Morgunblaðið - 26.06.1993, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. JÚNÍ 1993
h
Borgarsljóri lof-
ar upp í ermina
••
eftir Ogmund
Jónasson
Borgarstjóri Reykjavíkur skrifar
grein sl. miðvikudag sem birtist á
leiðaraopnu Morgunblaðsins. Þar er
ijallað um tillögur um að gera Stræt-
isvagna Reykjavíkur að hlutafélagi
og ber greinin fyrirsögnina: SVR hf.
— traust fyrirtæki í-eigu allra borg-
arbúa.
í grein sinni segir borgarstjóri að
andmæli starfsmanna SVR gegn
þessum tillögum „einkennist af mis-
skilningi um grundvallaratriði." Það
sé rangt að starfsöryggi og hags-
munamálum starfsmanna sé stefnt í
tvísýnu. Hið gagnstæða sé uppi á
teningnum. Þetta sé „óvandaður og
mótsagnakenndur málflutningur"
sem „dæmir sig sjálfur og verður að
taka honum með öllum fyrirvörum."
Um vönduð vinnubrögð og
óvönduð
Það er vissulega rétt að óvönduð-
um og mótsagnakenndum málflutn-
ingi verður að taka með fyrirvara.
Þetta er borgarstjóra ofarlega í huga.
En á hverju skyldi málflutningur
hans sjálfs byggja? Borgarstjóri seg-
ir í grein sinni að ástæða sé til að
undirstrika sérstaklega þrjú megin-
atriði.
í fyrsta lagi sé ekki verið að
„einkavæða Strætisvagna Reykja-
víkur. Reykjavíkurborg verður eini
eigandi hins nýja hlutafélags og
hlutabréf í því verða ekki seld.“
Svona skuldbindingu getur núver-
andi borgarstjóri einfaldlega ekki
gefíð svo hald sé í, enda segir í fjórðu
grein í drögum að samþykktum fyrir
Strætisvagna Reykjavíkur hf. sem
nú eru til umræðu: „Stjóm félagsins
skal halda skrá yfir hlutabréfin. Eig-
endaskipti á hlutabréfum félagsins
skulu tilkynnt stjóm félagsins.“ Með
öðmm orðum samkvæmt lögunum
yrðu eigendaskipti heimil. Til hvers
á að heimila það sem lofað er að
framkvæma ekki? Þetta er mót-
sagnakenndur málflutningur.
Annað atriðið sem borgarstjóri
nefnir sérstaklega lýtur að kjömm
starfsmanna: „Núverandi starfs-
mönnum verða tryggð sömu laun og
kjör og þeir njóta nú, m.a. varðandi
lífeyrisréttindi. Sérfræðingar hafa
athugað þetta atriði og gert tillögur
um útfærslur."
Hér er rétt að staldra við. í þeim
tillögum sem fyrir liggja um tilhögun
launa- og kjaramála starfsmanna
SVR eftir breytingu fyrirtækisins í
hlutafélag segir m.a.: „Öllum starfs-
mönnum verði tryggð sambærileg
laun og önnur starfskjör hjá hlutafé-
laginu og þeir nú hafa hjá SVR. í
þessu skyni verði gerður persónu-
bundinn samningur við hvem og einn
starfsmann þar sem þau kjör sem
hann nú nýtur hjá Reykjavíkurborg
haldist hjá hlutafélaginu.“ En hvað
með nýja starfsmenn? í tllögunum
segir: „Við ráðningu nýrra starfs-
manna ti! hlutafélagsins verði sömu
reglur látnar gilda og tíðkast á al-
mennum vinnumarkaði."
Nú vill svo til að við höfum saman-
burðarhæft dæmi hjá Strætisvögnum
Kópavogs sem fyrir nokkru var gert
að hlutafélagi. Þá fóru starfsmenn-
imir af starfskjörum Starfsmannafé-
lags Kópavogs og við það rýmuðu
kjör þeirra verulega.
Ráðgjöf frá hlutabréfasölum
Að sögn borgarstjóra eiga núver-
andi starfsmenn að halda sínu, þar
með lífeyrisréttindum og hann skír-
skotar til álits sem sérfræðingar
hafa gert um þetta. Hér virðist átt
við athugun sem starfsmenn Verð-
bréfamarkaðar íslandsbanka hf.
gerðu fyrir borgarstjóra. I þeirri at-
hugun eru gerðir ýmsir fyrirvarar
en til umhugsunar eru eftirfarandi
niðurstöður þessara starfsmanna ís-
landsbanka hf.: „Ef sú leið yrði farin
að núverandi eigandi SVR tæki að
sér að greiða umframgjöld vegna
starfsmanna SVR hf. til að bæta
skerðingu á lífeyrisréttindum vegna
breytingar á rekstrarformi félagsins
eru hagsmunir núverandi eiganda
að leiðréttingin yrði tímabundin.
