Morgunblaðið - 04.06.1993, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 4. JÚNÍ 1993
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Flaraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1200 kr. á mánuði innan-
lands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Þjóðarsátt um at-
vinnuuppbyggingfu
Islendingar horfast nú í augu
við eitthvert mesta efna-
hagsáfall í síðari tíma sögu
sinni. Hafrannsóknarstofnun
hefur gert tillögur um að
þorskaflinn verði enn einu sinni
skorinn niður og fari ekki yfír
175 þúsund tonn á fiskveiðiár-
inu, sem hefst 1. september
nk. Sá afli er aðeins helmingur
þess sem hann var fyrir þrem
til fjórum árum. Til viðbótar
höfum við mátt þola verulegt
verðfall á sjávarafurðum á er-
lendum mörkuðum. Atvinnu-
ástand er ótryggt og fleiri eru
án vinnu en verið hefur um
áratugaskeið. Þjóðin er svo
skuldsett erlendum lánar-
drottnum að ekki er á bæt-
andi. Þetta er stóra myndin
sem við blasir í efnahagsmál-
um íslendinga.
Forsætisráðherra þjóðarinn-
ar, Davíð Oddsson, gerir sér
grein fyrir því að vandinn er
svo mikill og erfíður úrlausnar
að nauðsynlegt er að öll helztu
þjóðfélagsöfl taki þátt í leit að
leiðum til lausnar og standi
saman um nauðsynlegar að-
gerðir. Þess vegna hefur for-
sætisráðherra viðrað þá hug-
mynd að sett verði á fót sam-
ráðsnefnd ríkisstjómar og
stjómarandstöðu, svo og Al-
þýðusambandsins og Vinnu-
veitendasambandsins. Sam-
ráðsnefndin yrði vettvangur
fyrir tillögur og hugmyndir um
úrbætur á vandanum, sérstak-
lega í sjávarútvegi. Ríkisstjórn-
in mun væntanlega afgreiða
málið af sinni hálfu á fundi í
byijun næstu viku og í kjölfar-
ið verður fyrrnefndum aðilum
sent formlegt boð um þátttöku
í samráðsnefndinni.
Hugmyndinni um samráðs-
nefndina hefur verið misjafn-
lega tekið. Aðilar vinnumark-
aðarins, Alþýðusambandið og
Vinnuveitendasambandið, hafa
tekið henni mjög jákvætt, enda
eiga umbjóðendur þeirra allt
undir því, að dregið verði úr
efnahagsáfallinu eins og kost-
ur er. Hins vegar hafa tals-
menn stjórnarandstöðuflokk-
anna brugðist ókvæða við og
er það með ólíkindum. Þeir
hafa allt á hornum sér og vísa
til þess að forsætisráðherra
hafí ekki haft samband við þá
áður en málinu var hreyft í
fjölmiðlum. Stjómarandstaðan
veit þó fullvel, að málið er ekki
útrætt i ríkisstjóminni og
formlegt boð til þeirra kemur
ekki fyrr en að því loknu.
Það hefur verið hávær krafa
stjómarandstöðunnar undan-
farin misseri að ríkisstjómin
hafi við hana samráð um efna-
hagsaðgerðir og nánast um
hvað sem er. Nú hefur forsæt-
isráðherra boðið henni fram-
rétta hönd ríkisstjórnarinnar í
kjölfar tillagna Hafrannsókn-
arstofnunar um niðurskurð
veiðiheimilda. Þótt stjómar-
andstaðan hafí ekki beinlínis
hafnað þátttöku í samráðs-
nefndinni em viðbrögðin slík,
að ekki sæmir stjómmála-
mönnum sem vilja láta taka
sig alvarlega. Talsmenn Fram-
sóknar og Kvennalista kvarta
undan því, að ekki hafi verið
haft samráð fyrr og það gerir
reyndar líka formaður Alþýðu-
bandalagsins, sem notar tæki-
færið til að dusta af gamalli
tillögu sinni um þjóðstjórn. Um
ekkert slíkt er að ræða. For-
sætisráðherra og ríkisstjómin
hyggst hins vegar verða við
kröfum stjómarandstöðunnar
sjálfrar um samráð. Á hveiju
strandar þá?
