Morgunblaðið - 22.06.1993, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 22. JÚNÍ 1993
Urskurður siðanefndar Blaðamannafélags Islands
Viðtal í Mannlífí telst alvar-
legt brot á siðareglum BI
HÉR FER á eftir í heild úr-
skurður siðanefndar Blaða-
mannafélags íslands vegna
viðtals sem birt var í tímarit-
inu Mannlífi í febrúar:
Mál 2/1993. Kærandi: Birgir
Guðjónsson, Álftamýri 51, Reykja-
vík. Kærðu: Elísabet Þorgeirsdóttir
blaðamaður, Árni Þórarinsson rit-
stjóri Mannlífs, Steinar J. Lúðvíks-
son aðalritstjóri blaðaútgáfunnar
Fróða. Kæruefni: Viðtal í febrúar-
hefti Mannlífs 1993 við Sigurð Þór
Guðjónsson.
Málið var kært með bréfi dag-
settu 29. mars 1993 og tekið fyrir
á fundum nefndarinnar 27. apríl,
11. maí, 25. maí, 2. júní og 18.
júní. Af óviðráðanlegum ástæðum
varð upphaflega nokkur dráttur á
meðferð málsins af hálfu siða-
nefndar BÍ og eru málsaðilar beðn-
ir velvirðingar á þeirri töf. Eftir
að siðanefnd hafði tekið málið til
afgreiðslu sendu kærðu rökstudda
kröfu um að málinu yrði vísað frá.
Þeirri kröfu var hafnað á fundi 11.
maí þar sem nefndin taldi að kær-
andi fullnægði þeim kröfum sem
til hans eru gerðar samkvæmt regl-
um siðanefndar. Þá var óskað skrif-
legrar greinargerðar og aðilum
máls boðið að koma á fund 25.
maí. Kærðu sendu greinargerð
ásamt fylgiskjölum og komu Ámi
Þórarinsson og Steinar J. Lúðvíks-
son að auki á fund nefndarinnar,
en frá kæranda barst nefndinni
stutt orðsending.
Málavextir
í febrúartölublaði tímaritsins
Mannlífs birtist viðtal eftir Elísa-
betu Þorgeirsdóttur við Sigurð Þór
Guðjónsson rithöfund með fyrirsög-
inni „Paradísarmissir Sigurðar
Þórs Guðjónssonar". I viðtalinu er
einkum fjallað um æsku viðmæl-
anda, áfall sem viðmælandi segir
að hann hafi þá orðið fyrir og bar-
áttu hans síðan að „ná þræðinum"
á ný, meðal annars með aðstoð
sálfræðinga. í viðtalskynningu
tímaritsins er viðtalinu meðal ann-
ars lýst svo að þar brjóti viðmæl-
andi þagnarmúr sem ríkt hafi „um
kynferðislegt ofbeldi á drengjum
en Sigurður varð fyrir því af hendi
föður síns sem barn og unglingur".
Þá segir í inngangi viðtalsins að
viðmælandi hafi í fjögur ár „verið
í strangri sálfræðilegri meðferð og
dáleiðslu sem hefur lokið upp stað-
reyndum úr lífi hans, bæði fögrum
og hryllilegum staðreyndum sem
hann hafði afneitað og grafið í
gleymsku".
I viðtalinu lýsir viðmælandi
ýmiss konar kynferðislegri áreitni
og ofbeldi sem hann segir sig hafa
orðið fyrir af hálfu föður síns.
Meðal sálrænna afleiðinga af þessu
hafí verið að úr minni viðmælanda
hurfu um langt skeið öll merki um
þennan verknað og einnig um ýmis
samskipti hans _sem ungs manns
við hitt kynið. í meðferð hjá sál-
fræðingi og geðlækni síðustu ár
hafí þetta rifjast upp á ný og er í
viðtalinu meðal annars sagt frá
þremur konum sem viðmælandi
rifjaði upp samband sitt við á þenn-
an hátt.
