Morgunblaðið - 22.01.1993, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 22. JANÚAR 1993
Minning
Jónas Hallgríms-
son frá Dalvík
í dag verður borinn til hinstu
hvílu hann afi minn, Jónas Hall-
grímsson bifvélavirki, frá Melum í
Svarfaðardal. Á þeim tímamótum
sem verða í lífi manns er svo ná-
kominn ættingi deyr staldrar maður
við og leiðir hugann til baka. Það
fyrsta sem kemur upp í hugann er
sár söknuður yfir slíkum ástvina-
missi. Það er því mikil huggun að
leiða hugann til þeirra fjölmörgu
hlýju minninga, sem ávallt munu
tengjast honum afa. Sú sannfæring
mín að afi hafi lifað löngu, ánægju-
legu og innihaldsríku lífí og hafí
kvatt þennan heim sáttur við guð
og menn styrkir mann ennfremur
mikið.
Afi fæddist 28. október 1910 og
ólst upp á bænum Melum í Svarfað-
ardal. Hann giftist árið 1938 henni
ömmu minni, Hrefnu Júlíusdóttur,
sem lést árið 1990. Eignuðust þau
þrjú börn: Nönnu, Höllu Soffíu og
Júlíus. Frá því að ég man eftir mér
bjuggu þau hjónin í reisulegu húsi
sem þau byggðu að Bjarkarbraut 1
á Dalvík.
Fyrir mig sem borgarbarn var
það ávallt mikið tilhlökkunarefni
að komast norður til afa og ömmu
á Dalvík. Hjá þeim dvaldi maður í
góðu yfírlæti langtímum saman.
Húsið þeirra, garðurinn í kring, bíl-
skúrinn, bílaverkstæðið og allt um-
hverfíð á Dalvík og í Svarfaðardaln-
um er í minningunni sveipað ein-
hveijum ævintýraljóma.
Afí hafði alltaf mikinn áhuga á
allskyns vélum og tækjum og hóf
hann störf við bifvélavirkjun á Dal-
vík 1935 eftir að hafa starfað við
fagið í hálft þriðja ár á Akureyri.
Réttindi í bifvélavirkjun hlaut afí
þegar fagið komst undir iðnlöggjöf-
ina. Hann reisti bifreiðaverkstæðið
Steðja árið 1938 en árið 1945 flutti
Bílaverkstæði Jónasar í stærra hús-
næði á Böggviðsstaðarsandi, þar
sem nú heitir Bílaverkstæði Dalvík-
ur. Árið 1947 seldi afi Kaupfélagi
Eyfirðinga verkstæðið en starfaði
áfram þar sem framkvæmdastjóri
allt þar til hann fór á eftirlaun árið
1978. Þeir eru því orðnir býsna
margir bíla-, véla- og tækjaeigend-
urnir á Dalvík og í Svarfaðardal,
sem hafa á undanfömum áratugum
notið vandvirkni og handleikni hans
Jónasar Hallgrímssonar.
Afí var atorkusamur maður og
sannkallaður frumkvöðull. Auk þess
að byggja upp og starfrækja bíla-
verkstæðið má nefna þátt hans í
smíði og uppbyggingu vatnsafl-
stöðva á bæjum í Svarfaðardal,
smíði ýmiss konar tækjabúnaðar,
s.s. heyvagna, og þátt hans í við-
haldi og viðgerðum á vélbátum sem
komu til hafnar á Dalvík. Þegar
hann svo loks hætti á verkstæðinu
var hann síður en svo sestur í helg-
an stein. Hann réðst í það mikla
verk að vinna ljósmyndir í bókaröð
um sögu Dalvíkur — en ljósmyndun
var meðal helstu áhugamála hans.
Þetta starf hans hefur án efa ómet-
anlegt sögulegt gildi fyrir íbúa
Dalvíkur og Svarfaðardais.
Afí var fremur nýjungagjarn
maður og fór oft ótroðnar slóðir.
