Morgunblaðið - 19.02.1993, Blaðsíða 12

MÖRGUNBLAÐIÐ! FÖSTUDAGUR 1'9."FEBRÚAR-1993
Flórinn mokaður
eftir Magnús
E. Finnsson
Það er ekki ein báran stök hjá
forsvarsmönnum kúabænda þegar
kemur að útsöluverði á nautgripa-
kjöti í smásöluverslunum. Guð-
mundur Lárusson, formaður fé-
lagsins, þreytist seint á að koma
fram fyrir alþjóð og væna kjöt-
kaupmenn um að stinga peningum
sem ætlaðir eru bændum og neyt-
endum beint í vasann. Jafnt kaup-
mann sem neytendur vita að í
nútímaverslunarrekstri, þar sem
fullkomin samkeppni ríkir, er ekk-
ert til sem heitir að stinga af-
slætti beint í vasann, enda hafa
neytendur að því mér hefur virst
látið fullyrðingar formannsins sem
vind um eyru þjóta. Það er hins
vegar ekki jafn víst að formaður
kúabænda geri sér jafn vel grein
fyrir því hvemig fijáls viðskipti
ganga fyrir sig á samkeppnismark-
aði, enda ekki nema von þar sem
ríkisreknar stofnanir reikna honum
tekjur og gjöld en ekki hinn al-
menni markaður. Kúabændur sem
og aðrir bændur eru að mínu mati
ekki öfundsverðir af sínu hlut-
skipti og margir þeirra eiga án efa
ekki mikið til skiptanna þegar
reikningar hafa verið gerðir upp
um áramót. Hið illræmda landbún-
aðarkerfí sem bindur hendur fram-
leiðenda, kaupmanna og neytenda
er að sjálfsögðu ekki sök Guð-
mundar Lárussonar eða hans kol-
lega, en það sorglega við þetta
mál er að félag kúabænda með
formann sinn í fararbroddi virðist
ekki gera neitt til að brjóta upp
steinmnnið fyrírkomulag og
freista þess að bjóða neytendum
góða vöru á góðu verði. Þvert á
móti, eins og dæmin sanna, reyna
þessir menn með öllum tiltækum
ráðum að viðhalda kerfínu og koma
í veg fyrir að neytendur geti keypt
nautgripakjöt á lægra verði. Nú
er svo komið að kúabændur ætla
sér frekar að fleygja kjötinu eða
gefa það til útlanda en að selja
íslenskum neytendum á lægra
verði en ríkisvaldið hefur sagt þeim
að þeir megi selja það á. Því er
nauðsynlegt að svara fullyrðingum
og rangtúlkunum kúabænda áður
en þær fara að valda skaða.
Verðlækkun nautakjöts
Forsaga þessa máls er að síðast-
liðið haust ákváðu kúabændura ð
lækka verð á nautgripakjöti til
afurðastöðva, eftir því sem þeir
segja sjálfir um allt að 14-15% á
algengustu flokkunum. Þessi verð-
lækkun var ekki tilkomin af góð-
mennsku kúabænda við neytendur
heldur voru kúabændur komnir í
þrot með húsnæði undir nautgripi
sína, sláturhúsin yfírfull og gátu
ekki tekið við gripum til slátrunar.
Til að losna við sitt kjöt gripu
nokkrir bændur til að selja kjöt til
afurðastöðva á undirverði eða allt
að 85% af grundvallarverði. Aðrir
sömdu þannig við sláturhúsin að
þau slátruðu, en bændur tóku síðan
kjötið til sín og sáu sjálfír um söl-
una. Þar með voru markaðsöflin
farin að ráða ferðinni við fram-
leiðslu og vinnslu á nautgripakjöti
og til að koma í veg fyrir það
brugðu kúabændur til þess ráðs
að lækka verð til afurðastöðva um
14-15%. Þá lækkun segjast kúa-
bændur ekki hafa séð í verslunum
og segja sem svo að þessum mis-
mun hafi kjötkaupmenn stungið í
eigin vasa. Þeir sem þekkja til við-
skipta á samkeppnisgrundvelli
geta ekki annað en brosað aðkvona
fullyrðingum. A höfuðborgarsvæð-
inu einu eru nálægt 100 matvöru-
verslanir sem keppa sín á milli og
ef allar tækju sig saman og héldu
óbreyttu verði, t.d. á appelsínusafa
þrátt fyrir 15% lækkun á appelsín-
um, væri um einstæðan atburð að
ræða. Einnig þætti það í frásögur
færandi ef framleiðandi appelsín-
anna kæmi fram í fjölmiðlum og
gréti sáran yfír því að kaupmenn
hafí ekki lækkað safann um 15%.
