Morgunblaðið - 27.06.1993, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27. JÚNÍ 1993
11
hæðir eru á verðgildi hvers árs um
sig, nema annað sé sérstaklega tekið
fram.
Skattatap upp á 15 milljarða
Ríkissjóður hefur þurft að afskrifa
verulegar fjárhæðir vegna ógoldinna
skatta gjaldþrota fyrirtækja, raunar
eru inni í þeim tölum talsverðar
áætlanir skattayfírvalda. Það hefur
viljað brenna við að óreiða hafi verið
á bókhaldi og skýrslugerð aðila sem
teknir hafa verið til gjaldþrotaskipta.
Skattaskýrslum hefurekki verið skil-
að og skattar áætlaðir, virðisauka-
skattur, lífeyrissjóðsiðgjöld og aðrar
greiðslur í vanskilum. Að sögn Inga
K. Magnússonar hjá Ríkisendurskoð-
un söfnuðust upp um tíma inn-
heimtumál þar sem vafi lék á niður-
stöðu, en árið 1990 var gert átak í
að hreinsa til í bunkanum sem safn-
ast hafði upp og skýrir það að hluta
mikla aukningu afskrifta ríkissjóðs
það ár. Innheimtumenn ríkissjóðs
senda Ríkisendurskoðun lista yfir
þau félög sem gjaldþrotaskiptum er
lokið hjá og ef ekkert hefur fengist
upp í kröfur eru þær afskrifaðar með
öllu. Einnig senda embættin lista
yfir bú sem eru í gjaldþrotaskiptum
og eru kröfur í þau færðar niður um
75%, raunin er sú að minna innheimt-
ist úr þrotabúum en þau 25% sem
látin eru standa. Ekki fer á milli
mála að mikil aukning afskrifta milli
ára endurspeglar gjaldþrotahrinuna
sem gengið hefur yfir á síðustu árum.
Á tímabilinu 1988 til 1992 nema
beinar og óbeinar afskriftir ríkissjóðs
vegna tapaðra krafna tæpum 15
milljörðum króna. Það skal tekið
fram að talan fýrir 1992, sem nemur
um þriðjungi heildarupphæðarinnar,
er bráðabirgðatala en þó nærri lagi.
Ríkistryggð laun
Ábyrgðarsjóður launa tók til
starfa 1. mars í fyrra og er hann
fjármagnaður með 0,2% af trygging-
argjaldi, sem lagt er á atvinnustarf-
semi í landinu. Hlutverk sjóðsins er
að greiða launþegum það sem þeir
eiga inni hjá gjaldþrota vinnuveitend-
um og þar til lögboðnum ujopsagnar-
fresti þeirra er lokið. Ábyrgist sjóður-
inn kröfur sem hlotið hafa umsögn
skiptastjóra eftir 1. mars 1992. Auk
beinna launa gréiðir sjóðurinn launa-
tengda liði eins og lífeyrissjóðsið-
gjöld, bæði 6% framlag atvinnurek-
anda og 4% framlag launþega, og
skylduspamað. Fram að því að
Ábyrgðarsjóðurinn tók til starfa
komu launagreiðslurnar beint úr rík-
issjóði undir liðnum Ríkisábyrgð á
launum. Orlofslaun, vegna fyrirtækja
í greiðsluerfiðleikum, eru áfram
greidd úr ríkissjóði. Á því tímabili
sem um ræðir, 1988 til 1992, hafa
verið greiddir rúmlega 1,3 milljarðar
króna vegna ríkisábyrgðar á launum.
Það sem af er þessu ári, eða til 15.
júní, var búið að greiða út um 101
milljón króna úr Ábyrgðarsjóðnum,
að sögn Ólafs B. Andréssonar hjá
Ábyrgðarsjóði launa.
Innlánsstofnanir
Bankar og sparisjóðir hafa ekki
farið varhluta af gjaldþrotahrinunni,
bæði hvað varðar atvinnulífið og fjár-
mál einstaklinga. Innlánsstofnanir
fylgja þeirri meginreglu að færa öll
sennileg töp útlána sem rekstrargjöld
og á móti þeim innlegg á afskrifta-
reikninga útlána. Framlög íslenskra
innlánsstofnana á afskriftareikninga
hafa vaxið jafnt og þétt frá árinu
1988, ef undanskilið er árið 1991,
þegar framlögin lækkuðu lítillega.
Sú lækkun var heldur betur bætt upp
með framlögum 1992, en þau voru
nánast þrefalt meiri en árið áður.
Bankamenn sem rætt var við töldu
það sem lagt er á afskriftareikninga
réttari vísbendingu um þróun mála,
heldur en þær fjárhæðir sem teknar
eru út af reikningunum vegna af-
skrifaðra útlánatapa. Bankastjórn-
endur leggi til hliðar það sem þeir
telja sennilega tapað, síðan sé það
oft háð uppgjörstíma þrotabúa og
öðrum tæknilegum atriðum hvenær
töpin eru færð út af afskriftareikn-
ingunum. Bankamir hafa ekki neinn
hag af því að ofmeta afskriftaþörf,
því upphæðin sem lögð er á afskrifta-
reikning dregst frá útlánastofni
bankanna. Afskriftareikningurinn
verður því ekki dulinn varasjóður
innlánsstofnunarinnar.
