Morgunblaðið - 23.06.1993, Blaðsíða 23

22
23
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 23. JÚNÍ 1993
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 23. JÚNÍ 1993
fltargtiiiÞIftMí
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Flaraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1200 kr. á mánuði innan-
lands. i lausasölu 110 kr. eintakið.
Keldur á Rangár-
völlum
Húsagerð íslenzkra land-
námsmanna, veggir úr
torfi og gijóti, en timbur af
skornum skammti, var ekki
óþekkt í skóglausum byggðum
Norðurlanda á þeirri tíð.
„Þannig hafa fundizt leifar
torfhúsa frá járnöld á Jótlandi
og einnig á Gotlandi, og meira
að segja nokkur hundruð húsa,
og bæta má við Jaðrinum í
Noregi, svo að nokkurra mikil-
vægustu fundarstaðanna sé
getið,“ segir Daniel Brunn í
bókinni „Islenzkt þjóðlíf í þús-
und ár“. Svipaður efniviður til
húsagerðar var notaður frá
upphafi byggðar í landinu og
fram undir síðustu aldamót,
þótt gerð og stærð húsnæðis
breyttist nokkuð í tímans rás,
einkum á harðæristímum, sem
oft voru langvinnir, en þá hrak-
aði húsnæði þjóðarinnar mjög.
Ekki var um annað bygging-
arefni að ræða lengst af hér-
lendis, þar eð birki, sem óx í
landinu, var of smávaxið til að
henta til húsagerðar að nokkru
ráði. Helzt var hægt að nota
það i þök með öðrum viði, svo
enn sé vitnað í Daniel Brunn.
Og innfluttur viður- var dýr.
Þess vegna urðum við, eins og
aðrar þjóðir, að nota það bygg-
ingarefni, sem hendi var næst,
og hér var það torf og gijót.
Kalt loftslag veldur því að
plöntuleifar í jarðvegi rotna
seint. Af því leiðir að grasrótin
verður óvenju þétt og jafn-
framt gott byggingarefni mið-
að við aðstæður. Torfveggir
halda og vel hita sem kom sér
vel hér á landi. Hins vegar
hafa byggingar úr torfi og
gijóti staðizt illa tímans tönn.
Og fáar þjóðir eru jafn snauðar
af byggingarsögulegum minj-
um eins og við. Þess vegna er
mikilvægt að við varðveitum,
og varðveitum vel, þá gömlu
torfbæi, tiltölulega fáa talsins,
sem varðveitzt hafa; bæi, sem
settu svip sinn á byggðir og
mannlíf í landinu í þúsund ár.
Það voru slæm tíðindi, sem
birt voru á baksíðu Morgun-
blaðsins í gær, þess efnis, að
Keldur á Rangárvöllum, elzti
heillegi torfbærinn á landinu,
væri að hruni kominn vegna
vatnsleka af þaki niður í vegg-
hleðslur. Þessi frétt er máski
dæmigerð fyrir það, hve þjóð-
rækni í orði, einkum á hátíðar-
og tyllidögum, getur þynnst
út á borði veruleikans í ís-
lenzku samfélagi. Það fegrar
ekki vanhirðumyndina að Keld-
ur eiga nokkurn sess í kirkju-
sögu landsins. Jón Loftsson
setti klaustur að Keldum um
1197 sem hélzt þar fram um
1222. Ekki er útilokað að elzti
hluti bæjarins sé frá þeim tíma,
að sögn Þórðar Tómassonar,
safnvarðar á Skógum. Önnur
forn íveruhús eru anddyri, búr,
hlóðaeldhús og skálaloft, en
búið var óslitið í húsunum til
1946. í þessi sambandi er og
vert að minna á að engin
klausturbygging frá miðöldum
hefur varðveitzt hér á landi og
litlar fornminjarannsóknir hafa
verið gerðar á þeim tóttum,
sem enn sér stað.