Þannig virðist koma til greina að
semja um greiðslu viðbótariðgjalda
t.d. í fímm ár eða í tíu ár frá því
að félagið tekur til starfa." Hér koma
fram alvarlegar mótsagnir í því sem
sagt er opinberlega og í þeim vinnu-
gögnum sem unnið er samkvæmt.
Þá er komið að þriðja atriðinu sem
borgarstjóri nefnir sérstaklega: „Far-
gjöld hækka ekki vegna breytingar-
innar. Strætisvagnar Reykjavíkur hf.
munu hafa sérstaka hlutafélags-
stjóm en stjómamefnd um almenn-
ingssamgöngur, sem kosin verður
pólitískt í borgarstjórn, hefur með
höndum heildarstefnumótun í þess-
um málaflokki og annast samskipti
fyrir hönd borgarinnar við fyrirtækið
SVR hf.“
í þessu sambandi er rétt að benda
á að núverandi borgarstjóri Reykja-
víkur getur engin fyrirheit gefíð um
það hvað pólitískt kjörin stjómar-
nefnd kann að ákvarða í framtíðinni
um fargjöld. Reyndar kemur margt
fram í málflutningi borgarstjóra og
þeirra sem unnið hafa að þessu máli
fyrir hans hönd, sem óneitanlega
hljómar harla mótsagnakennt. Ann-
ars vegar á starfsfólk að halda sínu,
þjónustan á ekki að rýma og ekki á
hún að verða notandanum dýrari.
En á sama tíma á tilkostnaður borg-
arinnar að minnka.
Borgarstjóri segir að reyndar hafí
tekist að draga úr tilkostnaði borgar-
innar á síðustu árum, „niðurgreiðsl-
um“ sem hann nefnir svo, „í kjölfar
hagræðingar sem skilaði árangri".
Við athugun kemur í ljós að á því
árabili sem vitnað er til fækkaði
starfsmönnum SVR nokkuð. Á árinu
Ögmundur Jónasson
„Ég minnist þess til
dæmis að fyrir tveimur
árum birtist viðtal hér
í Morgunblaðinu við
stjórnarformann Stræt-
isvagna Kaupmanna-
hafnar sem sagði til-
raunir með einkavæð-
ingu ekki hafa gefið
góða raun þar í borg.“
1991 voru 215 starfsmenn hjá SVR
en á yfírstandandi ári eru þeir 195.
Þá var og dregið úr tíðni ferða þann-
ig að 20 mínútur voru að jafnaði
milli ferða í stað 15 áður.
Það er hægt að hagræða núna
Fækkun ferða er ekki hagræðing
heldur niðurskurður á þjónustu.
Eflaust var einnig um raunverulega
hagræðingu að ræða, aukna ráðdeild
og betri nýtingu fjármuna. En hvað
skyldi koma í veg fyrir að haldið
yrði áfram á þeirri braut?
„En til hvers á þá að breyta rekstr-
arformi strætisvagna Reykjavíkur?"
Þannig spyr borgarstjóri reyndar
sjálfur eftir að hann hefur árangurs-
laust reynt að fullvissa lesendur og
hugsanlega sjálfan sig einnig um að
í engu eigi að breyta kjörum starfs-
fólks og þjónustu við notendur. Og
hann svarar sjálfum sér: „Jú. Um-
fram aðra borgarfulltrúa í Reykjavík
höfum við í meirihlutanum trú á
hlutafélagsförminu. Það hefur gefíst
best í fyrirtækjarekstri um heim all-
an. Langflest fyrirtæki hér á landi
eru hlutafélög, þar með talin flest
stærstu og öflugustu fyrirtæki lands-
ins.“
Ekki getur þetta kallast mjög
sannfærandi málflutningur. í fyrsta
lagi er fráleitt að alhæfa um ágæti
rekstrarforms. Það sem við á við til-
teknar aðstæður er út í hött við aðr-
ar. Þannig geta hlutafélög eða önnur
einkafyrirtæki verið hentugasta
rekstrarformið á samkeppnismarkaði
en óhentug þar sem um fákeppni eða
einokun er að ræða.
í öðru lagi skal bent á að hið sama
gildir um hlutafélög sem önnur fyrir-
tæki að þau geta lent í hremmingum.
Þótt það sé rétt hjá borgarstjóra að
mörg öflug fyrirtæki í landinu séu
hlutafélög þá hafa mörg fyrirtæki
sem hafa orðið gjaldþrota bæði fyrr
og nú einmitt verið hlutafélög. Þann-
ig er enga tryggingu að finna í form-
inu einu saman.