En frá appelsínusafa yfír í naut-
gripakjöt. Voru það íslenskir kjöt-
kaupmenn sem náðu þessum fá-
heyrða atburði að lækka ekki naut-
gripakjöt þrátt fyrir lækkun frá
heildsala eins og Guðmundur
Lárusson hefur haldið fram?
Verðlagsstofnun gerði könnun á
verðþróun nautgripakjöts á höfuð-
borgarsvæðinu á síðasta ári, bæði
hjá afurðastöðvum^ ogsmásölu-
verslunum. Niðurstöður í smásölu-
verslunum voru að af 8 tegundum
nautgripakjöts, sem kannaðar voru
þrisvar á árinu, höfðu 7 lækkað
að meðaltali í verði en ein hækk-
að. í niðurstöðum kom fram að
af 17 verslunum hafí 2 verslanir
Iækkað allar tegundir, þtjár hafí
haldið verðinu óbreyttu allt árið
en hinar hafí ýmist hækkað eða
lækkað eftir tegundum.
Þegar kemur að heildsölustig-
inu, þ.e. afurðastöðvunum sem
bændur höfðu lækkað verðið til,
kemur í ljós að ein þeirra hafði
lækkað verðið um 14-15% önnur
um 5% og sú þriðja haldið verðinu
óbreyttu. Hvar liggur hundurinn
grafínn? Aðeins ein afurðastöð
hefur lækkað verðið um 14-15%
en þær verslanir sem kaupa sínar
kjötvörur frá hinum afurðastöðv-
unum höfðu að því er fram kemur
í könnun Verðlagsstofnunar engin
tök á að lækka kjötið um allt að
15%. Síðan leyfír formaður kúa-
bænda sér að koma fram í fjölmiðl-
um oglýsa því yfír að kjötkaup-
menn hafí stungið afslættinum í
vasann. Matvöruverslunin hér á
landi er sem betur fer það þróuð
að slíkt getur einfaldlega ekki
gerst. Hafi verið um verðlækkun
að ræða til verslana, en það auðvit-
að þeim verslunum í sálfsvald sett
hvemig þær meðhöndla sinn af-
slátt en komi 15% afsjáttur á að-
föngum til allra verslana kemur
samkeppnin í veg fyrir að þessum
afslætti sé haldið innan veggja
þeirra.
Þessar ásakanir kúabænda
koma reyndar úr hörðustu átt og
eru um leið grátbroslegar. Svoköll-
uð 5 manna nefnd ákveður skráð
heildsöluverð á nautgripakjöti og
frá Framleiðsluráði landbúnaðar-
ins kemur reglulega plagg til
bænda þar sem fram kemur hvað
þeir skuli fá fyrir kílóið af hverri
belju sem er felld. Lög í landinu
segja að kúabændur skuli fá sitt
verð sama hvað markaðurinn vill
borga fyrir vöruna. Þegar skoðaðar
eru forsendur þeirrar verðlagning-
ar kemur í ljós að stofnunin segir
að til reksturs 22ja kúa býlis þurfí
smurolíu og frostlög fyrir kr.
10.964,90, hreinlætisvörur fyrir
kr. 22.668,13, timbur og saum
fyrir kr. 5.400,16, málningu fyrir
kr. 9.964,86 og svo mætti lengi
telja. Nú kann einhver að spyija
hvort kúabændur láti fenginn af-
slátt á þessum vörum og öðrum,
sem þarf til reksturs kúabýlis,
ganga beint til neytenda í formi
lækkaðs vöruverðs líkt og mat-
vörukaupmenn gera þegar þeir
gera betri innkaup. Reyndar þarfn-
ast þessar vangaveltur ekki svara
við því mér kemur þetta nákvæm-
lega ekkert við. Það er ekki mitt
hlutverk að skipta mér að rekstri
kúabúa, rétt eins og það er ekki
hlutverk formanns kúabænda að
blanda sér í rekstur smásöluversl-
ana hér á landi og hafa afskipti
af verðlagningu á þeim vörum sem
þar eru á boðstólum.
Mikill gróði smásöluverslana
Það hefur komið fram hjá tals-
mönnum bændastéttarinnar að
matvöruverslanir haldi sér á floti
með sölu á íslenskum landbúnaðar-
vörum. Samkeppnin sé mikil í
pakkavörunni svonefndu og þær
vörur seldar undir kostnaðarverði
en rekstrinum haldið réttu megin
við strikið með hjálp kjötvörunnar.
Mikið skelfing vildi ég að satt
væri. I ýtarlegri könnun sem Kaup-
mannasamtök íslands fengu hlut-
lausan aðila til að gera á kostnaði
við smásöludreifingu á landbúnað-
arvörum kom á daginn að landbún-
aðarvörur eru seldar undir
kostnaðarverði. Fram kemur í
könnuninni að allur kostnaður við
sölu á ferskum kjötvörum er 30%
og þar með þyrfti álagning að vera
35% til að eðlileg ávöxtun fáist.