Krafa þjóðarinnar hlýtur að
vera sú að stjórnmálamennirnir
komi upp úr flokkspólitískum
skotgröfum sínum og axli þá
ábyrgð sem þeir em kjömir til
að bera. Hagsmunir þjóðarinn-
ar em í veði og það sæmir
ekki að stjómmálamenn not-
færi sér efnahagslegt áfall
þjóðarbúsins til að treysta eigin
stöðu í pólitískum hráskinns-
leik. Það skiptir engu, hver
sagði hvað eða gerði fyrrum,
Bregðast þarf við vandanum
nú þegar og stuðla að þjóðar-
átaki um atvinnuuppbyggingu.
Samtök launþega og vinnu-
veitenda hafa bmgðist rétt við
tillögu forsætisráðherra um
aðild að samráðsnefndinni. Það
er í samræmi við þá ábyrgð
sem aðilar vinnumarkaðarins
hafa sýnt allt frá því þjóðar-
sáttin komst fyrst á í ársbyijun
1990. Stjómmálamennirnir
geta ekki og mega ekki sker-
ast úr leik.
Hlutverk ríkisstjórnarinnar
er að stjórna landinu og það
er viturra manna háttur að
leita samráðs og samstarfs,
þegar hætta steðjar að. Bágt
er einni ár til lands að róa og
því þarf samstillt átak allra
Islendinga til að bera boðaföll-
in af þjóðarskútunni - líka
stjórnarandstöðunnar.
+
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 4. JÚNÍ 1993
27
AF INNLENDUM
VETTVANGI
AGNES BRAGADÓTTIR
Stj órnarand-
staðan á leik
SEGJA má að Davíð Oddsson forsætisráðherra hafi
náð að afvopna fulltrúa stjórnarandstöðunnar þegar
hann bauð upp á þverpólitískt samráð, með aðild full-
trúa vinnumarkaðarins, síðastliðinn þriðjudag, að því
er varðar tillögugerð til lausnar vanda sjávarútvegs-
ins. Að vísu lítur hver sínum augum á silfrið og ekki
eru allir á einu máli um pólitísk klókindi forsætisráð-
herrans í þessu samráðstilboði, en svo er þó að sjá
að einhvers konar fýla eða öfund í garð forsætisráð-
herrans liti afstöðu þeirra sem gagnrýna tilboð hans.
Hér náði forsætisráðherra frumkvæði í málinu og svar-
aði stjómarandstöðunni á þann veg, að hún getur
varí verið þekkt fyrir að hafna aðild að samráðinu,
enda mátti skilja afstöðu talsmanna hennar í gær á
þann veg að hún ætli að þiggja samráðsaðild.
Þegar Davíð og Jón'Baldvin lýstu því yfir í síðustu viku
að það væri ekki nóg að sjávarútvegsráðherra gerði tillögu
um hámarksafla á næsta fiskveiðiári, heldur yrði hann
einnig að gera tillögur um úrlausnir á vanda sjávarútvegs-
ins, í samræmi við eigin tillögur, ruku menn upp til handa
og fóta og túlkuðu ummæli þeirra á þann veg að þeir
væru að afhenda Þorsteini Pálssyni efnahagsstjórn á ís-
landi. Var mat margra, að hér væri um frumhlaup að
ræða, þar sem forsætis- og utanríkisráðherra hefðu í
augnabliksreiði yfír svartri skýrslu HARFÓ viljað finna
blóraböggul til þess að skella skuldinni á, og þá hafi legið
beinast við að sjávarútvegsráðherra tæki við hlutverki
blóraböggulsins.
Stundarreiði?
