Morgunblaðið - 28.11.1992, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. NÓVEMBER 1992
Tálsýnir leysast upp
og verða að engu
ÞAU miklu póhtísku veðrabngði sem átt hafa sér stað í ríkjum
Austur-Evrópu undanfarin þijú ár, hafa að sjálfsögðu ekki heldur
valdið litlu umróti á Vesturlöndum. Vesturlandabúar líta hin fyrrum
kommúnísku ríki núna öðrum augum, og áherslur vestrænna þjóða
í alþjóðapólitík eru orðnar allt aðrar eftir þær margvíslegu breyting-
ar sem fall gjörræðisstjórnar kommúnista hafði í för með sér í rikj-
um Austur-Evrópu. Atburðir þessir hafa og orðið mörgum Vestur-
landabúum tilefni til að yfirfara lífsskoðun sína. Einn fyrrverandi
yfirlýstur kommúnisti er Hans Frederick Dahl, prófessor við Óslóar-
háskóla, en hann sagði fyrir nokkru opinberlega skilið við kommún-
íska sannfæringu sína í grein sem hann ritaði í norska Dagbladet.
Urdráttur úr grein Dahls fer hér á eftir, en greinin hefur vakið
athygli víða í Evrópu vegna þess skorinorða boðskapar sem hún
flytur:
Frelsisstormamir hafa sópað
burt hinum sjúklega afskræmda
sósíalisma Stalíns. Það hefur dreg-
ið úr spennunni í okkar heims-
hluta, allir ganga nú um og brosa
hver til annars. Ég fínn á hinn
bóginn fyrir einhveiju innra tóma-
rúmi mitt í öllum þessum fögnuði.
Ég vildi svo gjaman vera þátt-
takandi i fagnaðarlátunum, en það
er hindmn á minni leið ... það er
fortíðin, þær blekkingar sem ég
trúði á. Allar þessar löngu raðir
vermandi útgáfa af sannleikanum,
sem bæði ég og aðrir vinstrisinnað-
ir sósíalistar höfum nærst á í nátt-
myrkri tveggja áratuga frá 1950
og fram yfír 1970. Hvar er hann
núna sá „raunveruleiki“, sem við
trúðum svo staðfastlega á?
Ég dáist að því fólki, sem getur
gleymt og tekur hiklaust þátt í sig-
urdansinum ... Fyrir nokkru var
ég staddur í samkvæmi, þar sem
einn eldheiti vinstrisinninn var að
gefa öðrum lítið brot úr Berlínarm-
úmum sem minjagrip. Allir við-
staddir fögnuðu óspart. En hefðum
við ekki miklu fremur átt að fara
heim og breiða þar yfir haus?
Okkur urðu á mistök. Það er
hinn dapurlegi sannleikur. Hinn
róttæki, marxíski hugsunarháttur
náði að afvegaleiða okkur einhvem
tíma á sjötta eða sjöunda áratugn-
um. En vel að merkja, leiða okkur
af hvaða braut, og hve langt? Okk-
ur ber vissulega skylda til að fínna
svör við því, áður en við tökum
þátt í frekari fagnaðarlátum núna
í vetur.
Grímulaust gjörræði
Menn leiði sér fyrir hugskots-
sjónir einræði þess flokks sem ein-
mitt núna er að liðast í sundur
austur í Samveldisríkjunum. Það
voru bolsévíkar sem komu því á
1921-1922, og æ síðan hafa norsk-
ir sósíalistar varið það í ræðu og
riti gegnum þunnt og þykkt. Þessi
afstaða er eitthvað í átt við dapur-
lega hefð, hugarfar sem í eðli sínu
er svo augljóst, að óþarfi er að
rannsaka það nánar. Hver okkar
leiddi hugann að „grein 6“ (þ.e.
um átthagafjötra Sovétmanna) öll
þessi ár? Énginn. Alls enginn.
Frómt frá sagt, var mér ekki einu
sinni kunnugt um hana, en það
verður nú að teljast minniháttar
smáatriði.
Menn hugleiði vefínn í heild,
mynstrið bak við hugsunarháttinn,
einstakar hugleiðingar, þá tálvon
að lenínismi eftir 1917, og reyndar
stalínismi eftir 1945, myndu raun-
verulega vera færir um að vera
þeim þjóðfélögum sem voru innan
áhrifasvæða þeirra, regluleg lyfti-
stöng til frekari framþróunar. Ríki
kommúnista voru „framfarasinn-
uð“ — megi góður Guð varðveita
mig héreftir frá því að taka mér í
munn orðið ... „framfarasinnað" í
efnislegum grundvallarskilningi
þess orðs.