Að vera sjálfum sér
samkvæmur
Það sem erfíðast er að átta sig á
í málflutningi borgarstjóra eru
markmiðin með formbreytingunni ef
það á annað borð er rétt að ekki
standi til að láta SVR raunverulega
starfa á grundvelli markaðarins og
þannig nýta þá kosti sem hlutafé-
lagsformið kann að hafa við viðeig-
andi aðstæður. Markmiðin með
breytingunni þarf borgarstjóri að
skýra betur og jafnframt þarf að
gera grein fyrir reynslunni erlendis
frá í þessu samhengi. Ég minnist
þess til dæmis að fyrir tveimur árum
birtist viðtal hér í Morgunblaðinu við
stjómarformann Strætisvagna
Kaupmannahafnar sem sagði til-
raunir með einkavæðingu ekki hafa
gefíð góða raun þar í borg.
Markús Örn Antonsson borgar-
stjóri varar við því sem hann kallað
„miðstýrt stjómlyndi". Það væri
óskandi að hann yrði sjálfum sér
samkvæmur í fordæmingu sinni á
því þegar kemur að afgreiðslu þessa
mikilvæga máls sem þarf að fá mikla,
opna og lýðræðislega umfjöllun.
Höfundur er formaður Bandahigs
starfsmanna ríkis og bæja.
►
>
»
I
»
»
»
I
I
Ör fjölgun aldraðra
eftir Björn
Þórleifsson
í íslensku sálfræðibókinnj, sem út
kom á þessu vori, er kafli um efri
árin eftir Jón Bjömsson félagsmála-
stjóra á Akureyri. Þar er birt tafla
yfír hlutfall aldraðra af íbúafjölda á
Islandi. Kemur þar fram, að árið
1940 var fólk eldra en 65 ára sam-
tals 7,8% af þjóðinni, 1970 er hlut-
fallið orðið 8,9% og 1988 er það
10,5%. Ef litið er á fjölda þeirra sem
eru komnir yfír áttrætt, þá vom þeir
1,4% af mannQöldanum 1940 og
1,5% 1970. Árið 1988 eru þeir komn-
ir upp í 2,5%.
Mannfjöldaspár gera ráð fyrir því
að árið 2028 verði hlutfall íslendinga
eldri en 65 ára orðið 17,9% og hlut-
fall þeirra sem em 80 ára og eldri 4%.
Svipuð mannfjöldaþróun á sér stað
víða í heiminum en er misjafnlega
langt á veg komin. Önnur þróun
hefur áhrif á lífslíkur. Þar sem
menntakerfí og heilbrigðismál
standa traustum fótum verður með-
alaldurinn hærri. Ungbamadauði
minnkar, fólk fræðist um það hvem-
ig lifnaðarhættir bæta heilbrigði og
auka lífslíkur og læknisfræðin bætir
ámm við lífið. Sums staðar hefur
verið litið á þessa þróun sem vanda-
mál, þar sem hún muni leiða til að
stórauka þurfí þjónustu við aldraða.
Hafa sumir jafnvel líkt þessu við
sprengingu. Einkum er það íjölgttn
fólks sem nær hærri aldri en 80 ár
sem bendir til þess að aukinnar þjón-
ustu verði þörf í framtíðinni.
Sem lengst á eigin heimili
í þeirri grein laga um málefni aldr-
ÁR ALDRAÐRA
í EVRÓPU 1993
aðra sem tíundar markmið lagasetn-
ingarinnar, er sagt að öldruðum skuli
gefast kostur á að búa sem lengst á
eigin heimilum við eðlilegt heimilis-
líf. Síðan skuli gefa þeim kost á
stofnanaþiónustu eftir því sem þörf
verður á. I samræmi við þessi mark-
mið hefur aukin áherslá verið lögð á
svokallaða opna þjónustu, sem hefur
að markmiði að styðja við búsetu
aldraðra í heimahúsum. Til opnu
þjónustunnar heyra heimahjúkrun,
heimilisþjónusta, dagvistun aldraðra,
félagsstarf ýmiss konar og svo starf-
semi þjónustumiðstöðva. Þessi starf-
semi verður til þess að fresta þörf
aldraðra fyrir þjónustu stofnana, sem
samkvæmt lögunum skiptast í þjón-
ustuhúsnæði og hjúkrunarheimili.
Þjónustuhúsnæði er heimili þar sem
dvöl aldraðra er greidd af Lífeyris-
deild Tryggingastofnunar ríkisins.
Hjúkrunarheimili (og hjúkrunar-
deildir öldrunarstofnana) vista lang-
Iegusjúklinga og er dvöl þeirra greidd
af Sjúkratryggingadeild TR.
