfíð, jafnvel mál sem þegar hafa farið fyrir dómstóla
en niðurstaða sem þar fékkst ekki haldið. Við hjálpuð-
um foreldmnum til að leysa þann ágreining sjálf.
Umgengni er alltaf samkomulag milli foreldranna. Og
getur verið eins mikil og báðir foreldrar vilja. í Noregi
er algengasti umgengnismáti þess foreidris sem ekki
hefur forsjá barns sá að barnið sé hjá viðkomandi for-
eldri aðra hverja helgi. Langoftast eiga þar feður hlut
að máii. Þeir em oft óánægðir með að fá ekki að taka
meiri þátt í daglegu lífí barns sins. Þetta ræðum við
um við málsaðila. Einn eftirmiðdagur eftir leikskóla
eða skóla er þá oft bætt við og málið leyst á þeim
gmndvelli. Einnig teljum við saman alla daga sem em
þýðingarmiklir fýrir börnin, t.d. afmælisdagar þeirra
sjálfra, foreldra og afa og ömmu og svo ýmsa hátíðis-
daga sem böm halda uppá. Við ræðum við foreldrana
á hvem hátt bamið getur helst haldið þeim hefðum
sem giit höfðu í þessum efnum fyrir skilnaðinn. For-
eldramir reyna að sjá þetta með augum bamsins og
reyna að koma málum þannig fyrir að bam þeirra
geti heyrt til báðum fjölskyldum sínum.
Þótt foreldramir gangi í hjónaband á ný þá breytist
ekki umgengni barnsins við hið raunverulega foreldri
sitt fyrir því. Böm skipta ekki um foreldra. Nýja for-
eldrið bætist bara við. Hlutverk stjúpforeidra er annað
en hiutverk hins raunverulega foreldris. Bamið heldur
áfram að vera í nánu sambandi við það foreldri sem
ekki hefur með höndum forsjá þess.
Sáttaaðferðin
Hlutverk sáttamannsins er að vera leiðandi í umræð-
um milli foreldranna um barnið. Það er gert ijóst að
foreldrarnir hafa ábyrgðina á því samkomulagi sem
tekst. Sáttamaðurinn ber ábyrgðina á að allar hliðar
málsins, sem varða barnið, séu ræddar. Sáttamaður á
að vera hlutlaus. Við komum méð spumingar sem fá
foreldrana til að hugsa um sambandið við barnið. Fyrst
eru foreldramir alltaf reiðir og rífast um liðinn tíma,
en við reynum að grípa inn í með því að spyija t.d.
móðurina um hvemig faðir maðurinn sé og svo á hinn
veginn. Við spyijum hlutlausra spuminga og reynum
að horfa fram á við. Þegar við tölum við fólkið notum
við ekki nöfn þess heldur heita þau mamma og pabbi
hjá okkur.
Turid Berger um
forsiárdeiiur,
umgengnisvand-
ræói og skilnaóar-
erfióleika
Við hlustum á ásakanir fólksins en
reynum jafnframt að fá það til að líta
til framtíðar sem foreldrar. Ef fólkið
talar stöðugt um gamla daga spyrjum
við spurninga eins og:„Hvað er barnið
ykkargamalt núna,“ o.s.frv. Stundum
er þetta ekki hægt, fólkið rífst og
mmmmmm skammast og hreinlega hlustar ekki
á okkur. Þá hættum við ekki fyrr en við fáum það til
að heyra það að það sé alltaf margt að þegar fólk
ski[ji, en samt sem áður verði það að líta fram á við
sem foreldar.
Skilnaðarerfíðleikar eru venjulega þess eðlis að fólk
á að geta leyst þá sjálft án þess að fara f sérstaka
meðferð. Þeir sem þurfa meðferð vegna slíkra erfíð-
leika eru venjulega í annars konar erfiðleikum sem
þeir þurfa á meðferð að halda við. Af 50 málum var
Íað aðeins í tveimur tilvika sem meðferð var ráðlögð.