Allir þekkja þann hugsanavef
sem svo mjög liggur til grundvallar
róttækri afstöðu meðal Norð-
manna . . . Það varð að játa, að það
voru að vísu einræðisstjórnir í all-
nokkrum þeirra sælu ríkja, en
heilsufar fólksins fór stöðugt batn-
andi. Aflstöðvar, dráttarvélar, skól-
ar, friður; það mátti fínna svo
margt sem stefndi í rétta átt. Þeg-
ar fram liðu stundir myndu þessi
þjóðfélög standa okkur á sporði og
fyllilega það; þannig hugsaði sumt
fólk; þau myndu jafnvel fara fram
úr okkur í þróuninni með blaktandi
veifum og fánum við hún.
Brostnar vonir
Þvílík tálsýn. Þvílík einfeldnings-
leg trú á framfarir... Sá raun-
veruleiki sem við erum núna að
vakna upp við, segir okkur ná-
kvæmlega hið gagnstæða: að kom-
múnismi og sósíalismi hafí einmitt
eyðilagt þá félagslegu þætti sem
þeim var ætlað að byggja upp,
teysta og þróa frekar. Rafalamir
og þreski-bindivélasamstæðumar
framleiddu engin undursamleg
óbrotgjöm verðmæti innan þjóðfé-
lagsins, heldur kúguðu þvert á
móti samfélögin. Sósíalismi skap-
aði ekki smátt og smátt nýja, sið-
ferðilega styrka manngerð eins og
allir norskir róttæklingar höfðu
vonast til, allt frá dögum Nordahls
Griegs. Sósíalisminn drap öllu held-
ur, útþurrkaði líkamlega, næstum
allt það fólk sem hafði einhvern
kjark til að bera austan Saxelfar.
í sem stystu máli sagt hóf sósíal-
ismi sig ekki upp í neinn hækkandi
spíral eins og við trúðum öll statt
og stöðugt, þótt við yrðum samt
að játa, að hann risi nú ósköp
hægt, alltof treglega. Þessi spírall
snerist reyndar niður á við í efna-
legum skilningi svo og siðferðileg-
um. Og hver getur sýnt af sér fögn-
uð yfír því að hafa látið sér skjátl-
ast svo hrapallega?
Sannleikurinn kann vel að vera
sá, að við höfum gerst þrælar
mannkynssögunnar, orðið fóm-
arlömb innantómrar tálsýnar sem
átti sér rætur í löngu liðnum tímum
og aðstæðum. Tálsýnir sem við
höfum verið að burðast með, einna
líkastar álfakóngi Goethes sem
hvíslaði í eyru okkar næturlangt.
í Þýzkalandi var voðinn vís
Við skulum hugleiða skoðun
vinstrisinna á Þýzkaiandi. Ég ætla
að tala hér um mína eigin skoðun,
ef til vill hafa aðrir verið mér vitr-
ari?
Ég er pólitískt alinn upp í því
að álíta Vestur-Þýzkaland hættu-
legt þjóðfélag, mjög hættulegt
meira að segja. Það var þjóðfélag
eftirstríðsáranna, þar sem arftakar
Hitlers höfðu á nýjan leik náð fót-
festu, þess albúnir að færa allar
klukkur aftur til ársins 1933. Þeir
hugðu á leiðir til að koma fram
hefndum, höfðu fylkt sér undir
merkjum auðvaldsins, voru ófyrir-
leitnir í hvívetna, höfðu hug á stríði;
allt, bókstaflega allt í því þjóðfélagi
benti beinlínis í þá átt. í heilan
áratug voru í fréttaþáttum og
blaðagreinum dregnar upp einhliða
myndir af þjóð, sem mundi meira
en gjarnan vilja heyja síðari heims-
styijöldina á nýjan leik, ef hún ein-
ungis fengi hentugt tækifæri til
þess. Þetta var ástæðan fyrir því,
hve miklu máli skipti að vera sí-
fellt á varðbergi. En þetta reynd-
ust svo allt vera myndir frá fortíð-
inni, af hinu liðna. Upp af rústum
Þýzkalands árið 1945 reis í reynd
lýðræðislegt þjóðfélag, meira að
segja allt að því móðursýkislega
lýðræðissinnað. Land, þar sem ótt-
inn við fortíðina, ekki fortíðin sem
slík, setti óafmáanlegt mark sitt á
verðmætamat þjóðarinnar. Land,
Lenín steypt af stalli í Búkarest
þar sem ekki er einu sinni hægt
að láta fara fram nútímalegt mann-
tal, af einskærum ótta yfírvalda
við að þegnunum kynni að þykja
það óþolandi valdboð. Land, þar
sem æskufólkð ber umhverfí sitt
svo mjög fyrir bijósti, leggur slíkt
ofurkapp á að koma á þjóðfélags-
legum umbótum, er svo virkt og
vakandi í andstöðu sinni gegn naz-
isma, að okkar eigið framlag til
þessara mála hér í Noregi á árunum
eftir heimsstyijöldina síðari verður
heldur hálfkæringslegt og slappt í
samanburði við baráttuanda Þjóð-
veija.