Hvort sem hér var um stundarreiði að ræða, eða ekki,
þegar ábyrgðinni á tillögum til Iausnar vanda sjávarútvegs-
ins var vísað yfir á sjávarútvegsráðherra, er ekki þar með
sagt að ráðherramir hafi verið að afhenda Þorsteini Páls-
syni stjórn efnahagsmála á silfurfati.
Skýringar þess að forsætisráðherra og utanríkisráðherra
tóku til orða á þann veg sem þeir gerðu í fréttasamtölum
fyrir og um síðustu helgi munu m.a. vera þær að ýmsir
ráðherrar ríkisstjórnarinnar, einkum Alþýðuflokksráðherr-
amir, en þó einnig Davíð Oddsson og Friðrik Sophusson,
em orðnir langþreyttir á biðinni eftir raunhæfum tillögum
til lausnar vanda sjávarútvegsins, sem eðli málsins sam-
kvæmt ættu að koma frá sjávarútvegsráðherra.
Ráðherrar ríkisstjómarinnar ganga svo Iangt að segja:
Sjávarútvegsráðherra hefur ekki lagt fram eina einustu
tillögu í þá vem þau tvö ár sem þessi stjóm hefur verið
við völd. Aðrir taka enn dýpra í árinni og segja: Hann
hefur ekki bara látið vera að koma með nokkrar tillögur,
heldur hefur hann dregið lappirnar í afgreiðslu mála, sem
þegar hafði náðst samkomulag um. Það er hans verk, að
frumvarp um Þróunarsjóð sjávarútvegsins var ekki af-
greitt á síðasta þingi. Það er hans verk einnig að frum-
varp að lögum um stjóm fiskveiða var ekki afgreitt. Við
Þróunarsjóð sjávarútvegsins voru bundnar miklar vonir og
var talið að með stofnun hans væri þegar hægt að hefja
úreldingu fiskiskipa og vinnslustöðva af krafti og aðlaga
þannig afkastagetu greinarinnar að minnkandi afla.
Samstaða oddvitanna
Full samstaða er sögð hafa verið um það á milli forystu-
manna stjómarflokkanna að stærð og umfang þess vanda
sem nú blasir við sjávarútveginum séu slík, að óveijandi
sé að leita ekki sem víðtækastrar samstöðu meðal stjóm-
málamanna og hagsmunaaðila.
Það sem mun hafa vakað fyrir oddvitum ríkisstjórnarinn-
ar, þegar ákvörðun um hið breiða samráð var tekin, var
m.a. það að leikurinn frá í fyrra endurtæki sig ekki, í þá
vem að sjávarútvegsráðherra gerði tillögu um ákveðið
aflamark fyrir næsta fiskveiðiár, en gerði engar tillögur
um það, með hvaða hætti sjávarútveginum yrði gert kleift
að þrífast í þrengra afkomu- og efnahagsumhverfi.
Hafa menn haft á orði að ef sjávarútvegsráðherrann
ætlaði bara að leika fiskifræðing, eða vera póstburðar-
drengur HAFRÓ inn á ríkisstjórnarfundi, væri hann aðeins
að gegna óþörfu millistigshlutverki. Ríkisstjórnin gæti al-
veg eins fengið pakkann frá HAFRÓ beint inn á borð til
sín og tekið sínar pólitísku ákvarðanir með hliðsjón af
innihaldi pakkans.
Því var það á ríkisstjórnarfundi síðastliðinn þriðjudag,
sem Davíð Oddsson lagði fram þá tillögu að settur yrði á
laggirnar tíu manna starfshópur: Rikisstjómin tilnefni
fimm fulltrúa, stjórnarandstaðan þijá og ASÍ og VSÍ hvort
Samráðstilboð forsætis-
ráðherra knýr stjórnar-
andstöðuna til þess að
taka afstöðu
um sig einn fulltrúa. Þessi tillaga forsætisráðherra verður
að líkindum samþykkt í ríkisstjórninni næstkomandi þriðju-
dag.