öðiu tilvikanna var um að ræða marm sem ekki vildi
skilnað. Hann vildi ekki skilja að þannig yrði það að
vera. Við sendum hann til fjölskylduráðgjafa og hann
lét sér loks skiljast að óhjákvæmilegt væri að svona
færi. Hann þurfti aðeins tíma til átta sig á þeirri stað-
reynd. Í hinu tilvikinu var um að ræða konu sem-var
haldin þrifnaðaráráttu. Hún vildi ekki að faðir barnsins
hitti það, hún taldi víst að hann héldi því ekki nægi-
iega hreinu. Henni var komið til sálfræðings sem fékk
hana til þess að sætta sig við afskipti föðurins.
Við sendum ekki fólk í meðferð vegna þess að það
sé sorgmætt og leitt vegna skilnaðar. Margir halda
að það sé iausnin að senda fólk f meðferð en við teljum
að fólk geti leyst þessa erfiðleika sjálft og það vaxi
af þeim erfiðleikum og lausn þeirra. Við erum alltaf
að leysa samskiptaerfíðieika þegar við erum gift og
getum það Ifka þegar við skiljum. Ef við missum fólk
þá úthellum við sorg okkar með því að gráta og tala
um hinn látna. Eins förum við að við skilnaðarerfiðleik-
ana. Það sem gerir þessi mál ólfk er að við skilnað
verða báðir aðilar að halda áfram að vera foreldrar.
Börn finna til sömu sorgar og örvæntingar og fullorð-
ið fólk og þáu fara einnig í gegnum sama tilfínningaum-
rótið. Þegar fólk skiiur verður tilvera bams þeirra
ótrygg og það sýnir ýmis merki þess. Fær reiðiköst,
grætur, hangir í foreldrum sínum, pissar á sig o.s.frv.
Það eykur þannig á vandræði fólks við skilnað að börn-
in verða erfíðari viðskiptis. Þau eru hrædd við að missa
samband —" annað foreldri sitt og þau þurfa að vita
fyrir vf skilnaðurinn sé ekki þeim að kenna. Það
er mikilvæb að útskýra málið fyrir börnunum og svara
spumingum þeirra.
Við reynum að koma því fólki sem við vinnum með
f forsjárdeiium í skilning um að erfiðleikar þeirra séu
ósköp venjulegir erfiðleikar í sambandi við skilnað. Það
opnar augu þess og segir þvi að það geti ieyst þessa
erfíðleika eins og aðrir. Það getur það líka, en það
tekur tíma. Það kemur alltaf að því að fólk skilur að
þetta eru venjulegir erfiðleikar sem það getur leyst
og leysir svo. Við erum vön að lfta þannig á að aðrir
geti og eigi að leysa vandræði okkar. Margir líta þann-
ig á að þannig eigi það líka að vera í sambandi við
skilnaði. En sannleikurinn er sá að öll slík mál eigum
við og getum leyst sjálf.
VIDHORF DOMSMALARAÐUNEYTIS
VEGNA skrifa um úrskurð sem dómsmálaráðuneytið
kvað upp til bráðabirgða og gerður hefur verið að
umtalsefni í hér í Morgunblaðinu var spurningum sem
varpað var fram af því tilefni beint til dómsmálaráðu-
neytis. Ráðuneytið taldi sig ekki geta vikið frá þeirri
grundvallarreglu að fjalla ekki í fjölmiðlum um ein-
stök ágreiningsefni sem það hefur til meðferðar.
„Ráðuneytið vill hins vegar nota tækifærið og gera
í mjög stuttu máli grein fyrir þeim sjónarmiðum sem
höfð er hliðsjón af við ákvarðanir um forsjá. Sam-
♦ ................................................-
Iflestum þeirra ágreiningsmála foreldra um forsjá sem
ráðuneytið fær til úrlausnar er um að ræða ágreining
tveggja hæfra foreldra. Hins vegar berast ráðuneytinu
einnig mál þar sem fyrir liggur strax í upphafí að annað
foreldra er vanhæft, t.d. vegna ofneyslu áfengis, vímu-
efnanotkunar, geðrænna veikinda, vanrækslu og/eða of-
beldis. í þeim tilvikum er hinu foreldrinu falin forsjá. Sé
aðstaðan hins vegar sú að báðir foreldar séu hæfír fer
fram heildarmat þar sem lögð eru til grundvallar öll gögn
máls. Við slíkt heildarmat koma m.a. eftirtalin atriði til
skoðunar: Aldur barns, tengsl barns við foreldra, persónu-
legir eiginleikar foreldra, félagslegar aðstæður foreldra,
hvort röskun verður á stöðu og högum bams o.s.frv.