Má í þessu nefna lagningu hita-
lagna í svalir, tröppur og undir
gangstéttina við Bjarkarbraut 1
löngu áður en hitaveitan kom og
gerði það raunhæfan kost að tengja
þessar lagnir eða það að festa kaup
á fjórhjóli til að þeysa um götur
bæjarins.
Afí hafði gaman af bílum og átti
iðulega fleiri en einn bíl. Með snyrti-
mennsku og handlagni var séð til
þess að bílarnir entust vel og lengi.
Samt harðneitaði hann því að hann
væri með bíladellu. Mér er vel minn-
isstætt þegar ég, fyrir nokkrum
árum, spurði hann hvort hann væri
með bíladellu. Þá var hann fljótur
til svars eins og alltaf og sagði:
„Bíladellu, ekki aldeilis ... nú á ég
bara tvo bíla. Annan hef ég átt í
tæp tuttugu ár og hinn í hálfa öld.“
Sá síðarnefndi er auðvitað Willy’s-
jeppinn A-1000, sem hefur verið
óaðskiljanlegur hluti af umferðar-
sögu Dalvíkur í um hálfa öld.
Ferðalög um fjöll og firnindi voru
meðal helstu áhugamála afa alla
tíð. Það sem heillaði mest voru fjall-
göngur, en A-1000 var einnig not-
aður til að komast á aðra áhuga-
verða staði hér á landi. Á þessum
ferðalögum var ljósmyndavélin
aldrei langt undan og lætur hann
eftir sig mikið og eftirminnilegt ljós-
myndasafn frá þessum ferðum.
í dag þegar afí verður lagður til
hinstu hvílu er mér efst í huga
þakklæti fyrir allar samverustund-
imar sem við áttum saman í gegn-
um árin. Afi var gull af manni, ein-
staklega jákvæður og skilningsrík-
ur maður. Að kynnast slíkum manni
hefur verið ómetanlegt fyrir mig.
Ættingjum og vinum samhryggist
ég innilega. Blessuð sé minning
hans.
Jónas.
Þann 13. janúar sl. lést á Fjórð-
ungssjúkrahúsinu á Akureyri
tengdafaðir minn Jónas Hallgríms-
son, Bjarkarbraut 1, Dalvík. Útför
hans fer fram frá Dalvíkurkirkju í
dag, föstudaginn 22. janúar.
Mér er einkar ljúft að minnast
þessa heiðursmanns nokkmm orð-
um. Þar koma til, svo sem að líkum
lætur, fremur persónulegar ástæð-
ur en þekking á lífshlaupi hans til
hlítar. Eigi að síður er ég þess full-
viss, að líkt sé farið með mig og
hina fjölmörgu samferðamenn og
kunningja Jónasar, að við teljum
okkur flestir eiga honum skuld að
gjalda, þegar leiðir skilja um stund.
Eg verð áreiðanlega ekki einn um
þann dóm, sem væntanlega má ráða
af eftirfarandi minningabrotum, að
hér sé kvaddur eftirminnilegur
maður, sem skildi eftir sig mikið
og gott lífsstarf.
Jónas var fæddur þann 28. októ-
ber 1910 að Melum i Svarfaðardal,
og var því á 83. aldursári er hann
lést. Foreldrar hans vom Hallgrím-
ur Halldórsson, bóndi þar, og kona
hans, Soffía Jóhanna Baldvinsdótt-
ir. Jónas var yngstur fímm bama
þeirra hjóna, sem öll em nú látinn.
Bræðumir vom fíórir, sem allir urðu
aldraðir menn, og ein systir, Þóra
Sigríður, sem dó á 9. aldursári.
Bræðumir vom: Halldór, bóndi á
Melum, Sigurpáll, bókbindari, og
Þórhallur, sem alla tíð var heilsu-
veill og dvaldi á Melum í skjóli bróð-
ur síns, meðan hans naut við, en
síðustu arin vistmaður á elliheimil-
inu í Skjaldarvík.