Raunar er það sjónarmið ríkjandi innan ríkisstjómarinn-
ar, samkvæmt mínum upplýsingum, að takist að ná sam-
starfi og samráði við stjórnarandstöðuna og aðila vinnu-
markaðarins í þessu erfiða máli, sé einhver von til þess
að tryggja árangur af þeim ákvörðunum sem teknar verða.
Menn em þó ekki ýkja bjartsýnir á að sú verði niðurstaðan.
Ágreiningur Davíðs og Þorsteins
Aftur og aftur kemur upp á yfírborðið skoðanaágreining-
ur á milli núverandi og fyrrverandi formanns Sjálfstæðis-
flokksins. Það virðist deginum ljósara að aldrei mun gróa
um heilt á milli Davíðs Oddssonar og Þorsteins Pálssonar.
Ágreiningur þeirra í millum varð mjög skýr þegar leið
að ákvörðun um fiskveiðiheimildir yfirstandandi fiskveið-
iárs síðastliðið sumar, þar sem Þorsteinn vildi fara sem
næst tillögum Hafrannsóknastofnunar og leggja til 190
þúsund tonna þorskveiði á árinu, en Davíð taldi ekki efna-
hagslega veijandi að fara niður fyrir 220 þúsund tonn.
Niðurstaðan varð, eins og kunnugt er, að menn mættust
á miðri leið og ákváðu 205 þúsund tonn, sem að vísu
hafa undið svo upp á sig, að þorskveiðiafli ársins stefnir í
að verða um 230 þúsund tonn.
Nú þegar ákvörðun um enn takmarkaðri þorskveiði á
næsta fiskveiðiári blasir við, kemur þessi ágreiningur á
ný upp á yfírborðið og má af orðum þessara tveggja for-
ystumanna Sjálfstæðisflokksins einatt sjá að þeir hugsa
hvor öðrum þegjandi þörfina, þótt skotin séu iðulega í
huggulegum umbúðum.
Þorsteinn hefur talað digurbarkalega í hvalaumræðunni
hér á íslandi og orðið þjóðhetja fyrir, í augum þjóðarsálar-
áhangenda. Þeir sem fram koma í gaspurþáttum útvarps-
stöðvanna hafa ekki legið á hrósi sínu í garð sjávarútvegs-
ráðherrans, sem gerðist „svo djarfur að móðga“ Bill Clint-
on Bandaríkjaforseta með ummælum um mafíukvikmynda-
gláp hans.
Að móðga þjóðhöfðingja
Hér á iandi er engin mafía, og því ekki mikið stórmál
þótt einhver sé mafíutengdur, þar sem máltilfinning íslend-
inga er ekki mjög viðkvæm gagnvart slíkum tengingum,
þótt vissulega hafi Þorsteinn sem ritstjóri Vísis forðum
verið svo viðkvæmur fyrir ummælum Ólafs heitins Jóhann-
essonar um Vísismafíuna, að hann hafí höfðað mál á hend-
ur honum og fengið ummælin dæmd dauð og ómerk.
En Bandaríkjamenn, sem líta á mafíuna sem Ijótasta
blett bandarísks þjóðlífs, og það með réttu, taka það óstinnt
uppi þegar valdamesti maður heims, þjóðhöfðingi þeirra,
í þessu tilviki Bill Clinton, er svo mikið sem nefndur á nafn
í sömu andrá og þessi þjóðarskömm þeirra, mafían. Við-
brögð bandarískra yfirvalda við þessum vanhugsuðu og
flumbrulegu ummælum sjávarútvegsráðherrans voru því í
hæsta máta skiljanleg og þarf engan að undra, ekki einu
sinni þjóðarsálaráhangendur, að fallið var frá að halda
fyrirhugaðan fund íslenskra og bandarískra stjórnvalda
um tvíhliða varnarsamning ríkjanna og framtíðarfyrir-
komulag herstöðvarinnar í Keflavík, en til stóð að hann
yrði haldinn fyrir 20. maí sl.
