Morgunblaðið - 01.05.1993, Blaðsíða 14

U €
jVIORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. MAÍ 1993
Garöyrkja
Að gera
upp garó
EINN VAR sá staður á Vestfjörðum sem gamla barnaskóla-
landafræðin gat um til viðbótar við þrönga firði, sæbrött
fjöll, fuglabjörg og lítið undirlendi en það var garðurinn
Skrúður í Dýrafirði. Hvernig má það vera að vanhirtur \
trjágarður „kvart-hektari“ hafi ratað á spjöld landafræð-
innar? Þannig kann einhver að hafa spurt, sem átt hefur
leið í garðinn undanfarið. Mig langar að greina frá sögu
þessa garðs, sem er einstakt dæmi um brautryðjendastarf
í íslenskri garðyrkju og ber vitni auðmjúkra en háleitra
hugsjóna um menntun og framfarir fyrr á öldinni.
Stofnandi garðsins var séra Sig-
tryggur Guðlaugsson prófast-
ur á Núpi, (fæddur 27. september
1862, dáinn 3. ágúst 1959) sá hinn
sami og stóð fyrir stofnun ung-
mennaskólans að Núpi 1907. Hann
fluttist að Núpi til bróður síns Krist-
ins, norðan úr Eyjafirði árið 1905
og gerðist prestur í Mýraþingum.
Hann var mikill ræktunarmaður og
hafði lengi haft hug á að koma sér
upp matjurta- og skrautgarði. Hér
á Núpi gafst honum loks tækifæri
til að láta af þessu verða og bauð
Kristinn honum að velja hvaða blett
sem hann helst kysi á jörð sinni til
þessara framkvæmda. Um tilgang-
inn segir Sigtryggur sjálfur í árbók
garðsins:
„Eins og kunnugt er, geta
gróðurgarðar heimila verið þrenns
konar: trjágarðar eða aldin (frugt-
have), blómgarðar (blomsterhave)
og matjurtagarðar (kökkenhave).
Ekkert eitt af þessu þrennu er hugs-
unin með stofnun Skrúðs. Aðaltil-
gangurinn var að reyna að sýna
eftir mætti hvað gróið gæti úr
mold á íslandi til fæðu, fjölnytja
og fegurðar, eða vera matjurta-
garður skrýddur að verðleikum ís-
lenskum blóma. Þegar Kristinn
bróðir minn og ég höfðum lagt hug
á að koma upp skóla, féll gróðurreit-
urinn í huga mínum í sambandi við
það, sem ég hefi orðað þannig á
öðrum stað:
1. Vera til hjálpar við kennslu í
almennri plantnafræði og garðrækt
(námskeið) og einkum að því er
snertir aðhlynning tijágróðurs —
skólagarður.
2. Sýna nemendum hvað vaxið
getur í íslenskum jarðvegi og jafn-
vel hijóstrugum, ef athugun og
nákvæmni fylgir og tekið er tillit
til íslensks veðurfars.
3. Venja nemendur við að neyta
garðjurta og viðurkenna ágæti
þeirra til fæðubóta og heilbrigði."
Fyrstu órin
Strax sumarið 1905 velur séra
Sigtryggur stað fyrir garðinn, en
sumarið 1906 er hann í útlöndum
og var aðeins um haustið hægt að
færa að nokkuð af gijóti í vegg-
hleðslur, en hugmynd hans var að
mynda skjól með gijótgörðum á
báðar hliðar en nota vírgirðingu
ofan og neðan við. Sumarið 1907
var lokið við gijóthleðslu beggja
vegna garðsins niður undir þar sem
aðalhlið kom á vesturhliðina og
annað lítið á austurhlið. Á miðju
sumri 1909 er lokið við vegghleðsl-
ur og girðingar utan um garðinn
og einnig lokið við að smíða aðal-
hliðið. Á árunum 1906-8 var jafn-
framt unnið að því að bijóta jarð-
veginn innan girðingar. Var það
erfitt verk og mikið þar sem ekki
var komið við reku fyrr en rifið
hafði verið mjög mölbijót og járn-
karli. Voru fluttir 4-5 hundruð
hestburðir af rofamold í reitinn úr
rúsum Núpsbæjar, reitt á hestum
að sumri, ekið á sleða að vetri, því
að kerrur voru ekki enn komnar til
nota. Litlum læk sem rann skammt
frá var veitt í garðinn og leiddur í
járnpípu að gosbrunni sem gerður
var efst í garðinum, einnig var hon-
um veitt í hlaðna steinþró þar sem
fall hans myndaði fossnið í garðin-
um.
Jafnóðum og land i reitnum var
brotið og hreinsað hófst ræktun
ýmissa matjurta. Tegundir fyrstu
áranna eru: hafrar, jarðepli, gulróf-
ur og matsúra (rabarbari), nokkur
afbrigði af hverri tegund, og var
strax farið að fylgjast náið með og
skrá uppskeru hvers afbrigðis.