Að Jónasi stóðu sterkir Svarf-
dælskir stofnar. Föðurættin hafði
búið góðu búi mann fram af manni
á Melum en í móðurætt var hann
kominn af hinni fjölmennu Böggvis-
staðaætt. í bókinni „Svarfdæling-
ar“ eftir Stefán Aðalsteinsson, er
afa Jónasar, Halldóri Hallgríms-
syni, lýst efnislega á þann veg, að
hann hafí verið góður búmaður,
mildur í skapi, friðsamur og hjúa-
sæll. í sömu bók er föður Jónasar,
Hallgrími, lýst þannig, að hann
hafi leitað sér góðrar menntunar
að þeirra tíðar hætti, verið gagn-
fræðingur frá Möðmvöllum og
stundað kennslu í Svarfaðardal áð-
ur en hann tók við búskap á föður-
leifð. Um búskaparhætti Hallgríms
segir, að hann hafí verið góður
búmaður á gamla vísu en lítill
fjáraflamaður. Honum er þannig
lýst, að hann hafí verið: „.. .fremur
lágvaxinn, fríður sýnum og hvatleg-
ur í hreyfíngum, glaðvær og hressi-
legur í fasi.“ Þá er frá því greint,
að Hallgrímur hafi verið listelskur
og áhugamaður um íþróttir, hann
hafí leikið á ýmis hljóðfæri og hafí
því verið aufúsugestur þar sem
menn komu saman til samkomu-
halds eða skemmtana. Hann var
organisti í Urðakirkju í 40 ár,
hreppstjóri í áratugi og gegndi auk
þess ýmsum opinberum störfum
fyrir sveit sína. Úm móður Jónasar,
Soffíu Jóhönnu, segir í sömu heim-
ild, að hún hafí verið mikilhæf kona,
svo sem hún átti kyn til, og á henni
hafí hvílt allt heimilishald á þessu
mikla menningarheimili.
Þegar litið er til þessara persónu-
lýsinga eru væntanlega flestir sam-
mála um að Jónasi hafí kippt í kyn-
ið í flestum þessum efnum þótt
hann hneigðist ekki til búskapar.
Svo sem þarna kemur fram má
segja, að Jónas hafi alist upp við
góðar aðstæður á þess tíma mæli-
kvarða. Hann naut farkennslu sem
aðrir unglingar en taldi sig í raun
aldrei hafa komið í eiginlegan skóla.
Hinsvegar hafí bókakostur verið
góður á heimilinu og mikið lesið,
og, eins hann orðaði það stundum,
allt lesið sem hönd á festi, m.a.
danskar bækur og blöð sem faðir
hans var áskrifandi að. Honum var
tíðrætt um æskuheimili sitt og
minntist þess alltaf með hlýhug og
virðingu. Uppeldisáhrifin þaðan
settu ævarandi mark á persónugerð
hans og viðhorf til manna og mál-
efna. Hann var fastheldinn á fomar
hefðir og raunar íhaldssamur í
bestu merkingu þess orðs. Þrátt
fyrir það var hann maður nútímans
og tækninnar og sífellt leitandi
góðra færa í þeim efnum.
Hvað sem formlegri skólagöngu
leið, þá var Jónas í raun fjölmennt-
aður maður. Hann nam í þeirri
„akdademíu" sem mörgum hefur
best dugað, góðu bemskuheimili,
þar sem mikil lestur var stundaður
og fróðleik miðlað með margvísleg-
um hætti. Síðan tók við skóli lífsins
með öllum sínum margbreytileika
og möguleikum. Þar var Jónas góð-
ur nemandi og eftirtekjan mikil að
vöxtum og góð.
Þótt rætur hans stæðu í sveitinni
og sveitamenningu hneigðist hugur
hans ekki til búskapar. Hann heill-
aðist af vélum og þeim tæknifram-
fömm, sem voru að ryðja sér til
rúms á uppvaxtarárum hans. Allt
var lesið um vélar, bíla og ekki
hvað síst rafmagn, sem hönd á festi.