ívar Guðjónsson, nýbakaður við-
skiptafræðingur frá Háskóla íslands,
AFSKRIFTAREIKNINGAR ÚTLÁNA 1988-92
Upphæðir eru í milljónum kr. og á verðlagi hvers árs
7.171
Lagt á
afskrifta-
reikninga
Samtals: 15.142 m.kr.
Bankar og
Samtals: 6.805 m. kr.
1988 ’89 '90 '91 '92 1988 ’89 ’90 '91 ’92
6.822

Lagt á
afskrifta-
reikninga
Samtals: 13.945
Fjárfestingalánasjóðir
Töpuð útlán
Samtals: 8.002 m. kr.
1988 ’89 '90 '91 ’92 1988 '89 '90 ’91 '92
skrifaði kandídatsritgerð um útlána-
stjórnun og útlánatöp bankakerfís-
ins. Hann bar saman íslenska banka-
kerfið og banka á hinum Norðurlönd-
unum í þessu tilliti, en útlánatöp
norrænna banka verið slík undanfar-
in ár að vakið hefur athygli á alþjóða-
vettvangi. Ritgerðin er hin áhuga-
verðasta lesning fyrir þá sem láta
sig þessi mál varða. Það er nokkur
munur á því hvað viðskiptabankarnir
hafa þurft að afskrifa mikið af töpuð-
um útlánum og kemur Búnaðarbank-
inn best út úr þeim samanburði, sam-
kvæmt niðurstöðum Ivars Guðjóns-
sonar. Rekur Ivar það meðal annars
til meiri miðstýringar í útlánum hjá
Búnaðarbankanum. í hinum við-
skiptabönkunum var útlánavaldinu
dreift til fleiri aðila sem reyndust
mishæfír til að fara með það vald.
Samsetning viðskiptavinahópa bank-
anna hefur einnig áhrif á afkomu
þeirra, til dæmis má benda á að um
70% af sjávarútveginum er í viðskipt-
um í Landsbanka og bankinn því
viðkvæmur fyrir áföllum í þeirri
grein.
Bankaeftirlit og hagfræðideild
Seðlabankans fylgjast meðal annars
með breytingum á afskriftareikning-
um útlána innlánsstofnana og fjár-
festingalánasjóða. Hjá Seðlabanka
fengust tölur fyrir innlánsstofnanir
til ársins 1992 en tölur um afskrifta-
reikninga fjárfestingalánasjóða að-
eins til ársins 1991, enda ársreikn-
ingar fyrir árið 1992 á lokastigi hjá
mörgum sjóðum. Haft var samband
við forráðamenn þeirra 20 sjóða sem
eru með í samanburði Seðlabankans
og fengnar upplýsingar um stöðu
afskriftareikninga útlána í árslok
1992.
Fjárfestingalánasjóðir
Áföll í atvinnulífinu koma þungt
niður á sjóðakerfinu sem lánar fjár-
magn til atvinnufyrirtækja. Saman-
burðurinn leiðir í Ijós að verulega
hefur dregið úr framlögum á af-
skriftareikninga frá árinu 1991, enda
sker það sig úr með há framlög.
Þannig lögðu atvinnuvegasjóðirnir
6,75 milljarða til hliðar vegna af-
skrifta 1991 og bera Framkvæmda-
sjóður, Byggðastofnun og Atvinnu-
tryggingasjóður útflutningsgreina
5,8 milljarða af þeirri upphæð.
Beinar afskriftir á tímabilinu 1988
- 1992 eru hæstar hjá Byggðastofn-
un, 1,6 milljarðar, og Framkvæmda-
sjóði rúmlega 1,8 milljarðar. Að sögn
Árna Thorlacius aðalbókara tapaðist
fé Framkvæmdasjóðs að mestu á
fiskeldi og ullariðnaðinum og mun
fiskeldið einnig vega þungt hjá
Byggðastofnun. Auk beinna af-
skrifta sem þegar hafa farið fram
hefur Framkvæmdasjóður leyst til
sín eignir sem flestar eru óseldar.
Sem stendur er ekki mikil eftirspurn
eftir seiða- og fiskeldisstöðvum eða
ullarverksmiðjum og því eru þessar
eignir nokkur vonarpeningur. Ef og
þegar hinar uppteknu eignir seljast
er viðbúið að þær sölur verði með
tapi. Svipað mun ástatt hjá fleiri fjár-
festingalánasjóðum.
Afskriftir Stofnlánadeildar land-
búnaðarins vegna tapaðra útlána
voru óverulegar allt til ársins 1991,
samkvæmt upplýsingum frá Stefáni
Pálssyni bankastjóra Búnaðarbank-
ans og fyrrum framkvæmdastjóra
Stofnlánadeildarinnar. Lagðar hafa
verið 830 milljónir á afskriftareikn-
ing Stofnlánadeildar og á þessu ári
er reiknað með að afskrifaðar verði
allt að 650 milljónir króna vegna
loðdýraræktar. Þessar afskriftir eru
vegna sérstakra stjórnvaldsaðgerða,
segir Stefán, en Alþingi samþykkti
í vetur að afskrifa mætti allt að helm-
ingi lána vegna loðdýraræktarinnar.