Ráðherra bað Bandaríkjamenn afsökunar á
ummælum sjávarútvegsráðherra
Ég hef upplýsingar um að starfandi utanríkisráðherra,
Jón Sigurðsson, í kjölfar þess að sjávarútvegsráðherra lét
ummælin um Bandaríkjaforseta falla snemma í maímán-
uði, taldi sig nauðbeygðan til þess að biðjast í reynd afsök-
unar á ummælum Þorsteins Pálssonar í samtali við starf-
andi sendiherra Bandaríkjanna á íslandi. Jón mun jafri-
framt hafa tekið skýrt fram að ummæli Þorsteins endur-
spegluðu á engan hátt stefnu ríkisstjórnar íslands.
Fundur embættismanna bandarískra og íslenskra stjórn-
valda hefur nú verið ákveðinn, þannig að ætla má að eitt-
hvað sé farið að fenna yfir ummæli ráðherrans.
Til samanburðar má kannski geta þess, að Norðmenn
eiga í sögu sinni ljótan smánarblett, sem þeir vilja sem
minnst um tala, kvislinga. Það hlýtur hver Islendingur að
skilja hvers konar móðgun það væri í garð Norðmanna
að bendlá Noregskonung eða norska forsætisráðherrann,
sem hér var í opinberri heimsókn, á einn eða annan hátt
við þann smánarblett norskrar sögu sem þáttur kvislinga
í síðari heimsstyqoldinni var.
í umræðunni um hvalveiðimál kemur ágreiningur Þor-
steins og Davíðs enn upp á yfirborðið. Þorsteinn hefur ítrek-
að lýst þeirri skoðun sinni að réttur íslendinga til hrefnu-
veiða sé ótvíræður og hann komi fram í þessu máli til
þess að veija hagsmuni og réttindi íslendinga til slíkra
veiða, þótt hann hafí mestmegnis verið með yfirlýsingar
í þessum efnum, en ekki tekið neinar ákvarðanir um það
hvenær hvalveiðar muni hefjast á ný. Jafnframt því sem
hann hefur sagt að hann trúi því ekki að það hafí verið
vilji forsætisráðherra að veikja málstað íslendinga með
orðum sínum um hrefnuveiðar.
Davíð hefur á hinn bóginn sagt umbúðalaust að enginn
kaupandi yrði að hvalafurðum, þótt veiðar hæfust. Japan-
ir myndu ekki kaupa afurðimar við núverandi aðstæður
og íslendinga vantaði þjóðréttarlegar forsendur fyrir hval-
veiðum.
Forsætisráðherra mun hafa tekið af skarið í þessum
efnum, eftir að hafa kynnt sér hvernig málum er komið
í Noregi. Þar mun ekki ætlunin að selja í bráð hvalafurðir
á erlendum mörkuðum, heldur einungis innanlands, þar
sem fyrir liggur að Japanir myndu ekki kaupa afurðir
þeirra. Sömu sögu mun vera að segja af möguleikum íslend-
inga til þess að selja hvalafurðir erlendis. Styrrinn stendur
því um veiðar á 50 hrefnum fyrir innanlandsmarkað, sem
væru að útflutningsverðmæti um 90 milljónir króna, væri
á annað borð um söluhæfa vöru að ræða. Það eru því
ekki ýkja stórkostlegir efnahagslegir hagsmunir í húfi
þótt hvalveiðar verði ekki hafnar um sinn. Það umhverfi
og sú andstaða sem mætir slíkum áformum hvarvetna í
heiminum, og þá einkum í okkar mikilvægustu markaðs-
löndum, getur kostað okkur svo óendanlega miklu meiri
tekjumissi við núverandi aðstæður, hæfust hvalveiðar á
ný, en þessar skitnu 90 milljónir, í hvort eð er óseljanlegu
hrefnukjöti.
Kratar í klípu
En það væri ofsögum sagt að segja að innanbúðarvanda-
mál ríkisstjórnarinnar einskorðuðust við forystusveit Sjálf-
stæðisflokksins, því vandamál krata virðast síst minni.