Fyrir svo sem tveimur áratugum
var það alsiða, að fólk sem komst á
eftirlaunaaldur óskaði þess að kom-
ast inn á elliheimili til þess að setjast
í helgan stein. Ekki er vitað hversu
margir urðu fegnir tvisvar sem sett-
ust í þann stein. Reynslan varð í
sumum tilvikum sú, að fólk missti
frumkvæði sitt til að lifa eðlilegu lífi
og varð það sem kaliað er stofnan-
askaðað. Flestir hafa síðan áttað sig
á að eðlileg virkni á eigin heimili
heldur við fæmi og heilsu. Bili heils-
an, fæmin eða hvort tveggja er
hægt að finna einfaldari og ódýrari
lausnir en vistun á stofnun. Slíkar
úrlausnir, sem teljast til hinnar opnu
þjónustu, hafa þróast á undanfömum
árum í allmörgum sveitarfélögum.
Eins og áður sagði, dregur með þessu
úr þrýstingi á dvalarstofnanimar.
Hins vegar er þá fólk orðið eldra
þegar að því kemur að stofnanavist-
un er óhjákvæmileg. Sem dæmi má
nefna, að þeir sem njóta vistunar í
þjónustuhúsnæði á vegum öldrunar-
deildar Akureyrarbæjar, eru að með-
altali rúmlega 83 ára. Þeir sem dvelja
á hjúkrunardeildum hjá sama aðila
eru að meðaltali á 85. aldursári.
Vistunarmat
Á undanfömum ámm hafa verið
að þróast aðferðir við að meta þörf
aldraðra fyrir vistun og hvers konar
þjónustu aðra. Tekið hefur verið upp
samræmt mat yfir allt landið, svo-
kallað vistunarmat. Þegar fólk sækir
um þjónustu öldrunarstofnana, eru
Björn Þórleifsson
„Mannfjöldaspár gera
ráð fyrir því að árið
2028 verði hlutfall ís-
lendinga eldri en 65 ára
orðið 17,9% og hlutfall
þeirra sem eru 80 ára
og eldri 4%.“
félagslegar aðstæður og heilsufar
þess metið á faglegan hátt. Út úr
því mati kann að koma, að umsækj-
endur séu einungis í þörf fyrir ein-
hverja tegund opinnar þjónustu og
er þá reynt að koma því í kring að
sú þjónusta sé veitt. Komi hins vegar
í ljós að viðkomandi umsækjandi sé
í þörf fyrir vistun á stofnun, fer þjón-
ustuhópur aldraðra yfír matið og
leggur dóm á hversu brýn þörfin er.
Þegar pláss losna á stofnunum fyrir
aldraðra, á það þess vegna að vera
tryggt að þeir fái rými sem í mestri
þörf era. Biðlistar af gömlu gerðinni
era þar með úr sögunni. Þær raddir
heyrast að vísu, að mat af þessu
tagi sé í ætt við persónunjósnir og
fólk eigi bara að ráða því sjálft hvort
það býr á stofnun eða eigin heimili.
En meðan stofnanapláss era af
skomum skammti verður að vega
og meta forgang.
Fjölbreytni þjónustunnar
Uppbygging öldrunarþjónustu
hefur verið hröð á undanförnum
áram. Við ákvarðanir og stefnumót- ^
un í þeirri uppbyggingu hefur að ú"
hluta til verið stuðst við erlendar
fyrirmyndir, að hluta til við heima- ,
fengna reynslu og að hluta til við p
óskir og kröfur aldraðra sjálfra. I
lögunum um málefni aldraðra stend-
ur reyndar, að sjálfsákvörðunarrétt- P
ur aldraðra skuli virtur eftir þvi sem
kostur er. Erlendar fyrirmyndir hafa
reynst okkur drjúgar við uppbygg-
ingu hvers kyns félagslegrar þjón-
ustu, þótt oft sé efast um hvorf þær
fyrirmyndir passi hér. Einn ótvíræð-
an kost hafa margar þessara fyrir-
mynda, en sá er að þær byggja gjarn-
an á fræðilegum grunni. Oldranar-
fræði er fræðigrein sem hefur verið
að byggjast upp og þróast síðan
1920 u.þ.b. og hefur tekið út mestan
þroska síðustu 30 árin. Eitt af því
sem öldranarfræðin hafa blessunar-
lega sannað, er að aldraðir eru ekki
einsleitur, grár hópur með svipaðar
þarfir. Þvert á móti era þeir eins ^
misjafnir og þeir era margir. Ef eitt- P
hvað er, þá er fjölbreytileikinn meiri
en meðal yngra fólks, sem leitar oft
svipaðra fyrirmynda. Fjölbreytnin
leiðir til þess að leita verður marg-
breytilegra lausna og þess vegna
hefur viðleitnin beinst í þá átt að p
hafa tegundir þjónustutilboða sem
flestar.
Höfundur er deildarstjóri
Öldrunardcildar Akurcyrarbæjar.