Hvers vegna sagði enginn mér
frá þessu? hugsaði ég með sjálfum
mér, þegar ég var á ferðalagi um
Vestur-Þýskaland á árunum um og
eftir 1970. Satt bezt að segja, býst
ég reyndar við, að ég hafi alls ekki
hugsað þannig, af því að ranghug-
myndir norskra róttæklinga um
Þýzkaland sátu algjörlega í fyrir-
rúmi í huga mér. En eftir eina ferð
mína til Þýzkalands vildi svo til að
ég þurfti að blaða í nokkrum göml-
um eintökum af norska tímaritinu
Orientering frá árunum eftir 1960.
Þá fyrst gerði ég mér ljóst, hve
ósanngjarnar, óskynsamlega ein-
strengingslegar þær skoðanir voru,
sem höfðu mótað pólitískt uppeldi
mitt á æskuárunum. Á þeim tíma
var endursameining Þýzkalands
þegar á dagskrá. Og meira en það,
því að endursameiningin var að
gerast á hveijum einasta degi, þar
sem unnið var af kappi að því að
koma á tengslum milli alls konar
stofnana í vestur- og austurhlutum
landsins. Þessi tengsl myndu því
í mars 1990. Reuter
brátt leiða til sameinaðs sambands-
lýðveldis.
Eintómar loftbólur
Sameining Þýzkalands! Þessi
fjörutíu ára langa martröð rót-
tækra norskra vinstrisinna. Það var
hið versta sem yfirleitt gæti gerst,
greinilegt skref tekið í áttina til
styijaldar. Menn ættu að líta aftur
í blöð róttækra vinstrisinna frá 6.
7. og 8. áratugnum og sjá hve
óalandi og ófeijandi sú hugsun
var, að Þýzkaland yrði sameinað á
nýjan leik. Þetta voru þó nákvæm-
lega sömu blöðin, sem síðar meir
áttu eftir að fagna hástöfum falli
Berlínarmúrsins með litmyndum og
líflegum lýsingum: Straumur fólks
frá austri til vesturs, látlaus
straumur iðandi fóta sem voru
þannig að greiða þjóðaratkvæði;
allt var þetta vendilega túlkað af
þessum blöðum, lýst nánast sem
eins konar skokki til skemmtunar.
Tálsýnir eru teknar_ að leysast
upp og verða að engu. Álfakóngur-
inn er farinn að lina smámsaman
tak sitt. En sú frelsun er ekki að
öllu leyti heppileg fyrir mig, því
að alla ævi hef ég hæðst að því
fávísa fólki sem ekki hafði minnsta
skilning á því um og eftir 1930,
hveiju Hitler ætti eftir að hrinda
í framkvæmd. Núna er ég í þeirra
sporum.
Framfaraáætlunin mikla átti eft-
ir að reynast fánýtt hjóm og hrein-
ustu mistök, það ber að játa á þess-
ari stundu.
Ef til vill verður pláss fyrir okk-
ur öll á sorphaugum mannkynssög-
unnar.
Bifreiðakostnaður ríkisins vár 1800 milljónir í fvrra
Aðalskrifstofur ráðuneyta snið
ganga reglur um bifreiðakaup
Ríkisendurskoðun telur að-
finnsluvert að aðalskrifstofur
ráðuneyta sniðgangi reglur, sem
gilda um kaup á rikisbifreiðum.
Þau eiga að fara um Innkaupa-
stofnun ríkisins að undangengnu
almennu útboði, segir í skýrslu
Ríkisendurskoðunar um bifreiða-
mál ríkisins sem lögð hefur verið
fram á Alþingi. Heildarkostnaður
vegna bifreiðanotkunar og bif-
reiðaeignar ríkisins á árinu 1991
var 1,8 milljarðar að meðtöldum
afskriftum. Ríkisbifreiðar voru
975 í árslok 1991 samkvæmt skrá
Bílanefndar ríkisins.