Morgunblaðið hefur eftir
Guðmundi Hafsteinssyni,
deildarstjóra húsverndardeild-
ar Þjóðminjasafnsins, að við-
gerð á gamla Keldnabænum
sé afar brýn og hafizt verði
handa um að bjarga fyrstu
húsunum á þessu sumri. Síðan
verður haldið áfram af fullum
krafti með hin húsin, sam-
kvæmt áætlun til tveggja eða
þriggja ára, en framgangur fer
að sjálfsögðu eftir fjárveiting-
um til verksins. Viðgerðin felst
í því að þekja húsanna verður
tekin niður og veggirnir endur-
hlaðnir og tréverk bætt og
endurnýjað eftir því sem þurfa
þykir.
Þessari yfirlýsingu deildar-
stjóra húsverndardeildar Þjóð-
minjasafnis ber að fagna.
Sjálfgefið á að vera að samfé-
lagið tryggi fjármuni til verka
af þessu tagi. Við lifum að vísu
á miklum þrengingartímum,
sem kalla á stórtæka hagræð-
ingu og sparnað hjá því opin-
bera. En hér er um tiltölulega
litla fjármuni að ræða. Og þjóð-
arsómi býður að minjum af
þessu tagi sé vel við haldið.
Þar ofan í kaupið skila þær
laundijúgum tekjum, þegar
grannt er gáð, því þær verka
sem segull á þúsundir inn-
lendra og erlendra ferða-
manna.
Kjarni málsins er þó sá að
sýna sögulegum minjum, ekki
sízt byggingarsögulegum minj-
um, sem við eigum sárafáar,
viðeigandi ræktarsemi. Á það
hefur skort. Við verðum að
hafa í huga að menningararf-
leifðin, sagan og tungan, eru
hornsteinar þjóðernis okkar og
fullveldis. Það má ekki skera
á rætur þjóðarmeiðsins, sem
liggja í fortíðinni, ef hann á
að bera þann framtíðarávöxt,
sem vonir standa til. Bærinn
að Keldum á Rangárvöllum er
hluti af því rótakerfi.
Úr sigt Errós
Hugað að undirbúningi
að sýningu Errós í Kaupmannahöfn
Frá Sigrúnu Davíðsdóttur, Kaupmannahöfn.
CHARLOTTENBORG gnæfir upp af nýhöfninni. Höllin var byggð
1683 handa einum af valdamestu aðalsmönnum Dana, Gyldenlöve
greifa, en 1753 gaf Friðrik 5. akademíunni húsið og þar er hún enn
til húsa. Höllin er nú friðuð og er elsta meginverk í danskri bygging-
arlist barokktímans. Þar eru sýningarsalir sem eiga sér fáa sína líka
að stærð, mikilfengleik og birtu og málverk Errós skreyta þá fram
til 8. ágúst.
Sýningin opnaði laugardaginn
19. júní, en þegar á mánudeginum
fyrir opnunina stóð gámabíll við
höllina með kassasem hægt væri
að smíða sumarbústaði úr. Þeir
höfðu verið keyrðir úr vinnustofu
málarans í París, auk eins minni
kassa, sem kom frá íslandi. Sama
dag mættu Erró og Gunnar Kvaran
forstöðumaður Kjarvalsstaða til
leiks. Hugmyndin að sýningunni
kemur frá Gunnari og samstarfs-
fólki hans á Kjarvalsstöðum, sem
óskaði eftir að myndirnar yrðu
sýndar sem víðast áður en þær fara
til íslands þar sem þær verða hluti
af Errósafninu á Korpúlfsstöðum.
Málarar voru önnum kafnir að
hvítta veggi og fleka, sem höfðu
verið settir fyrir nokkra glugga, til
að fá meira veggpláss. Tveir hópar
af ungum strákum tóku hvert
myndflæmið af öðru og hengdu
upp. Gunnar og Erró höfðu, komið
í skoðunarferð í desember til að sjá
salarkynnin, mældu upp og tóku
myndir. Erró kom þá með litlar ljós-
myndir af verkunum, sem þeir röð-
uðu niður. Þá var salurinn allur
hólfaður niður og virtist drungaleg-
ur, svo honum leist ekki nema miðl-
ungi vel á staðinn. Nú þegar hann
er allur opinn og nýhvíttaður eru
bæði listamaðurinn og aðrir sam-
mála um að varla er hægt að hugsa
sér betra umhverfi fyrir málverkin.