Varðandi ákvarðanir um bráðabirgðaforsjá vill ráðu-
neytið benda á, að slíkar ákvarðanir kveða aðeins á um
hjá hvoru foreldra bam/böm skuii dvelja þar til ákvörðun
er tekin um forsjá þeirra til frambúðar, að undangeng-
inni ítarlegri rannsókn máls. Við ákvörðun um bráða-
birgðaforsjá er því ekki um eiginlega rannsókn máls að
kvæmt barnalögum nr. 20/1992, skera dómstólar úr
ágreiningsmálum um forsjá. Dómsmálaráðuneyti get-
ur skorið úr um ágreining, séu aðilar sammála um
að fela ráðuneytinu úrskurðarvald. Samkvæmt barna-
lögum skulu dómstólar eða dómsmálaráðuneyti, eftir
því hvar ágreiningsmál er til meðferðar, ákveða lyá
hvoru foreldra forsjá barns verður, eftir því sem
barni er fyrir bestu. Þetta grundvallarsjónarmið
barnaréttar er lagt til grundvallar öllum ákvörðunum
er varða börn.
ræða, nema sérstaklega standi á. Ákvörðun um bráða-
birgðaforsjá er ávallt byggð á þeim staðreyndum sem
fyrir liggja í máli á því tímamarki þegar ákvörðun ertekin.
Ráðuneytið vill sérstaklega taka fram, að þó einn
starfsmaður fari með hvert mál, eru öll forsjármál rædd
og yfirfarin á fundum löglærðra starfsmanna einkamála-
deildar dómsmálaráðuneytisins, sem leggja mat á málin
á grundvelli þeirra gagna er fyrir liggja. I flestum málum
er um samráð þriggja eða fleiri lögfræðinga að ræða og
má því að nokkru leyti líkja mati í forsjármálum við mat
fjölskipaðs dóms.
Að lokum vill ráðuneytið taka fram, þó það sé án efa
óþarft, að ákvarðanir í forsjármálum eru aldrei léttar eða
átakalausar fyrir úrskurðaraðila, því án efa er hér um
að ræða eitt viðkvæmasta málefni í lífi hverra foreldra.
Ráðuneytinu hefur hins vegar í lögum verið falið að leysa
úr slíkum ágreiningsmálum og ræður það málum til lykta,
með það meginsjónarmið barnaréttar að leiðarljósi, að
það sem talið er barni fyrir bestu skuli ráða niðurstöðu."
manngildið sem á að ráða og svo
hitt að börn eiga rétt á að þekkja
og umgangast báða foreldra sína,
heist sem mest. Á það verður aldrei
nægilega minnt. Kona sem meinar
hæfum föður að umgangast barn
sitt er slæmur forsjármaður.
Má ekki sætta enn fleiri mál?
í 32. gr. Barnalaganna segir að
forsjá barns skuli ávallt skipa við
skilnað foreldra að borði og sæng
og við lögskilnað, svo og við slit
óvígðrar sambúðar foreldra. Ef
ágreiningur rís um forsjá barns við
slit hjúskapar eða við sambúðarslit
giftra eða ógiftra foreldra fer um
það mál, eftir því sem kveðið er á um
í 34. gr., til dómstóla eða dómsmála-
ráðuneytis, ef báðir aðilar eru sam-
mála um að láta það skera úr ágrein-
ingnum. Þessi skipan hefur gilt frá
1. júlí sl. og telja starfsmenn félags-
máladeilda þa_ð að sumu ieyti vafa-
sama skipan. Áður var slíkum málum
vísað til dómsmálaráðuneytis sem
skylt var að fá umsögn um málið frá
Barnaverndarnefndum. Nú er þess-
um málum skotið beint til dómstóla,
nema aðilar séu sammála um annað.