í viðtalinu er enginn nafngreind-
ur af þeim sem við sögu koma
nema viðmælandi sjálfur og ein
kvennanna þriggja, rússnesk kona
sem viðmælandi segir að hann hafí
kynnst í siglingum á unga aldri,
en ættingjar hennar síðan kannast
við aftur af teiknaðri mynd eftir
að samskipti við hana urðu glögg
í huga viðmælandans við meðferð
síðustu ára. í hinum tilvikunum er
annars vegar um að ræða stutt
kynferðissamband við gifta konu
og hins vegar við jafnaldra stúlku,
og segir í viðtalinu að það1 hafi
endað með þungun og fóstureyð-
ingu að kröfu foreldra hennaf, en
síðan hafi þeir og faðir viðmælanda
komið í veg fyrir frekara samband.
Kærandi er bróðir viðmælanda.
í kærunni er gerð athugasemd við
að Mannlíf hafi gefið „einstaklingi
með geðræn vandamál einstæðan
vettvang". Af hálfu tímaritsins
hafi aldrei verið leitað staðfestingar
föður viðmælanda eða ættingja
hans á þeim atburðum sem viðmæl-
andi segir frá. Þótt íslensku kon-
urnar tvær sem frá er skýrt í viðtal-
inu séu þar ekki nafngreindar hafí
einnig verið hægur leikur fyrir
kærðu að leita staðfestingar þeirra
á þeim atburðum sem um er fjall-
að. Kærandi telur að í viðtalinu
komi fram „rakalausar ásakanir"
á hendur föður sínum og viðmæl-
andans, fjölskyldu hans, og konum
þeim sem þar er sagt frá. Hafi
þessu fólki þar með verið valdið
„miklum sársauka og óþægindum“.
Kærandi telur kærðu hafa brotið
gegn siðareglum BÍ, einkum 3- og
4. grein.
I 3. grein er fjallað um vönduð
vinnubrögð og „fyllstu tillitssemi í
vandasömum málum". Þar er kveð-
ið á um að blaðamaður forðist „allt
sem valdið getur saklausu fólki, eða
fólki sem á um sárt að binda, óþarfa
sársauka eða svívirðu".
Í 4. grein segir meðal annars að
virða skuli þá meginreglu laga í
frásögnum af dóms- og refsimálum
að hver maður sé talinn saklaus
þar til sekt hans hefur verið sönn-
uð. Þar er líka kveðið á um það
að blaðamenn miði nafnbirtingar
við „almennt öryggi borgaranna,
sérstaka hagsmuni almennings eða
almannaheill“.
í málflutningi kærðu hefur með-
al annars komið fram að áður en
viðtalið birtist hafí þeir leitað til
annars af læknum viðmælanda og
hafi hann talið óyggjandi upplýs-
ingar þær sem fyrir lágu eftir lækn-
ismeðferðina. Af hálfu kærðu var
ekki rætt við aðra um þetta mál,
meðal annars vegna þess að hér
væri um að ræða persónuviðtal
byggt á frásögn viðmælandans um
lífshlaup sitt, en ekki frétt eða
fréttaskýringu tímaritsins. „Stað-
festingu sérfræðingsins á gildi frá-
sagnarinnar og þar með meðferðar-
innar varð ritstjóm einfaldlega að
treysta," segja kærðu í greinargerð
sinni, og telja „að sjálfsögðu út í
bláinn“ að leita staðfestingar „á
frásögn þolánda hjá meintum ger-
anda í jafn sérstæðu máli og siíj-
aspellum.“ Þá benda kærðu á að
hvergi séu nafngreindar þær ís-
lensku konur sem hugsanlega þætti
að sér vegið í viðtalinu.
Kærðu telja að viðtalið marki á
„vissan hátt tímamót" þar sem hér
séu á ferð viðkvæm málefni sem
engum til góðs hafi legið í þagnar-
gildi. Því miður hljóti viðtal af þessu
tagi að hafa „sterk áhrif á þá sem
málið snertir" en hinsvegar sé það
ekki samfélaginu eða fjölmiðlunum
til framdráttar „að standa vörð um
rétt geranda umfram rétt þolanda
í slíkum málum". Kærðu vísa að
lokum greinargerðar sinnar til inn-
gangs siðareglna þar sem rætt er
um „grundvallarreglur mannlegra
samskipta og rétt almennings til
upplýsinga, tjáningarfrelsis og
gagnrýni“. Þeir segja þar í lokaorð-
um sínum að umrætt viðtal varði
„fyrst og fremst tjáningarfrelsið.