„Eg hef aldrei á æfi minni fengið
annan eins sal fyrir myndirnar mín-
ar,“ segir Erró og lítur ánægður í
kringum sig. Hlakkar til að sýna
frönskum vinum sínum, sem hingað
koma í tilefni opnunarinnar, hve vel
hefur tekist til.
•Á þriðjudeginum sitja Gunnar og
Erró inni á skrifstofu Charlotten-
hallar. Erró í blettóttum vinnubux-
um, bol og traustlegum, slitnum
íþróttaskóm rissar upp fleti á papp-
írsnifsi, meðan Gunnar er í sam-
bandi við hina og þessa vegna
áframhaldandi Errósýninga. Uppi í
anddyrinu, þar sem salirnar opnast
til allra átta er opið út á litlar sval-
ir. Steinhandriðið er veðrað og hurð-
in sömuleiðis, grænar vafningsjurtir
blakta í snörpum vindhviðum og á
þröskuldinum standa sterklegir,
svartir leðurskór og bíða eftir að
leysa íþróttaskóna af þegar eigand-
inn fer um stræti borgarinnar.
í sölunum er sumt komið upp og
annað ekki, sumir flekaveggirnir
orðnir hvítir og aðrir ekki. Erró leist
ekkert á sýningarframkvæmdirnar
í byrjun, Danirnir virtust svo af-
slappaðir „en svo tóku þeir á sig
hægfara og seigbítandi rögg“. Hann
lætur þá ekki eina um vinnuna,
heldur gengur í verkið með þeim,
upp í stiga, neglir króka og ræðir
málin. Á miðvikudeginum er sýn-
ingin að mestu tilbúin, verið að festa
upp síðustu myndirnar. Strákarnir
í upphengiliðinu rúlla myndarlegum
vinnupalli um salinn. „Þessi væri
helvíti góður fyrir mig,“ segir Erró,
um leið og hann virðir handsnúna
mekaník pallanna fyrir sér. Nú er
komin nægileg mynd á fráganginn
til að Erró geti gengið um og virt
fyrir sér afrakstur nokkurra ára
vinnu.
Forvinnsla og úrvinnsla
í sal fyrir neðan aðalsalina hanga
nokkrar klippimyndir, sem eru und-
irbúningsverk að sjálfum málverk-
unum. „Hér eru órigínalarnir," seg-
ir Erró skelmislega. „Málverkin eru
bara kópíur." Á einum veggnum er
klippimynd, sem síðan varð að mynd
sem Listasafn Reykjavíkur hefur
eignast og er á sýningunni. Hún
heitir „Science Fiction Scape“, eða
„V ísindaskáldsagna-landslag".
Myndin átti upphaflega að vera í
Vísindasafninu fyrir utan París, en
þar leist þeim ekki á samtvinnun
vísinda og skáldsagna og kusu aðra
mynd, sem líka er þarna sem klippi-
mynd, en sjálft málverkið í safninu
er 40x4 metrar. Því er skipt í dálka.
Neðst í dálki er andlitsmynd af ein-
um vísindamanni, ofan á er uppfinn-
ing, sem hann er þekktur fyrir og
síðan seinni tíma þróun þeirra.
Þarna getur að líta Leonardo da
Vinci með reiðhjólið sitt, Wright-
bræðurna með flugvélina sína,
Werner von Braun með sprengjuna.