Hann fór að heiman um tvítugt á
vit þessara tækniundra. Tækifærin
voru þó ekki mörg fyrir fátækan
sveitapilt. Á Akureyri komst hann
í vinnu við bílaviðgerðir hjá góðu
fyrirtæki. Þar vann hann í tvö og
hálft ár við góðan og vaxandi orðstí.
Bifvélavirkjun var þá ekki löggilt
iðngrein en er breyting varð á í
þeim efnum fékk Jónas réttindi sem
slíkur. Árið 1935 fluttist hann til
Dalvíkur og stofnaði Bílaverkstæði
Dalvíkur, sem hann rak fyrst í
leiguhúsnæði en seinna í eigin hús-
næði, húsi sem hann nefndi
„Steðja", sem hann byggði sjálfur
árið 1938 sem bæði íbúðarhús og
verkstæði. Þar rak hann verkstæði
sitt til ársins 1945 er hann byggði
á ný hús undir verkstæðið, þar sem
það stendur ennþá suður á Sandi,
eins og þeir kalla það sín á milli.
Árið 1947 urðu þau umskipti í þess-
um rekstri hans, að Kaupfélag Ey-
firðinga keypti verkstæðishúsið og
reksturinn. Jónas gerðist forstjóri
fyrirtækisins og starfaði þar óslitið
sem slíkur til ársins 1978, er hann
lét af störfum fyrir aldurs sakir.
Fyrirtækið óx jafnt og þétt undir
stjóm Jónasar og hafði með hönd-
um viðgerðarþjónustu á bifreiðum,
búvélum og bátavélum auk milli-
göngu um sölu á slíkum vélbúnaði
og varahlutum til þeirra. Þessu
fylgdu vaxandi mannaforráð. Farn-
aðist Jónasi í þeim efnum eins og
að framan er greint um afa hans,
að hann var hjúasæll. Sömu menn
unnu hjá honum árum og áratugum
saman. Þessum mönnum kynntist
ég mörgum persónulega og var það
sérstaklega ánægjulegt að sjá
hversu gott og gagnkvæmt traust
ríkti með þeim. Margir þeirra höfðu
lært iðngrein sína undir hans hand-
leiðslu og ílengdust síðan í starfí.
Sumir þessara manna eru þegar
gengnir en aðrir munu án efa fylgja
þessum gamla húsbónda sínum síð-
asta spölin og votta honum með
þeim hætti þökk sína og virðingu.
Hinir fjölmörgu viðskiptamenn
hans til sjávar og sveita munu án
efa hugsa til hans með hlýhug og
þakklæti, þegar hann er nú kvadd-
ur. Eðli starfa hans var með þeim
hætti, að menn þurftu að leita til
hans í vandræðum sínum jafnt á
degi sem nóttu, og jafnt á helgum
dögum sem virkum. Öllum var sinnt
eftir bestu getu með sama ljúfa
geðinu. Þessi ríka þjónustulund var
honum sökum upplags síns og
mannkosta svo eiginleg og sjálf-
sögð, að aldrei heyrði ég hann minn-
ast á það, að hann ætti inni greiða
hjá nokkrum manni. Þessu var þó
öðruvísi varið frá sjónarhóli vina
hans og viðskiptamanna. Við sem
næst honum stóðu fundum það svo
glögglega að allir töldu sig eiga
honum greiða að gjalda og vildu
greiða götu hans, hvenær sem á
þurfti að halda og unnt var að koma
því við. í þessu fólst auðlegð hans
því fjáraflamaður var hann ekki
frekar en sagt var um föður hans.
Jónas taldi sig mikinn hamingju-
mann í einkalífí sínu. Hann kvænt-
ist árið 1938 glæsilegri og mikil-
hæfri konu, Hrefnu Júlíusdóttur.