En sannleikurinn er stundum sárs-
aukafullur.“
Umfjöllun
Það er hlutverk siðanefndar að
meta vinnubrögð blaðamanna og
fjölmiðla í ljósi þeirra siðreglna sem
stéttin hefur sett sér. Hér skal
áréttað að nefndin gerir greinar-
mun á vinnubrögðum annarsvegar
og innihaldi viðtals eða greinar
hinsvegar þótt ekki verði þar ávallt
skilið auðveldlega á milli. í þessu
tiltekna máli er það því augljóslega
ekki hlutverk nefndarinnar að
leggja mat á sannleiksgildi frá-
sagnarinnar.
Siðanefnd sér þess engan stað í
siðareglum að blaðamaður eigi að
útiloka í störfum sínum þá viðmæl-
endur sem eiga eða hafa átt við
geðræn vandamál að stríða, enda
væri slíkt freklegt mannréttinda-
brot. í umfjöllun Mannlífs kemur
að auki skýrt fram að viðmælandi
hafi þurft á slíkri læknishjálp að
halda og er sú saga raunar einn
af meginefnisþáttum umfjöllunar-
innar. Það er hinsvegar eðlilegur
þáttur í starfi hvers blaðamanns
að meta frá ýmsum forsendum við-
mælendur sína og gildi þess sem
þeir hafa fram að færa. Ljóst er
að kærðu hafa lagt slíkt mat á við-
mælanda í þessu máli.
Siðanefnd getur því ekki fallist
á að sú ákvörðun kærðu að taka
viðtal við viðmælanda brjóti í bága
við siðareglurnar vegna sjúkrasögu
hans.
Umfjöllun um sifjaspell verður
að teljast „vandasamt" mál í skiln-
ingi 3. greinar siðareglna. Það á
enn frekar við þegar mál hefur
ekki komið fyrir dóm og ekki ligg-
ur fyrir játning af hálfu þess sem
ásakaður er um verkið. Þegar svo
er ástatt hlýtur að gilda sú al-
menna meginregla rettarríkisins
sem áréttuð er í siðareglum að
maður teljist saklaus þar til sekt
hans hefur verið sönnuð.
Siðanefnd virðir þau sjónarmið
að fjölmiðlum sé skylt að setja á
dagskrá í samfélaginu viðkvæm
málefni sem legið hafa í þagnar-
gildi. Sifjaspellsmál hafa alla jafna
þá sérstöðu að þolandi getur ekki
komið fram og skýrt frá málum
sínum undir nafni án þess að nefna
sökudólginn í málinu, annað hvort
beinum orðum eða í raun (de facto).
Ljóst er því að viðtal við þolanda
sifjaspellsmáls undir nafni, eða frá-
sögn eftir honum höfð, verður
blaðamaður hveiju sinni að meta
með hliðsjón af ákvæðum 4. grein-
ar siðareglna um nafnbirtingu.
Hafi málið ekki verið lagt í dóm,
og játning liggur ekki fyrir, verður
umfjöllun af þessu tagi sérstaklega
vandasöm. Frásögn hins meinta
þolanda undir nafni jafngildir ásök-
un á hendur hinum meinta geranda
um alvarlegt afbrot. Því hlýtur
blaðamaður að meta hlut sinn að
slíkri umfjöllun í ljósi ákvæða 4.
greinar siðareglna um að maður
sé saklaus nema sekt hans sé sönn-
uð og einnig í ljósi ákvæða 3. grein-
ar um tillit til saklauss fólks og
fólks sem á um sárt að binda.