„Ég valdi 120 menn, fann mynd-
ir af þeim, verkum þeirra og svo
því sem hefur þróast af þeim. Það
var erfitt að finna myndir af sumum
þeirra, en tókst með góðri hjálp víða
að. Klippimyndirnar stækka ég svo
upp á strigann. Það er hægt að
gera það í höndunum með því að
skipta myndinni upp í reiti, en ég
nota skyggnur og kasta þeim á
strigann til að spara tíma. Það hef-
ur líka þann kost að skyggnumynd-
irnar er hægt að vinda til, teygja
úr ákveðnum hlutum." Þarna er
klippimynd af ýmsum frumkvöðlum
frönsku byltingarinnar. „Mitterand
forseti pantaði silkiþrykk frá um
tuttugu listamönnum í tilefni bylt-
ingarafmælisins og þau voru sett í
möppur, sem ríkið gaf í sendiráð
og víðar. Ég safnaði saman andlits-
myndum af þeim sem komu við
sögu byltingarinnar. Klippimyndin
er svart-hvít, en í þrykkinu notaði
ég frönsku fánalitina." Og þarna
er klippimynd af málverki uppi,
„Patchwork Scape“ með mynstri
eins og algengt er í amerískum
klútateppum. „Hér er það sem form-
ið sem ég sker eftir, ég klippi út
og raða upp eins og í „patch work“.
Ég reyni að leika mér, byija mis-
munandi á myndum til að fá varía-
sjónir, líka í vinnuna." Og myndin
er líka unnin eins og klútateppi að
því leyti að í hana eru notaðir ýms-
ar myndir, afgangar, sem hafa orð-
ið eftir við gerð annarra verka.
Hvítir veggir
Uppi á lofti eru salirnar og mál-
Ljósmynd/Ole Steen
Erró um það bil sem verið er að leggja síðustu hönd á sýninguna í Charlottenborg. f baksýn vinst æfi Otto Dix um vegginn.
verkin. Birtan flæðir um þá úr stór-
um loftgluggum og gluggum, sem
snúa út í húsagarðinn og að Ný-
höfninni. Úti dregur frá og fyrir
sólina, svo salurinn veður ýmist í
birtu eða mjúkum skýjagráma. „Ég
hef aldrei séð svona sali. Þetta er
algjör lúxus að fá að sýna við þess-
ar aðstæður. Það verður gaman að
sýna Parísarbúunum þetta. Salirnir
njóta sín svo vel, því allt er opið
og óuppskipt. Myndirnar hanga svo
hátt að maður verður að ganga frá
þeim og þá njóta þær sín. Svo er
svo gaman að horfa í gegnum dyra-
opin og sjá í aðrar myndir, þær
þola vel að skerast. Og svo allir
þessir hvítu auðu veggir, þó mynd-
irnar séu stórar."
í fremsta salnum hanga lista-
sögumyndirnar, myndir um nokkra,
þekkta málara. „Það var banki, sem
pantaði þær. Húsið er á níu hæðum
og opið upp í miðjunni. Svo átti að
vera ein mynd á hvetja hæð. En
kreppan kom og þeir hættu við. Þá
var ég kominn af stað, búinn að
panta blindramma og allt. Stundum
getur verið gott að fá falskar pant-
anir, annars hefði ég varla lagt í
verkið. Svo bætti ég við myndum.
Nú fer þetta til Reykjavíkur. Það
verður kannski svolítið gaman fyrir
krakka að skoða þetta, fá innsýn í
listasöguna."
Hver mynd er um einn lista-
mann, með myndum af honum,
brotum úr verkum hans og öðru er
snertir hann. Myndbrotunum er rað-
að upp í sveigð net, sem koma kunn-
uglega fyrir sjónir úr tölvumódelum,
til dæmis af alheiminum.„„Ég hef
farið að nota þessi net eftir að ég
kynntist tölvum. Ég vinn þau ekki
sjálfur, heldur rissa þau upp og fæ
kunningja minn til að vinna þau i
tölvunni. Netmyndirnar, sem ég fæ
frá honum set ég svo í ljósritunar-
vél, sem getur stækkað upp í allt
að fimmtíu metra lengju. í kringum
hvern listamann fann ég svo mynd-
ir af honum og verkum hans. Fann
myndirnar með því að fara snemma
á morgnana á safn, þar sem var
tölva með myndum, sem ég gat svo
látið prenta út. Kubbarnir á mynd-
unum um Otto Dix og Magritte eru
eitthvað það erfiðasta sem ég hef
málað. Þeir voru endalaus vinna. í
klippimyndunum sé ég ekki vinnuna
fyrir ... kannski eins gott.