Um þetta atriði sögðu þær María
Þorgeirsdóttir og Sigríður Hjörleifs-
dóttir félagsráðgjafar í samtali við
blaðamann: „Hjá dómstólum er gert
út um þessi mál í þeim keppnisanda
sem dómskerfíð er byggt á. Annar
aðilinn sigrar og hinn tapar. Fólk
hefur lögmenn sér við hlið og það
gerir keppnisandann enn meiri. Þessi
málsmeðferð dregur mjög úr sam-
komulagslíkum milli foreldra og
versta ósigurinn bíður barnið. Of
mörg börn alast upp í anda fjand-
skapar foreldra vegna slíkra mála-
lykta.“
Mörgu fleiru væri hægt að velta
fyrir sér viðvíkjandi forsjárdeilumál.
Því sem að gefnu tilefni er hér varp-
að fram til umhugsunar er ekki ætl-
að að kasta almennt rýrð á það starf
sem unnið er í forræðismálum hjá
opinberum aðilum hér á landi. Það
er hafíð yfir allan vafa að allt það
fólk sem við þessi mál vinnur sinnir
sínu starfi af fyllstu samviskusemi
og svo hefur ugglaust verið þegar
fyrrnefndur úrskurður var kveðinn
upp. Hann á sér án alls vafa sterka
stoð í lögum. Einnig er mikilvægt
að fram komi að tekist hefur að
sætta æ fleiri forsjármál hjá þeim
opinberu aðilum sem um þau mál
fjalla. Eigi að síður er fyllsta ástæða
til að staldra aðeins við þau atriði
umrædds úrskurðar sem vísa til
málaflokka í íslensku samfélagi sem
gætu orðið mun fyrirferðarmeiri í
forsjárdeilum en þau eru í dag.
Ýmis atriði þessa úrskurðar gætu
haft fordæmisgildi. Mikilvægt er að
gefa því gaum, því hjónaskilnuðum
hér á landi fer heldur fjölgandi og
forsjárdeilum virðist einnig fara
fjölgandi.
Með þetta í huga vaknar sú spurn-
ing hvort nóg sé gert til að reyna
að fá fólk til þess að ráða fram úr
deilum um forræði og umgengni
sjálft. Vissulega hefur verið mikil
viðleitni í þessa átt hér á landi. Sam-
kvæmt nýjum barnaverndarlögum
sem taka gildi næstu áramót og
heyra undir félagsmálaráðuneyti er
stefnt að því að fækka og stækka
umdæmi barnaverndarnefnda. Þá
munu væntanlega fleiri lansmenn
eiga aðgang að faglegri fjölskyldu-
ráðgjöf. Auk þess er starfandi Fjöl-
skyiduráðgjöf Þjóðkirkjunnar. Það
hefur komið fram sem svar við fyrir-
spurn á Alþingi að meira en helming-
ur forsjármala sem afgreidd voru frá
Dómsmálaráðuneyti sl. 3 ár lauk með
sátt. En betur má ef duga skal. Til
þess að tryggja að samkomulag.ná-
ist í páfakjöri eru kardínálarnir lok-
aðir inni þar til þeim hefur tekist að
kjósa nýjan páfa. Þar er talið að svo
mikið liggi við að þessi aðferð sé
réttlætanleg. Sums staðar erlendis
er mun lengra gengið í markvissum
aðferðum til að reyna að fá fólk til
að ráða fram úr deilum um forræðis-
mál sjálft. Þetta kom fram á nám-
skeiði sem endurmenntunarstofnun
Háskóla íslands hélt nýlega fyrir
fagfólk í samvinnu við dómsmála-
ráðuneyti og Barnaverndarnefndir.
Verði fjármagni veitt í að taka upp
þessar aðferðir í mun ríkari mæli en
gert er í dag má hugsanlega vænta
þess að þeim forsjármálum fækki að
mun sem fara fyrir dómstóla eða
úrskurðað er í hjá dómsmálaráðu-
neyti.