Raunveruleg álagning á ferskum
kjötvörum er hins vegar um 20%
og vantar því talsvert upp á að
verslunin nái inn fyrir kostnaði.
Þá hefur komið fram í könnun, sem
Verðlagsstofnun hefur gert, að
smásöluálagning á landbúnaðar-
vörum er lægst á íslandi miðað
við önnur lönd í könnuninni. Að
undanfömu höfum við horft upp á
margar verslanir hætta rekstri og
verða gjaldþrota. Þessar verslanirt
hafa ekki hætt vegna of mikilla
tekna af sölu á nautakjöti, heldur
hinu gagnstæða — of lítilla tekna.
Víða erlendis má sjá verslanir sem
selja eingöngu kjötvörur og fyrir
áhugamann um slíkan varning er
mjög gaman að koma inn í slíkar
verslanir. Ef hagnaður væri af því
að selja kjötvörur hér á landi í
smásölu væri engin spurning um
að slíkar verslanir, sem eingöngu
seldu slíkar vörur, hefðu hreiðrað
um sig í stórum stíl. Reyndar hef-
ur slíkur rekstur verið reyndur en
fyrr en nokkurn mann grunaði
hætt aftur. Ástæðan er einföld,
það er ekki hagnaður af því að
selja kjötvörur. Hins vegar er það
nauðsynlegt fyrir matvöruverslanir
að selja kjöt rétt eins og það er
söluturnum nauðsynlegt að selja
tóbak þó svo að enginn hagnaður
sé af því að selja það.
Meira til gamans set ég með
mynd af verðmyndun nautakjöts,
þ.e. flokki UNI í heilum og hálfum
skrokkum. Þar sést hvað hver að-
ili fær í sinn hlut, þ.e. frá framleið-
anda til smásalans. Tekið skal fram
að forsendur eru miðaðar við 1.
desember 1992.
Óniðurgr. smásöluverð pr. kg. kr. -
539,69
Niðurgreiðslur kr. 69,22
Afréttingar kr. 0,47
Verð til neytenda pr. kg. kr. 470,0-
0
Grundvallarverð 317,03
Slátur og heildsölukostnaður 95,90
Stofnsjóðsgjald 8,26
Gjald til framleiðsluráðs 1,03
Óniðurgreitt heildsöluverð 422,22
Niðurgreiðsla til bænda 69,22
Afrétting 0,00
Niðurgreitt heildsöluverð 353,00
Smásöluálagning 24,89
Afrétting -0,47
Smásöluverð 377,89
Virðisaukaskattur 92,58
Smásöluverð m. vsk. 470,00
Af sölutölum nautgripakjöts á
undanfömum misserum má sjá að
neytendur hafa fengið sig
fullsadda af hinu háa verði sem er
á þeim vörum. Á meðan samdrátt-
ur er í sölu á dýrari tegundum eins
og gúllasi og nautabuffí er stór-
felld aukning í sölu á nautahakki
og með hakkinu tekur fólk pasta
og ámóta vörur til að komast af
með sem ódýrastar máltíðir. Þetta
leiðir að sjálfsögðu til þess að versl-
anir verða að nota sífellt dýrari
og dýrari tegundir af nautgripa-
kjöti í hakk til að svara kalli mark-
aðarins. Til að koma dýrarí tegund-
um kjötsins út grípa verslanir til
þess ráðs að lækka verðið verulega
frá væntu útsöluverði. Þetta hefur
verið að gerast á undanförnum
mánuðum eins og mátt hefur sjá
í dagblöðum. í DV frá 9. septem-
ber sl. segir í fyrirsögn: „Verðstríð
á matvörumarkaðnum — barist
með kjúklingum og nautakjöti". I
Tímanum, málagni kúabænda,
segir sama dag: „Verslanir lækka
verð á nauta- og kjúklingakjöti.“
í greininni sem fylgir segir að
nautakjöt hafí lækkað um allt að
20% og sé sú verðlækkun tilkomin
vegna lækkaðrar álagningar versl-
ana og afsláttar frá framleiðend-
um. Fullyrðingum blaðanna og
kúabænda ber þarna ekki saman.