Núna er ég nýbúinn að ljúka við
„Comic _Scape“, sem franska ríkið
keypti. Ég held að þetta sé mesta
verk, sem ég hef gert. Þeir kaupa
oft verk, sem ekki eru ætluð á neinn
ákveðinn stað, en sem söfnin geta
síðan beðið um. Ég vildi gjarnan að
verkið færi á nýtt safn í Lyon, það
eru svo ágætir strákamir þar. Ann-
ars er útilokað að fylgja verkunum
eftir, þegar þau eru farin úr vinnu-
stofunni. Ég fylgist ekkert með upp-
boðunum. En það er gott að fá verk-
in til baka eftir smá tíma. Þá sé ég
oft ef ég þarf að gera eitthvað smá-
vegis. Sama er með myndirnar sem
eru hér núna. Ég sé að sums staðar
þarf aðeins að þyngja eða ýkja.
Stundum er þetta öfugt. Ég var
óánægður með eina myndina, en sé
núna að hún er góð. Svona geta þær
stundum lokið við sig sjálfar.
Parísarborg er að byggja ódýrt
íbúðarhúsnæði og ég hef verið beð-
inn um að gera mynd í anddyrið.
Venjulega er það bara í opinberar
byggingar sem einu prósenti kostn-
aðar er varið í skreytingar, en ég
vona að úr þessu verði. Þeir hafa
metnað til að gera vel. Sú mynd
verður 7x2,5 metrar og í hana nota
ég alls konar smáatriði úr myndun-
um, sem fara til Reykjavíkur, tengi
þannig borgirnar saman.
Núna er ég að undirbúa 3x6
metra mynd um Kambodíu, Pol Pot
og tugthúsin þar. Ég er nýbúinn að
vera í Kambodíu og fékk leyfi til
að skoða allt, bæði musteri og fang-
elsi. Þama fæst leyfi fyrir öllu gegn
dollurum. Þijár milljónir voru drepn-
ar, þeir höfðu alls kyns tæki og tól
til morða. í tuttugu ár er ég búinn
að safna alls kyns ógeðslegu efni.
Þarna verður tækifæri til að nota
það. Já, ég er með mikið af mynd-
um, hef safnað lengi. Ég er með
kommóður og herbergi full af papp-
ír. Þessu er öllu raðað eftir efni;
andlitsmyndir, pólitískar myndir,
hendur, veður ... Kollegarnir biðja
mig oft um myndir. Það væri gott
að setja þetta á tölvur og geta svo
bara prentað út, það er örugglega
framtíðin, en ég geri það nú varla.
Svo getur verið gott að leita ekki
alveg markvisst. Kannski er ég að
leita að sól, en finn þá rigningu, sem
er miklu betri.“
Myndasafnarinn mikli dregur tvö
póstkort upp úr vasa sínum. Hús-
hlið eftir Vilhelm Hammershöi, sem
er ekki síst þekktur fyrir leik sinn
að birtu og skuggum og fyrir and-
litsmyndir. Einföld og sterk uppstill-
ing eftir Vilhelm Lundström. „Ég
er hrifinn af þessum," segir hann,
um leið og hann virðir kortin fyrir
sér, áður en hann stingur þeim aft-
ur í vasann.
Myndkvörnin
Á fimmtudeginum er allt tilbúið,
búið að þvo og bóna gólfið. Nokkrir
danskir listgagnrýnendur koma í
heimsókn, ásamt ljósmyndurum til
að spjalla við listamanninn og taka
myndir. „Ótrúlegt að hann skuli
vera orðinn sextugur," hvíslar ung- .
ur, en pervisinn og fölur gagnrýn-
andi, um leið og Erró stikar íjaðr-
andi skrefum eftir salnum. „Það
þarf enga smáræðiskrafta til að
ráða við þessi málverk."