Að mati Ríkisendurskoðunar getur
opinn aksturssamningur við starfs-
menn boðið upp á sjálftöku launa.
Þá bendi akstursgreiðslur til ýmissa
starfsmanna ríkisins til þess að nú-
verandi fyrirkomulag geti verið akst-
urshvetjandi.
Fram kemur, að aksturssamning-
ar eru í nokkru mæli notsðir, sem
launauppbót til ríkisstarfsmanna og
að slík launahækkun sé óæskileg,
þar sem launaútgjöld ríkisins gefi
villandi mynd af þeim kjörum, sem
starfsmaðurinn býr við. „Þá skal á
það bent að stofnanir líta ekki á
greiðslur fyrir akstur skv. aksturs-
dagbók sem laun og borga þ.a.l.
ekki af þeim launatengd gjöld.
Greiðslur fyrir þennan akstur eru
ennfremur ekki skattlagðar að jafn-
aði, þótt þær séu skattskyldar ef
greiðslur fara umfram raunveruleg-
an aksturskostnað."
Þá segir, að ríkisbifreiðum hafí
fjölgað um 167 á síðustu tíu árum
en rekstrar- og viðhaldskostnaður
hafí hins vegar lækkað um 194
millj. að raunvirði á tímabilinu eða
sem svarar til 27%. Heildarkostn-
aður ríkisins vegna bifreiðanotkun-
ar hefur aukist um 174 millj. að
raunvirði á árunum 1982 til 1991
eða um 22%. Útgjöld vegna leigðra
bifreiða starfsmanna hafa aukist
um 175 millj. og annar aksturs-
kostnaður um 167 millj. eða sam-
tals um 342 millj. Á móti þeirri
útgjaldaaukningu hefur kostnaður
við leigubifreiðar lækkað um 26
millj. og vegna bílaleigubifreiða um
145 millj., eða samtals um 171
millj.
Ríkisendurskoðun telur að innan
stofnana þurfí að fara fram- heild-
arúttekt á heildarakstursþörf án
tillits til aksturs fyrri ára. Slíkt
mat þurfí að gera með hliðsjón af
bifreiðaeign hverrar stofnunar og
með hagkvæmari lausnum sem ekki
eru bundnar við annað form á akstri
heldur sjálfstæðu mati á hvort leysa
megi hluta verkefnanna með öðrum
boðleiðum.
Fram kemur, að yfirleitt gæti hag-
kvæmni við val á bifreiðum þó að
þau tilvik þekkist, þar sem keyptar
eru mun dýrari bifreiðar en þörf virð-
ist vera á. „Þá telur stofnunin vand-
séð að annað fyrirkomulag en það
sem nú gildir um bifreiðakaup og
bifreiðasölu yrði hagkvæmara fyrir
ríkið í heild. Hins vegar mætti nýta
betur þá reynslu sem fyrir hendi er
hjá stærstu ríkisstofnununum vegna
bifreiðamála."
-----♦ ♦ ♦-----
Veðraham-
inn lægir
Borg í Miklaholtshreppi.
NÚ hefur veðrahaminn lægt sem
stóð hér í rúma tvo sólarhringa.
Ekki urðu umtalsverðir skaðar
hér í sveit. Þó tók að mestu þak
af hlöðu í Miklaholti.
Nokkrar plötur fóru af hlöðu í
Dal. Sumarbústaður í landi Syðra-
Skógarness fauk og er gjörónýtur.
Sumarbústað þennan byggði Ingólf-
ur heitinn Kristjánsson rithöfundur.
Æskuspor hans lágu þar sem bústað-
urinn stóð, hið snotrasta hús. Hann
naut alltof fárra unaðsstunda í þess-
um bústað því hann lést fáum árum
eftir að hann byggði húsið.
Nú kyngir hér niður snjó í logni.
Það myndu stundum vera kallað
„hundslappadrífa." Páll.
MeÖ alhug þakka ég öllum þeim fjölmörgu,
sem glöddu mig meÖ heimsóknum, gjöfum,
skeytum, blómum og símtölum á 80 ára afmœl-
isdegi mínum 18. nóvember sl.
GuÖ blessi ykkur öll.
Margrét (Maggý) Alberts.,
Blindraheimilinu,
Hamrahlíð 17,
Reykjavík.