Þannig liggur ekkert fyrir um það, hver mun taka við af
Jóni Sigurðssyni, viðskipta- og iðnaðarráðherra, þegar
hann segir af sér embætti fyrir miðjan mánuðinn til þess
að skila inn umsókn sinni um seðlabankastjórastöðu, né
hvort einhver tekur við af honum. Lengi hefur verið talið
fullvíst að Karl Steinar Guðnason myndi taka við ráðherra-
embættum Jóns Sigurðssonar, en nú virðist það ekki Ieng-
ur vera borðleggjandi. Karl Steinar mun telja sig hafa
vilyrði fyrir slíku embætti, en ekki er að heyra á öðrum
krötum að slíkt loforð hafí verið gefið, a.m.k. ekki sumum
hveijum. Þá þvælist það fyrir flokksforystu Alþýðuflokks-
ins að listi Alþýðuflokksins í Reykjaneskjördæmi, eins og
hann leggur sig, er meira en reiðubúinn til þess að taka
við embættum Jóns; þ.e. auk Karls Steinars þau Rannveig
Guðmundsdóttir og Guðmundur Árni Stefánsson, bæjar-
stjóri í Hafnarfírði og varaþingmaður flokksins, sem mun
taka sæti á þingi þegar Jón Sigurðsson hættir.
Þannig má vel vera að niðurstaða kratanna verði sú að
fækka ráðherrum sínum um einn í ríkisstjórninni, þannig
að ráðuneyti Jóns verði þá sameinuð öðrum ráðuneytum.
Þannig er ekki talið ólíklegt að kratar vildu sameina um-
hverfismál og iðnaðarmál og að formaður flokksins tæki
við viðskiptamálum.
Krafan um helmingaskipti
En enn stendur hnífurinn í kúnni, þar sem kratar, sem
knúðu fyrir rúmum tveimur árum fram helmingaskipti
ráðherrastóla, vilja áfram halda sínu 50% hlutfalli. Því
vilja þeir að Sjálfstæðisflokkurinn ákveði að fækka um
einn ráðherra í sínu liði, ef um fækkun eigi að verða að
ræða hjá krötum. Kratar vita sem er, að slík fækkun
myndi mælast vel fyrir meðal almennings, sem telur ríkis-
stjórnina hafa gengið allt of skammt í eigin niðurskurði
og sparnaði, í samanburði við það sem launþegar þessa
lands hafa mátt gera undanfarin misseri og þurfa að gera
áfram.
En enginn verður sjálfboðaliðinn úr ráðherraliði Sjálf-
stæðisflokksins til þess að taka poka sinn og ganga á
braut og þar með virðast slíkar hugmyndir dæmdar til
þess eins að verða aldrei neitt annað en hugmyndir. En
veðurfræði íslenska stjómmálaheimsins er um margt jafn-
óútreiknanleg og íslenska veðursins. Skjótt skipast veður
í lofti og því kann staða morgundagsins í stjómmálunum
að verða allt önnur en staða dagsins í dag.
Mario Soares forseti Portúgals kemur í opinbera heimsókn til íslands í dag
Einarður maður og spakur og
lýðræðissinni fram í fíngurgóma
ÞEGAR Mario Soares tók við forsetaembættinu í Portúgal 1986 eftir
harða kosningabaráttu voru menn á einu máli um að forsetatíð hans
mundi einkennast af reisn og virðuleika og sú hefur orðið raunin.
Það var ipjótt á mununum og í fyrstu umferð kosninganna 1986 fékk
frambjóðandi Miðdemókrata Freitas do Amaral flest atkvæði. Síðan
drógu tveir aðrir frambjóðendur sig í hlé og lýstu yfir stuðningi við
♦Soares og þar með flaug hann inn.
Blítt faðmlag
MARIO Soares fær blítt faðmlag frá aldraðri konu á kosningafundi
á heita sumrinu 1975.