Skýjafarið leikur á liti og form í
salnum. Gamla höllin virðist hin
ánægðasta að hýsa verk, sem eru
jafnburða henni, svo hún getur
teygt og breytt úr sér. Sjaldan hafa
salarkynnin notið sín svo vel. Sama
er með málverkin, sem geta óhikað
þanið úr sér. Og gestirnir þurfa
heldur ekki að kreppa tærnar. Bæði
salirnir og verkin njóta sín til hlítar
og á milli barokkforma salarins og
myndanna myndast þetta magnaða
samspil, sem stundum getur tekist
þegar ólíkum tímum lýstur saman.
Og þessi samljóstun heldur áfram *
niður í smæstu einingar myndanna,
þar sem lýstur saman formum,
efnivið og tíma.
Myndirnar eru ekki tilviljana-
klipp, en Erró er fátalaður um þá
hugsun, sem liggur að baki mynda
hans, um vinnuna sem liggur í að
velja þá hluta, sem myndirnar eru
settar saman úr. Verk hans eru
ekki gáfnafarsleg romsa handa
þeim, sem hafa sömu yfirburða sjón-
þekkingu og hann. Heimurinn er
fullur af myndum, hefur hann sagt, J
óþarfi að búa til nýjar. Allt hefur
verið myndað, hvort sem er ófædd
fóstur eða órafjarlægðir himini-
geimsins. Lungann úr lífi sínu hefur
listamaðurinn malað myndaóreið-
una. Hluti þess sem hefur setið eft-
ir í sigti hans hangir á veggjunum
í Charlottenborg, komið í hans eigið
samhengi, form og liti. Og það er
mögnuð blanda.
Fram til 8. ágúst gefst einstakt
tækifæri í Kaupmannahöfn til að
njóta og kafa í myndheim Errós.
Svo gefst tækifærið í Finnlandi,
Svíþjóð, Noregi og kannski víðar.
Að lokum gefst það á Korpúlfsstöð-
um. Það verða fleiri en börnin, sem
eiga eftir að njóta þess ...
SVR hf. - traust fyrirtæki
í eigu allra borgarbúa
eftirMarkús Örn
Antonsson
Strætisvögnum Reykjavíkur verð-
ur breytt í hlutafélag í eigu Reykja-
víkurborgar. Meirihluti sjálfstæðis-
manna í borgarstjórn hefur flutt til-
lögu þess efnis í borgarráði. Eins
og búast mátti við hafa orðið nokkr-
ar umræður um hið breytta rekstrar-
form frá því að tillagan var kynnt
starfsmönnum fyrirtækisins en það
var gert á nokkrum fundum, áður
en hún var formlega lögð fram í
borgarráði. Við þá málsmeðferð hafa
verið gerðar athugasemdir. Minni-
hluti borgarstjórnar hefur lýst furðu
sinni á að málið skyldi ekki kynnt
honum fyrst. Meirihlutinn hafði hins
vegar ákveðið, að starfsmenn fyrir-
tækisins yrðu fyrst látnir vita um
væntanlegar breytingar og þær
ræddar á fundum með þeim.
Viðbrögð sumra starfsmanna
Strætisvagna Reykjavíkur, sem hafa
tjáð sig opinberlega um hið breytta
rekstrarform einkennast af misskiln-
ingi um grundvallaratriði. Þeir telja
að starfsöryggi og öðrum hagsmuna-
málum starfsfólksins sé stefnt í tví-
sýnu. Því fer víðs fjarri. Aðrir eru
einfaldlega á móti öllum breytingum
og reka málið út frá hagsmunasjón-
armiðum forystu Starfsmannafélags
Reykjavíkurborgar og BSRB, sem
greinilega óttast að missa starfsfólk
SVR hf. úr liðssveitum sínum og
félagsgjöld þess yfir í önnur stéttar-
félög.