Hún var dóttir Júlíusar Bjömsson-
ar, skipstjóra og útgerðarmanns á
Dalvík, og konu hans, Jónínu Jóns-
dóttur. Eg átti því láni að fagna
að fá að kynnast Jónínu á síðustu
æviárum hennar. Ekki fór á milli
mála, að þar fór mikilhæf kona.
Þau hjónin voru ein hinna harðsæ-
knu frumbyggja Dalvíkur og reistu
sér þar glæsilegt hús sem enn
stendur, sem þaú nefndu Sunnu-
hvol. Þau áttu margt mannvæn-
legra barna. Upp komust fjórir
bræður og þijár systur, eftir því sem
ég best man. Þá ólu þau upp, svo
sem þá var títt, önnur böm í lengri
og skemmri tíma. Systkini þessi
voru gjarnan kennd við húsið og
nefnd Sunnuhvolssystur eða bræð-
ur. Af þeim er komið margt mann-
vænlegt fólk á Dalvík og víðar um
land.
Þau Jónas og Hrefna hófu sinn
alvörubúskap í Steðja, svo sem áður
er getið, en seinna byggðu þau sér
fallegt tveggja hæða hús að Bjark-
arbraut 1, þar sem þau bjuggu all-
an sinn búskap eftir það. Hús þetta
ber sem margt annað, sem Jónas
tók sér fyrir hendur, vott um stór-
hug hans og smekkvísi. Hann mun
í raun hafa teiknað það sjálfur, en
völundurinn og heiðursmaðurinn
Jón Stefánsson, smiður, sem kennd-
ur var við hús sitt Hvol á Dalvík,
gjarnan nefndur Jonni í Hvoli og
allir Dalvíkingar þekkja, byggði
húsið. Margt var í gerð hússins sem
vakti forvitni manna og umtal, t.d.
stærri og óvenjuleg gluggagerð,
stórar svalir og fallegur inngangur
til efri hæðar. Þá lagði hann rör í
stigatröppur utanhúss og stigapalla
með það í huga að leiða í þær heitt
vatn þegar fram liðu stundir. Slíkt
fór ekki að tíðkast fyrr en 30 árum
seinna, svo þetta er með öðru gott
dæmi um framsýni hans í þessum
sem öðrum efnum.
Jónas sagði mér margar
skemmtilegar sögur af Jonna smið,
sem enn lifir í hárri elli og þótti
einkar hreinskiptinn og sagði mein-
ingu sína umbúðalaust. Meðal ann-
ars sagði hann þá sögu, að Jonni
hefði borið upp við sig áhyggjur
sínar af því, að erfítt kynni að verða
fá „stofnauka" fyrir öllu því glugga-
tjaldaefni sem þyrfti fyrir alla þessa
stóru glugga í húsinu. Þessu hafi
hann hreyft í góðri meiningu áður
en húsið var steypt upp, og að sögn
Jónasar í því skyni að fá hann til
að íhuga hvort ekki væri ástæða
til að minnka gluggana áður en í
óefni væri komið. Á þessum árum
var allt skammtað, þ.m.t. öll vefn-
aðarvara, svo ekki var ástæðulaust
að Jonni gamli hefði af þessu nokkr-
ar áhyggjur.
Þau Jónas og Hrefna eignuðust
þijú börn, tvær dætur og einn son.
Þau eru: Nanna Þóra, hjúkrunar-
fræðingur, gift undirrituðum, Halla
Soffía, söngvari og tónlistarkenn-
ari, gift Antoni Angantýssyni,
verslunarmanni, og Júlíus, bifreiða-
smiður og málari, en sambýliskona
hans er Mjöll Hólm. Barnabömin
urðu níu og eru sex þeirra á lífí.
Tvo mannvænlega syni, Jónas
Björgvin og Egil, þá á unglings-
aldri, misstu þau Halla og Anton
af slysförum á áttunda áratugnum.