í inngangi siðaregla segir að
blaðmaður hafí jafnan í huga „rétt
almennings til upplýsinga, tjáning-
arfrelsis og gagnrýni". Þetta getur
meðal annars átt við mál af því
tagi sem hér er til úrskurðar. Slíkt
mál hlýtur eðli sínu samkvæmt að
brjótast að einhveiju leyti undan
hefðubundnum lögmálum á fjöl-
miðlum. Þar með verður þó ekki
fallist á að þau geti verið undanþeg-
in siðareglum blaðamanna. Siða-
nefnd telur að taki blaðmaður og
Qölmiðíll á annað borð ákvörðun
um að birta slíkt viðtal eða frásögn
sé skylt að stíga eins gætilega til
jarðar og unnt er. Þá er einkum
um það að ræða að ganga ekki á
rétt þess sem ásakaður er og taka
tillit til þeirra sem um sárt eiga
að binda eða kynnu að eiga um
sárt að binda vegna birtingarinnar.
Þá verður blaðamaður að hafa í
huga að hvemig sem mál er vaxið
er það ekki hlutverk fjölmiðla í lýð-
ræðislegu réttarríki að taka að sér
dómsvald í sakamálum.
Fjölmiðlar og blaðamenn hafa
sínar almennu reglur um vinnu-
brögð og ábyrgð og algengt er að
í svokölluðum persónuviðtölum sé
ekki leitað staðfestingar á einstök-
um ummælum viðmælandans. Þó
er ekki hægt að halda því fram að
viðmælandinn sé einn ábyrgur. Um
slík viðtöl gilda siðareglur ekki síð-
ur en um annað efni sem blaða-
menn vinna.
Siðanefnd dregur út af fyrir sig
ekki í efa yfirlýsingar kærðu um
að þeir sjálfír hafi verið sannfærðir
um sannleiksgildi þeirrar frásagnar
sem um ræðir. Hinsvegar getur
frásögn viðmælanda og þar með
ásakanir um alvarlegt afbrot á
hendur manni sem í raun er nafn-
kenndur ekki talist sönnuð í neinum
venjulegum skilningi þess orðs.
Vitnisburður sálfræðings viðmæl-
anda getur einn og sér ekki talist
hafa slíkt gildi. í umfjöllunarmálinu
eru upplýsingarnar meðal annars
fengnar með hjálp dáleiðslu. Slíkar
upplýsingar eru almennt ekki við-
urkenndar sem sjálfkrafa sannleik-
ur og teljast meðal annars ekki
frambærileg gögn í dómsmáli.
Ætti það að hafa aukið enn á ár-
vekni kærðu við frágang og um-
búnað viðtalsins.
Kærðu reyndu ekki að fá frásögn
viðmælanda síns staðfesta á annan
hátt og leituðu ekki eftir mati ann-
arra en sálfræðings hans, hvorki á
frásögninni sjálfri né þeirri meðferð
sem leiddi til upprifjunarinnar sem
frá er skýrt. Kærðu leituðu meðal
annars ekki til neinna þeirra sem
kynnu að þekkja til og gerðu ekki
tilraun til að kanna nánar þær hlið-
arfrásagnir sem ef til vill hefði
verið unnt að grafast fyrir um. Þá
leituðu kærðu ekki eftir áliti eða
yfírlýsingu frá föður viðmælandans
sem hinar alvarlegu ásakanir bein-
ast að.
Þrátt fyrir þetta setur tímaritið
umfjöllun sinni enga fyrirvara,
heldur kynnir frásögn viðmælanda
þvert á móti í inngangi sem „stað-
reyndir“ eins og rakið er að ofan
í kafla um málavexti. Umbúnaður
og frágangur viðtalsins er í sam-
ræmi við þetta. Ljóst er að ein-
hverskonar afstaða til umfjöllunar-
efnis getur verið eðlilegur þáttur í
störfum blaðmanns og tilveru
ijölmiðils. Almenn samúð með þol-
endum í sifjaspellsmálum er ágætt
dæmi um slíka afstöðu. Eins og
áður er sagt heimila siðareglur
hinsvegar ekki að blaðamaður felli
úrskurð í málum af slíku tagi.