Sr. Sigtryggur hafði hug á að
koma upp „víðum“ og þá einkum
íslenskum. Vorið 1906 voru pantað-
ar sex reyniplöntur frá Ræktun-
arfélagi Norðurlands á Akureyri,
en af ýmsum ástæðum voru þær
ekki gróðursettar fyrr en 1908 á
sínum stað í Skrúð, en þá orðnar
fjórar. Þrjár af þessum plöntum
náðu þroska (eina braut stormur-
inn). Árið 1992 var aðeins eitt
þeirra enn á lífi (a.m.k. 87 ára) þá
um 6,5 m á hæð en orðið illa farið
af barkarskemmdum.
Gulvíðisgræðlinga fékk Sig-
tryggur 1908 úr Fnjóskadal og á
þessum fyrstu árum fékk hann
margar tegundir blóma, en til stóð
að hafa í garðinum sem mest af
íslensku blómaflórunni, einkum
þeim sem fremstar þykja til prýði.
Stofndagur garósins og
nafnfesting
Stofndagur garðsins er 7. ágúst
1909 og velur séra Sigtryggur þann
dag vegna þess að þá eru liðin rétt
150 ár frá því Björn prófastur Hall-
dórsson í Sauðlauksdal gróðursetti
jarðepli hér á landi fyrstur manna.
Séra Sigtryggur segir um hinn
formlega stofndag:
„Nú þótti mér gaman að velja
þennan 150. sáningarafmælisdag
til þess að reisa hlið reitsins og
festa honum nafn með ofurlítilli
vígsluræðu. Hliðsbúnaðurinn lá enn
flatur á stokkunum. Var hann nú
reistur og festur á sínum stað.
Fluttar voru stuttar tölur með
nafngjöfinni og sungið. Veður var
hið bezta og nokkur hópur manna
viðstaddur, einkum skólanemendur
frá næstliðnum vetri.“
Þegar séra Sigtryggur var á Þór-
oddsstað í Kinn 1901 vann hann
að endurhleðslu kirkjugarðs og í
tengslum við það hafði hann löngun
til að gera sér ofurlítinn skraut-
garð. Hjá honum bjó þá ung stúlka
úr Reykjavík, Sigríður Einarsdóttir.
Einhveiju sinni spurði hann þessa
stúlku hvað hann ætti að kalla blett-
inn. „Kallaðu hann Skrúð“, var hik-
laust svar litlu stúlkunnar. Ekki
kom til þess að af skrautgarðsgerð
yrði á Þóroddsstöðum en „ég mundi
nafnið með geðþekkni," segir Sig-
tryggur, „og nú loksins gafst mér
tækifæri til að nota það: nefni reit-
inn sem hér ræðir um „Skrúð“.“
í árbók Skrúðs (um fyrstu 40
árin) veltir sr. Sigtryggur íýrir sér,
hvort þessi nafngift geti verið fyrir-
rennari orðsins „skrúðgarður“.
Hann segir þar að Skrúður á Núpi
hafi fyrst verið nefndur á prenti
af Jóni fræðslumálastjóra Þórarins-
syni í Skátablaðinu um 1910. Nafn-
ið „skrúðgarðar" hafi Einar Helga-
son, garðyrkjumaður, fyrstur
manna notað í bók sinni „Bjarkir"
sem kom út 1914 en honum mun
hafa verið kunnug þessi tilraun sr.
Sigtryggs frá öndverðu og hafi veitt
honum þakkarverða aðstoð. Þessa
tilgátu sr. Sigtryggs má telja rétta,
því að fram að 1914 eru notuð
ýmis önnur orð yfir þess konar
garða, s.s. skrautgarðar, skemmti-
garðar eða prýðisgarðar. í ýmsum
ritum frá 1915, ’17, ’18 og ’19
hefur orðið „skrúðgarður" fest sig
í málinu.
Naestu árin
Áfram hélt þrotlaust ræktunar-
starf sr. Sigtryggs næstu árin þrátt
fyrir ýmis áföll af völdum erfiðs
árferðis og truflunar á samgöngum
vegna hafísára og fyrra stríðsins.
Jurtum hélt samt áfram að fjölga,
Lódarlögun
Nýstandsetningar, upptaka og
breytingar á eldri görðum, trjáklippingar, gróóurval, gróðursetning.
Þorkell Einarsson, skrúðgarðyrkjumaður,
bílasími 985-30383.