Það er einnig fjarstæðukennd
staðhæfing, að hagur starfsfólks hjá
hlutafélögum sé verri en hjá opinber-
um starfsmönnum. Pram til þessa
hefur hagsmunabarátta opinberra
starfsmanna ekki síst byggst á að
draga fram dæmi því til sönnunar
að starfsmenn hjá ríki og borg væru
mun lakar settir en launþegar hjá
hinum almennu atvinnufyrirtækjum,
hlutafélögunum. Óvandaður og mót-
sagnakenndur málflutningur dæmir
„Umfram aðra borgar-
fulltrúa í Reykjavík höf-
um við í meirihlutanum
trú á hlutafélagsform-
inu. Það hefur gefist
best í fyrirtækjarekstri
um heim allan. Lang-
flest fyrirtæki hér á
landi eru hlutafélög, þar
með talin flest stærstu
og öflugustu fyrirtæki
landsins.“
sig sjálfur og verður að taka honum
með öllum fyrirvörum.
En af þessu tilefni er ástæða til
að undirstrika þrjú meginatriði af
hálfu okkar í meirihluta borgar-
stjórnar og jafnframt mikilsverðar
forsendur fyrir þeirri breytingu, sem
nú er ráðgerð:
Það er ekki veríð að einkavæða
Strætisvagna Reykjavíkur. Reykja-
víkurborg verður eini eigandi hins
nýja hlutafélags og hlutabréf í því
verða ekki seld.
Núverandi starfsmönnum verða
tryggð sömu laun og kjör og þeir
njóta nú, m.a. varðandi lífeyrisrétt-
indi. Sérfræðingar hafa athugað
þetta atriði og gert tillögur um út-
færslur.
Fargjöld hækka ekki vegna breyt-
ingarinnar. Strætisvagnar Reykja-
víkur hf. munu hafa sérstaka hluta-
félagsstjóm en stjórnamefnd um al-
menningssamgöngur, sem kosin
verður pólítískt í borgarstjórn, hefur
með höndum heildarstefnumótun í
þessuih málaflokki og annast sam-
skipti fyrir hönd borgarinnar við fyr-
irtækið SVR hf.
En til hvers er þá verið að breyta
rekstrarformi Strætisvagna
Reykjavíur? Jú. Umfram aðra borg-
Markús Örn Antonsson
arfulltrúa í Reykjavík höfum við í
meirihlutanum trú á hlutafélags-
forminu. Það hefur gefist best í fyrir-
tækjarekstri um heim allan. Lang-
flest fyrirtæki hér á landi eru hluta-
félög, þar með talin flest stærstu
og öflugustu fyrirtæki landsins. Op-
inber rekstur, sem háður hefur verið
beinni pólitískri miðstýringu, er
hvarvetna til endurskoðunar. Ríkis-
reknar þjóðaheildir hafa orðið gjald-
þrota með hrikalegum afleiðingum.
Erfið skilyrði í efnahagsmálum víða
um lönd kalla á aukið aðhald og
meiri útsjónarsemi og árangur í
rekstri ríkis og sveitarfélaga. Á al-
mennum samdráttartímum verða
ekki stöðugt lagðir meiri skattar á
fólk til að standa undir aukinni niður-
greiddri þjónustu og taprekstri hjá
hinu opinbera.
Reykvíkingar hafa lagt fram háar
fjárhæðir til Strætisvagna Reykja-
víkur á undanförnum áratugum. Áll-
ur vagnakostnaður fyrirtækisins hef-
ur verið greiddur með framlögum
úr sameiginlegum sjóði borgarbúa.