Siðanefnd lítur svo á að í viðtal-
inu „Paradísarmissi“ í Mannlífí séu
ekki uppfylltar þær lágmarkskröf-
ur sem gera verður til viðtals af
þessu tagi samkvæmt ákvæðum
siðreglna um vönduð vinnubrögð,
fyllstu tillitssemi og nafnbirtingar.
Siðanefndin telur að með orða-
lagj sínu í kynningu og inngangi
viðtalsins hafí Mannlíf farið yfír
þau mörk sem greina að afstöðu
blaðamanns til umfjöllunarefnis
síns og dómsniðurstöðu í máli þar
sem fjölmiðlar hafa ekki dómsvald.
Úrskurður
Kærðu tejast hafa brotið ákvæði
3. og 4. greinar siðareglna Blaða-
mannafélags íslands. Brotið er al-
varlegt.
Reykjavík, 18. júní 1993
Mörður Árnason, Guðjón Arn-
grímsson, Hjörtur Gíslason, Rób-
ert H. Haraldsson, Sigurveig
Jónsdóttir
Yfirlýsing kærðu um úrskurð siðanefndar BÍ
Sérlega varhugaverð
og hörmuleg niðurstaða
MORGUNBLAÐIÐ leitaði umsagnar Elísabetar Þorgeirsdótt-
ur blaðamanns, Árna Þórarinssonar, ritstjóra Mannlífs, og
Steinars J. Lúðvíkssonar, aðalritstjóra blaðaútgáfunnar Fróða
hf., vegna úrskurðar siðanefndar Blaðamannafélags íslands
og fer sameiginleg yfirlýsing þeirra hér á eftir:
„Við sem kærð erum í þessu
máli eigum erfitt með að átta okkur
á vinnubrögðum og niðurstöðu siða-
nefndar Blaðamannafélags íslands.
í úrskurði nefndarinnar eru í raun
illskiljanlegar þverstæður. Alvar-
legast hljótum við þó að telja, að
nefndin lætur hjá líða að geta þess,
að meðal gagna sem Mannlíf lagði
fram í máli þessu var yfirlýsing frá
móður og systur viðmælanda, sem
staðfestir að Sigurður Þór Guðjóns-
son fór með rétt mál í umræddu
viðtali. Við. óskum eftir því við
Morgunblaðið að blaðið birti þessa
yfirlýsingu og fer hún hér á eftir:
„Reykjavík 3. maí 1993.
Við undirritaðar viljum taka
fram, að við trúum frásögn Sigurð-
ar Þórs Guðjónssonar, er birtist í
febrúarhefti Mannlífs 1993 og vit-
um, að hann er að segja satt. Enn-
fremur viljum við taka fram, að við
viljum á engan hátt vera orðaðar
við kæru Birgis Guðjónssonar og
tveggja systkina á hendur Mann-
lífí, til siðanefndar Blaðamannafé-
lagsins.
Virðingarfyllst,
Guðný Svava Guðjónsdóttir.
Sigurrós Sigurðardóttir."
Rétt er að fram komi að lögmað-
ur útgáfufyrirtækis Mannlífs, Fróða
hf., fór yfír viðtalið og taldi ekkert
í því bijóta í bága við siðareglur
BI né heldur landslög. Við hljótum
því að lýsa furðu okkar á niður-
stöðu siðanefndar, sem ekki virðist
byggja á þeim gögnum sem fyrir
lágu og lætur ógetið veigamesta
gagnsins sem fyrir hana var lagt.
Ritstjóm Mannlífs telur sig hafa
hreinan skjöld í þessu máli og að
faglega hafí verið staðið að vinnslu
og birtingu viðtalsins. Niðurstaða
siðanefndar er sérlega varhugaverð
og hörmuleg í ljósi þess að hún bind-
ur hendur fjölmiðla og heftir tján-
ingu fómarlamba í umfjöllun um
erfíð og viðkvæm mál af þessu tagi,
sem almennt er nú viðurkennt að
mikil þörf sé á að opna umræðu
um. Úrskurður siðanefndar BÍ
merkir augljóslega það, að fjölmiðl-
um er ekki unnt að ræða við fóm-
arlömb sifyaspella undir nafni, nema
að dæmt hafí verið í málinu fyrir
dómstólum."