Gamla „lævirkjatréð"
LARIX decidua - Evrópulerki. Eitt af elstu trjám hérlendis af
þessari tegund, gróðursett 1911. Haéð þess árið 1992 mældist
10,2 m. og ummál stofns í eins metra hæð var 195 sm. Til saman-
burðar má geta þess að Evrópulerki frá sama tíma í Mörkinni
á Hallormsstað er 16 m á hæð 1990. Tréð í Skrúð kom frá
Akureyri, en ekki er kunnugt um upprunastað í Evrópu.
bæði blómum, rósum og beijarunn-
um, s.s. rifs- og sólbeijum, einnig
kúmen. Vöxtur reynitijáa var yfir-
leitt með ágætum, en tíð frostá-
hlaup ullu skaða á grænmetisupp-
skeru. Uppskera garðávaxta varð
samt strax umtalsverð og.eru til
nákvæmar skrár yfir uppskeru
hverrar tegundar og afbrigðis um
áraraðir. Nokkrir nemendur gerðu
sér til gamans að bera saman jarð-
eplaafbrigðin að „smekkgæðum og
ljúfneyzlu". Þannig að sjá má að
hugað var að flestum atriðum vand-
lega. Búnaðarsamband Vestfjarða
lagði fram nokkurn styrk til Skrúðs
gegn því að fá árlega senda skýrslu
um árangur matjurtatilrauna og var
svo gert um árabil.
1912 bætast við tvær tijátegund-
ir, fura og „lævirkjatré" sem nú er
kallað lerki. Nokkuð er um að tijá-
plöntur séu látnar burt og þá vænt-
anlega til nágrannasvæða og af því
sést, að áhugi sr. Sigtryggs er far-
inn_ að smita út frá sér.
Árin 1909-1914 bauð sr. Sig-
tryggur nemendum Núpsskóla sem
vildu að loknu námi að gróðursetja
tijáplöntur í reitnum er síðan skyldi
ánafnaðar hveijum nemenda. Þessu
lýsir hann svo:
„Skyldu nemendur að vorinu,
þegar ég hafði plönturnar til og
undirbúinn stað fyrir þær, koma
saman tiltekinn dag, hveijum velj-
ast planta og ból fyrir hana eftir
hvers eigin hlutkestisdrætti. Síðan
skyldi hann gróðursetja haria og
ég hafa eða sjá fyrir umsjón með
verkinu. Þetta bar þann árangur
að nemöndum eignuðust nær 50
reyniplöntur."
24 af þessum reynitijám standa
enn, en eru i mjög mismunandi
ásigkomulagi (þau hæstu 7 m
1992). Samkvæmt teikningu af
þessari gróðursetningu má finna
hvert tré og þar með nafn þess sem
gróðursetti og gróðursetningarár.
Ýmsum brögðum var beitt til að
veija tijáplönturnar fyrir vetrar-
veðrum og best gafst að vefja hess-
ian-ræmum utan um krónu tijánna.
Sumarið eftir frostaveturinn mikla
var kalt og gekk brösuglega með
allan gróður, matjurtur spruttu lítið
og engin ber, en sáning fór fram í
kössum sem mátti bera til eftir
veðri.
Seinni kona sr. Sigtryggs, Hjalt-
lína M. Guðjónsdóttir fer að starfa
að Skrúð með manni sínum um
1918, af mikilli eljusemi. Hún hafði
áður unnið sér til náms í gróðrar-
stöð Reykjavíkur og fór þangað
aftur til frekara náms 1927, en
varð frá að hverfa vegna lasleika.
Árið 1920 eru taldar lifandi í garð-
inum 5 tijátegundir, 3 tegundir
beijarunna og 35 jurtkenndar teg-
undir. Einnig hafa bæst við margar
tegundir matjurta, s.s. græn- og
rauðkál, toppkál og hreðkur. Þess
má til gamans geta að ýmis af-
brigði beijarunna og matsúra komu
frá fyrrum aðsetrum norskra hval-
fangara í Dýrafirði og Önundarfirði.
Arið 1922 er garðurinn stækkað-
ur um rúma 500 fermetra og er
þá kominn í endanlega stærð, eða
um 2.500 fm. Þessi stækkun var
að mestu hugsuð sem „dvalarflöt
og tjaldstæði" en plantað björkum
úr Fnjóskadal umhverfís. Sama ár
kemur all stór sending plantna frá
Ræktunarfélagi Norðurlands m.a.
hlynur, heggur, fura, greni og
beijarunnar. Hlynurinn var svokall-
aður „platanhlynur" og varð fljót-
lega runnavaxinn, einnig prófuð
ösp, en hún féll. Árið 1925 er ráðist
í að byggja 24 fm gróðurhús. Hús-
ið kom að góðum notum, bæði til
útplöntunar í reitnum sjálfum og í
heimilisgörðum víðs vegar um ná-
grennið. Skömmu fyrir 1930 er
byijað að sá beijum reynitijáa og
rifs og tókst það vel. Eftir það var
töluvert mikið um að plöntur færu
framleiddar og afhentar til gróður-
setningar annars staðar, bæði tijá-
plöntur, matjurtir og skrautblóm,
innlend og erlend. Fyrir 1930 er
Skrúður orðinn frægur víða um
land, og leggur fjöldi gesta leið sína
í hann á þeim árum, jafnvel 4-7
hundruð á sumri.
Árið 1935 eru pantaðar 20
greniplöntur frá Noregi, tvö ágrædd
eplatré og eitt af „komelviði”
(skollabersætt). Sendingin varð fyr-
ir miklum töfum hérlendis vegna
nýsettra laga um innflutning tijá-