Einnig missti Júlíus dóttur, Hrefnu,
nokkrum árum síðar með sviplegum
hætti. Þessi ástvinamissir var þeim
Hrefnu og Jónasi mikið harmsefni,
sérstaklega fyrir það, að öll þessi
böm höfðu alist upp í návist þeirra
að Bjarkarbraut 1, og þau bundið
við þau miklu ástfóstri. í sorginni
sýndi Jónas sem endranær mikið
þrek og stillingu. Margir þurftu þar
huggunar við, ekki hvað síst for-
eldrar barnanna. Með Guðs hjálp
og góðra manna komust allir yfír
þessi áföll um síðir og var Jónas
þar sú eik sem aldrei brast þótt hún
bognaði stundum mikið í þeim átök-
um.
Hrefna lést árið 1990 og hafði
þá átt við mikla vanheilsu að stríða
í mörg ár. Aðdáunarvert var og
eftir því víða tekið hversu vel Jónas
annaðist Hrefnu á þessum erfíðu
tímum. Honum var það einstaklega
lagið að veita henni hjálp og aðstoð
á þann veg, að hún fann sig nýti-
lega við þau húsverk sem hún hafði
heilsu til að inna af hendi. Þetta
er ekki aðeins vandaverk og krefst
mikils andlegs og líkamlegs styrk-
leika hjá þeim sem hjálpina veitir,
heldur ótrúlegt þolinmæðisverk ef
vel á að takast. Allar þessar raunir
stóðst Jónas með miklum ágætum.
Við þessar aðstæður reynir fyrst á
manninn, ekki hvað síst á sálarþrek
og mannkosti. Af hvoru tveggja
virtist Jónas alltaf eiga nóg af að
taka.
Það er mörgum nokkuð áhyggju-
efni, að hveiju skuli hverfa þegar
látið er af störfum fyrir aldurs sak-
ir, sérstaklega þegar menn njóta
þá enn góðrar heilsu. Þetta var
Jónasi aldrei áhyggjuefni. Hann
hafði meðfram starfí átt sér mörg
áhugamál. Hann naut þess að ferð-
ast um landið og skoða náttúru
þess. Hann hafði um langt árabil
stundað fjallgöngur og hálendis-
ferðir á sinni frægu jeppabifreið
A1000, sem er árgerð 1942 og enn
í notkun og vel á sig komin. Ná-
tengt þessum ferðaáhuga var annað
tómstundaáhugamál hans en það
var ljósmyndun. Hann eignaðist
snemma myndavél, las sér til í þeim
efnum sem öðrum og náði fljótt
góðum og að sumra mati listrænum
tökum á þessu viðfangsefni. Hann
eignaðist fljótt góðan tækjakost og
fór snemma að framkalla sjálfur
sínar myndir og stækka. Myndasafn
hans varð brátt mikið að vöxtum
og vel þekkt, og þangað sóttu marg-
ir góðan feng. Eitt af þeim verkefn-
um sem Jónas tók að sér eftir að
hann lét af störfum árið 1978 var
söfnun og vinnsla allra mynda í hið
veglega rit „Saga Dalvíkur", sem
kom út á vegum Dalvíkurbæjar í
fjórum bindum á árunum 1978 til
1985. Oft gat hann þess við mig,
hversu ánægjulegt honum þótti að
fást við þetta verk, og ekki síður
allt samstarf við ritnefnd verksins
og sama vissi ég að gilti um þá
ágætu menn. Það starf leysti hann
af hendi með sömu alúð og allt
annað og var þar hvorki horft í tíma
né fyrirhöfn. Hið mikla myndasafn
Jónasar er nú í eigu byggðasafns
Dalvíkur og í góðri hirðu þar.
Byggðasafninu sýndi Jónas að
öðru leyti mikinn áhuga og lét af
hendi þangað marga eigulega muni,
einkum sem hann hafði hirt og
varðveitt frá æskuheimili sínu að
Melum. Hann var margfróður um