Mario Soares hefur setið á friðar-
stóli síðan og um hann leika ekki
deilur lengur, hann nýtur ekki síður
virðingar og vinsælda innanlands en
á alþjóðavettvangi, öndvert við
marga þjóðhöfðingja sem skapa sér
ímynd út á við en rækta síður eiginn
garð.
Mario Soares er Lissabonbúi í húð
og hár, þar fæddist hann 7. desem-
ber 1924 og ólst upp. Hann lagði
fyrir sig laganám og lauk því frá
háskólanum í Lissabon. Faðir hans
Joao Soares var prófessor og gegndi
embætti menntamálaráðherra í síð-
ustu lýðræðisstjóm Portúgals fyrir
valdatöku hersins 1926. Soares eldri
gagnrýndi stjóm fasista harðlega og
sat oft í fangelsi vegna skoðana
sinna. Svo virðist sem Mario Soares
hafi á unglingsárum einnig hneigst
til kommúnisma ef til vill vegna
áhrifa frá föður sínum. Og kannski
væri hugsanlegt að landafræðikenn-
ari hans í framhaldsskóla hafí á sinni
tíð haft áhrif á piltinn. Sá kennari
var Alvaro Cunhal, frægasti og að-
sópsmesti forystumaður kommúnista
í Portúgal um áratugaskeið.
Tók að sér að verja
andstæðinga
fasistastj órnarinnar
Fljótlega eftir að Mario Soares
lauk laganámi tók hann að færast
fjær hugmyndafræði kommúnista-
flokksins sem alla tíð og næstum
lengur var Moskvuflokkur. Soares
tók einatt að sér að veija andstæð-
inga fasistastjómar Salazaars sem
voru ákærðir vegna baráttunnar
gegn einræðisherranum. Hann var
illa þokkaður af stjórninni eins og
geta má nærri og var hvað eftir
annað settur í fangelsi, sendur í út-
legð til Sao Tome, úti fyrir Afríku-
ströndum sem var þá portúgölsk
nýlenda, og loks var honum ekki
lengur vært og komst þá til Frakk-
lands.
Hann notaði tímann þar til að
halda áfram í lögfræði og lauk dokt-
orsprófi. Hann las einnig sagnfræði
og stjórnmálavísindi og hann fylgdist
grannt með atburðum sem gerðilst
í Portúgal þó hann sneri ekki heim
að sinni. Um 1973 stofnaði hann
ásamt nokkrum nánum félögum sín-
um Partido Socialista.
Heim úr útlegðinni
Þremur dögum eftir að einræðis-
stjóm Marcelo Caetano sem tók við
af Salazaar 1970, hafði verið steypt
í apríl 1974 sneri Mario Soares heim
frá Frakklandi. Tugþúsundir fögn-
uðu honum við heimkomuna þegar
hann sté aftur á portúgaiska grund
á aðaljámbrautarstöðinni í Lissabon.
í hugum þjóðarinnar var hann skæ-
rasta tákn og von lýðræðisins sem
nú átti að koma á í landinu.
En næsta ár reyndist görótt og
svo virtist sem menn fyndu ekki fót-
festu í hinu nýfengna lýðræði. Ári
eftir nellikubyltinguna eins og hún
var nefnd var svo komið að jaðraði
við að stjómleysi væri í landinu.
Herinn hafði undirtökin og ráðskað-
,ist með allt. Hver maður varð að
vera vinstrisinnaður ella hlyti hann
að vera fasisti og svikari. Kommún-
istar óðu uppi og þegar þessa tíma
er minnst er talað um „heita sumar-
ið 1975.“ Á þessum örlagatímum {
Portúgal átti Mario Soares hvað
drýgstan þátt í að snúa þróuninni
við. Sú barátta sem hann leiddi þá
gegn hemum og kommúnistum étti
án efa sinn þátt í því að hann varð
kjörinn forseti æði löngu síðar.