Eins og áður hefur verið bent á
ræður framboð og eftirspurn miklu
í rekstri matvöruverslunar, öfugt
við rekstur kúabúa. Til að freista
þess að koma í veg fyrir að mark-
aðsöflin næðu yfirhendinni við
framleiðslu, vinnslu og sölu á naut-
gripakjöti (eins og þau voru nán-
ast búin að gera) gripu kúabændur
til þess ráðs að gera samning við
sláturleyfishafa sem átti að vinna
að því „að koma jafnvægi á mark-
að með nautgripakjöt" eins og seg-
ir þar orðrétt. í samkomulaginu
kemur m.a. fram að flytja skuli
út 350 tonn af nautgripakjöti og
að auki skuli ódýrasta kjötinu af
nautgripum eytt gegn greiðslu
skotlauna kr. 4.500 á hvern grip.
í stað þess að gefa neytendum
kost á að kaupa „ódýrt“ kjöt af
nautgripum ætla bændur frekar
að gefa kjötið úr landi eða brenna-
það. Ja, ólíkt höfumst við að Guð-
mundur Lárusson. Ef ég ætti um-
frambirgðir af grænum baunum
þyrfti mikið að koma til áður en
ég henti þeim í sjóinn til að koma
í veg fyrir að viðskiptavinir mínir
fengju þær á ódýru verði.
Heimaslátrun
Fyrir nokkrum mánuðum var
haldinn fundur með matvörukaup-
mönnum og fulltrúum kúabænda
þar sem menn ræddu hvernig
verslanir og framleiðendur gætu
unnið saman að því að koma hluta
umframframleiðslu nautgripakjöts
Magnús E. Finnsson
„í ýtarlegri könnun
sem Kaupmannasam-
tök íslands fengu hlut-
lausan aðila til að gera
á kostnaði við smásölu-
dreifingu á landbúnað-
arvörum kom á daginn
að landbúnaðarvörur
eru seldar undir kostn-
aðarverði. “
í verð. Fulltrúar verslana buðu
kúabændum að halda veglega út-
sölu á nautgripakjöti sl. haust, þar
sem báðir aðilar tækju á sig her-
kostnaðinn. Þessu boði svöruðu
kúabændur aldrei en völdu frekar
að fara áðurnefndar leiðir sem
mislukkuðust gjörsamlega. Haust-
ið er tími slátrunar og ekki aðeins
slátra bændur í sláturhúsum held-
ur líka undir húsvegg heima fyrir.
Heimaslátrun hefur alltaf þeickst
en talið er að hún hafí aldrei verið
jafn mikil og einmitt sl. haust. Þar
er ef til vill komin skýringin á því
af hveiju kúabændur vildu ekki
útsölu með verslunum, þar sem
sumir þeirra í það minnsta voru
þar með komnir í samkeppni við
sjálfa sig.
Umframframleiðsla á naut-
gripakjöti er gífurlegt vandamál,
bændur hafa ekki rými fyrir gri-
pina og sláturhúsin hafa gripið til
þess ráðs að slátra eftir hendinni.
Birgðirnar eru því lifandi. Bændur
hafa í æ ríkara mæli gripið til
þess ráðs að slátra heima fyrir eða
láta gera það fyrir sig og sjá síðan
sjálfir um söluna á afurðunum.
Kjörið selja þeir að sjálfsögðu á
lækkuðu verði (með eða án virðis-
aukaskatti veit ég ekki) og stuðla
þar með að splundrun þess kerfís
sem þeir að öllu jöfnu halda hvað
fastast í. Heimaslátrun er talin
véra jafnvel allt að 20% af heildar-
slátrun nautgripa eða um 4.900
gripir og þannig getur andvirði
afurða frá heimaslátrun numið allt
að 250 milljónum á ári miðað við
heildsöluverð. Bændum er heimilt
að slátra til eigin nota (jafn vit-
laust og það nú er) en ólöglegt er
að slátra meira magni en sem nem-
ur þörf heimilisins. Af tölum um
heimaslátrun má sjá að kúabændur
reka stór heimili.
Eftir stendur að kúabændur eru
komnir út á hálar braut/r í gagn-
rýni sinni á rekstur matvöruversl-
ana. Athuganir mínar benda ekki
til þess að verslanir haldi eftir þeim
afslætti sem kúabændur segjast
hafa gefíð heildsölum. Þó svo væri
er það ekki kúabænda að blanda
sér í það mál. Þó þessir ágætu
menn séu valdamiklir á sínum víg-
stöðvum er það ekki á þeirra valdi
að ákveða hvað kjötkaupmenn
leggja á sínar vörur. Þar ráða neyt-
endur ferðinni. Mikið hlakka ég til
þess dags þegar lögmálið um fram-
boð og eftirspurn nær til framleið-
enda á nautakjöti og öðrum land-
búnaðarvörum.
Höfundur er framkvæmdasijóri
Kaupmannasamtakanna.
Smásöluálagning
4.61 %
Sto(nsj65sgjald
Framleiðsluráð '
1.72%
Sláturog ---------
heildsolukostnaður
17.77%
Virðiraukaskaltur
.17.15%