Að auki hefur daglegur rekstur ver-
ið niðurgreiddur úr borgarsjóði með
skattfé Reykvíkinga. Árið 1991 var
greidd um 1 milljón króna hvern ein-
asta dag úr borgarsjóði vegna tap-
reksturs SVR. Úr þessum niður-
greiðslum dró verulega á síðasta ári
í kjölfar hagræðingar, sem skilaði
árangri. Samt greiddi borgarsjóður
rúmar 260 milljónir króna með
rekstrinum árið 1992. Með breyttu
rekstursfyrirkomulagi SVR fá
stjórnendur fýrirtækisins aukið sjálf-
stæði og jafnframt aukna ábyrgð við
að leita leiða til hagræðingar í
rekstri. Boðleiðir styttast og ákvarð-
anataka verður markvissari. Spara
verður þar sem spara má, nýta tæki
og aðrar eignir til aukinnar tekju-
öflunar og gæta þess að reksturinn
verði eins hagstæður fyrir borgarbúa
í heild og unnt er án þess að skert
verði þjónusta við þá sem treysta á
almenningsvagnasamgöngur.
Allur rekstur Strætisvagna
Reykjavíkur lýtur nú beinni póli-
tískri stjórn, fyrst stjórnar SVR, síð-
an borgarráðs og loks borgarstjórn-
ar. Fyrirtækið hefur á að skipa góðu
starfsfólki og hæfum forstöðumönn-
um. Rekstrarlegar ákvarðanir, sem
hjá hlutafélögum eru á verksviði for-
stöðumanna eru þó undir hið póli-
tíska vald settar hjá SVR. í smáu
og stóru gætu hinar pólitísku nefnd-
ir verið með puttana í öllum rekstrar-
málum SVR. Á undanförnum árum
hefur meirihluti borgarstjórnar kom-
ið á því verklagi að starfsmannamál
og fleiri rekstrarmál heyri í raun
undir stjórnendur fyrirtækisins án
afskipta stjórnmálamanna. Stjórn-
lyndir miðstýringarsinnar gætu hins
vegar fært öll málefni fyrirtækisins
beint undir hið pólitíska vald að nú-
verandi skipan óbreyttri.
Margt mælir með breytingu
Strætisvagna Reykjavíkur í hluta-
félag eins og hér hefur verið rakið.
Úrtölurnar, sem nú heyrast og
sprottnar eru af ólíkum hvötum,
minna um margt á andróðurinn gegn
ákvörðun sjálfstæðismanna í þorgar-
stjórn um að gera Bæjarútgerð
Reykjavíkur, sem rekin hafði verið
með stórfelldu tapi og framlögum
úr borgarsjóði, að hlutafélaginu
Granda hf. Það er nú eitt öflugasta
og best rekna útgerðarfyrirtæki
landsins eins og flestir þekkja og
skapar fjölda Reykvíkinga vinnu.
Borgarsjóður þarf ekki lengur að
fjármagna togaraútgerð og fisk-
vinnslu í borginni.
Sumum andstæðingum þessara
breytinga er trúaratriði að finna
hlutafélögum allt til foráttu. Sú af-
staða kom greinilega fram í greinar-
korni eftir varaborgarfulltrúa Fram-
sóknarflokksins í Morgunblaðinu á
dögunum. Framsóknarmenn eru
blindaðir af sólarlagi samvinnurekst-
urs á íslandi um þessar mundir.
Þeir finna til minnimáttarkenndár
gagnvart einkarekstri og hlutafélög-
um. Svo langt geta afturhaldskenn-
ingar framsóknar leitt fulltrúa
flokksins í ógöngur, að þeir hika
ekki við að fullyrða hér og nú, að
hlutafélag um Strætisvagna Reykja-
víkur verði þegar í stað lagt niður
að afloknum næstu borgarstjórnar-
kosningum fái þeir einhveiju ráðið.
Það á sem sagt ekki að spyija um
árangur né leggja hlutlægt mat á
kosti hins nýja fyrirkomulags í sam-
anburði við það eldra. Hlutafélagið
skal lagt niður hvað sem tautar og
raular. Slíkir fordómar heyra sög-
unni til hjá kjósendum og auka ekki
hróður þeirra, sem þannig tala af
fullkomnu ábyrgðarleysi um hags-
munamál borgarbúa.
Höfundur er borgarstjóri í
Reykjavik.