Fundir með friði
Þrátt fyrir að herinn hefði lagt
bann við fundahöldum lögðu Soares
°g fylgismenn hans ótrauðir af stað
að skipuleggja „fundi með friði“ um
gervallt landið. Sums staðar munaði
litlu að syði upp úr milli fylgismanna
Soares og hermanna og nokkrir slös-
uðust í handalögmálum og var hent
í dífiissu. Soares naut mikils stuðn-
ings í baráttu sinni á alþjóðavett-
vangi og átti það sinn þátt í að her-
stjómin lagði aldrei til atlögu gegn
honum.
Fundur sem var efnt til í Lissabon
í júlí 1975 og um tvö hundruð þús-
und manns sóttu leiddi til að straum-
hvörf urðu í Portúgal. Kommúnistar
og herinn voru snúnir niður og
þökkkuðu menn það umfram allt
samvinnu óþekkts herforingja An-
tonio Ramalho Eanes, sem síðar varð
forseti Portúgals og Mario Soares.
Var nú unnt að bretta upp ermamar
og fara að vinna.
Vandinn sem steðjaði að var þó
margþættari því um þetta leyti vom
nýlendur Portúgala í Afríku, Angóla
og Mósambik að fá sjálfstæði og
leiddi það til að um milljón manns
flýðu á örfáum mánuðum til Portúg-
als slyppir og snauðir.
Þrisvar forsætísráðherra á
næstu tíu árum
Samt var áfram mikil ókyrrð í
portúgölskum stjómmálum næstu
árin og stjórnarskipti vom tíð. Mario
Soares gegndi þrívegis embætti for-
sætisráðherra og hann beitti sér
meðal annárs óspart fyrir því að
færa Portúgal inn í Evrópu og hvetja
til aðildar að Evrópubandalaginu sem
síðar rættist og hefur að margra
mati orðið efnahag og atvinnulífi til
mikils framdráttar. Mario Soares og
Eanes forseta samdi ekki þegar fram
í sótti, báðir stjórnsamir menh og
ákveðnir í skoðunum og leiddi það
nokkmm sinnum til árekstra þegar
Soares var forsætisráðherra.
Heiðarlegmr og snjall pólitíkus
- virðulegur forseti
Soares tók að sönnu við þrotabúi
í efnahagslegu tilliti þegar hann varð
forsætisráðherra í Portúgal. Honum
varð ekki það ágengt sem hann ætl-
aði sér þó enginn efaðist um góðan
vilja hans. Fylgið hmndi af Sósíal-
istaflokknum og Soares-þreyta fór
að gera vart við sig. Segja má að
portúgalska þjóðin hafí gert óraun-
hæfar kröfur til hans á forsætisráð-
herrastóli en margt af því sem hann
lagði gmnninn að í starfí hefur smám
saman skilað sér í stjóm Anibals
Cavaco Silva núverandi forsætisráð-
herra sem er úr Sósíaldemókrata-
flokknum.
Mario Soares er sagður mikill
skapmaður en kann vel að fara með
skapsmuni sína. Hann er snjall ræðu-
maður og á auðvelt með að laða fólk
að sér með málflutningi sínum. Eng-
inn efaðist um heiðarleika hans sem
stjórnmálaforingja og hann hefur
aukið veg Portúgals á alþjóðavett-
vangi vegna stjómvisku sinnar og
prúðrar framgöngu. Sem forseti hafa
þau orð sannast að forsetatíð hans
hefur einkennst af reisn og virðu-
leika.
Mario Soares er hár og gjörvilegur
maður útlits. Hann er áhugamaður
um bókmenntir og listir, les mikið
um heimspeki og fylgist vel með í
menningarmálum, sagður áhuga-
samur málverkasafnari. Kona hans
Maria Barroso sem hann kvæntist
1949 var þekkt leikkona á -árum
áður. Þau hjón eiga son og dóttur.
Þau hjón hafa lifað yfírlætislausu
lífí þó svo hann tæki við háu emb-
ætti og búið um kyrrt í íbúð sinni í
miðborg Lissabon og ekki fýst að
flytja í hið glæsta forsetasetur á
bökkum Tejófljóts.
Texti: Jóhanna
Kristjónsdóttir