Lánveitendum mismunað
Lánveitendur sitja ekki allir við
sama borð þegar kemur að því að
tryggja útlán. Þannig er Fiskveiða-
sjóði tryggður með lögum 1. veðrétt-
ur í þeim skipum sem keypt eru fyr-
ir lán úr sjóðnum, enda oft um stór-
an hluta kaupverðs að ræða. Svipað-
ar reglur gilda um Stofnlánadeild
landbúnaðarins og lán til fjárfestinga
í búskap. Þá var því haldið fram að
sterk tilhneiging ríkti hjá Iðnlána-
sjóði og Iðnþróunarsjóði að krefjast
1. veðréttar fyrir sínum lánum. Áðr-
ir lánveitendur koma fyrir aftan
stofnlánasjóðina í veðsetningaröðinni
og getur það skipt sköpum um hvort
tryggingar fyrir lánum reynast ein-
hvers virði ef ganga þarf að veðum.
Höfðu sumir viðmælendur á orði að
lögskipuð forréttindi af þessu tagi
væru úrelt á nútíma fjármagnsmark-
aði. Öðrum þótti þetta fyrirkomulag
eðlilegt í ljósi þess að hér væri um
stofnlán að ræða, en ekki lán vegna
rekstrarvara eða aðfanga.
Gjaldþrotum ein-
staklinga hefur
fækkað undanfarin
ár, en ekkert lát virð-
ist á gjaldþrotum
stórra atvinnufyrir-
tækja.
Mikil aukning í
afskriftum á kröfum
ríkissjóðs og
stóraukin framlög á
afskriftareikninga
lánastof nana eru
meðal afleiðinga
gjaldþrotahrinunnar
sem dunið hefur á
íslensku þjóðfélagi
undanfarin ár
Sveitarfélögin
Framlög og ábyrgðir sveitarfélag-
anna til atvinnujífsins jukust mjög
frá árinu 1988. Á fjármálaráðstefnu
Sambands íslenskra sveitarfélaga í
nóvember sl. kom fram að á árunum
1987-1991 lögðu kaupstaðir og
stærri hreppar 3,7 milljarða (á verð-
lagi 1991) til atvinnulífsins í formi
hlutabréfakaupa, lána, niðurfellinga
gjalda, beinna framlaga og ábyrgða,
sem námu tæplega helmingi fjárhæð-
arinnar. Mest var lagt til fiskvinnslu
og útgerðar. Aflasamdráttur og erf-
iðleikar fískvinnslu- og útgerðarfyr-
irtækja hafa komið hart niður á sveit-
arfélögum víða um iand með beinum
og óbeinum hætti.
Ekki eru fyrirliggj-
andi heiidartölur
yfir hve háar fjár-
hæðir sveitarfélög í
landinu hafa þurft
að afskrifa vegna
gjaldþrota, né held-
ur við hve stóran
hluta ábyrgðanna
þau hafa þurft að
standa. Víst er að
þær tölur nema
hundruðum milljóna
og hafa reynst
mörgum sveitarfé-
lögum þungur
baggi.
Milljarða-
brennan
Auk ríkissjóðs,
fjárfestingalána-
sjóða og innláns-
stofnana hafa gjald-
þrot undanfarinna
ára komið hart niður
á fyrirtækjum í
verslun og viðskipt-
um. Að sögn Vil-
hjálms Egilssonar
framkvæmd astj óra
Verslunarráðs liggur nærri að fyrir-
tæki í verslunargreinum tapi 1 til
1,5% af veltu á hveiju ári vegna
greiðsluörðugleika viðskiptavina.
Einkaneyslan er talin nema um 235
milljörðum á ári og fjárfesting um
60 milljörðum. Því er ekki óvariegt
að áætla að einkageirinn afskrifi 3,5
til 4 milljarða á ári vegna tapaðra
viðskiptakrafna.
Innlánsstofnanir og fjárfestinga-
lánasjóðir hafa lagt rúmlega 29 millj-
arða á afskriftareikninga undanfarin
5 ár, ríkissjóður hefur afskrifað tæpa
15 milljarða vegna tapaðra krafna,
greiðslur vegna ríkisábyrgðar launa
nema rúmlega 1,3 milljörðum, alls
eru þetta rúmlega 45 milljarðar
króna. Ef til viðbótar er áætlað að
einkageirinn afskrifí um 4 milljarða
á ári, vegna tapaðra krafna, má
ætla að hér sé um að ræða um 65
milljarða króna á 5 ára tímabili.
Telst því vægt áætlað að meira en
einn milljarður á núvirði hafi farið
forgörðum í gjaldþrotum og greiðslu-
erfiðleikum á hveijum mánuði á
þessu tímabili. Það munar um minna.
Það er næsta víst að raunverulegt
fjármunatap á þessu tímabili sé ekki
komið fram til fulls. Hjá vörslumönn-
um sjóða og stofnana er haldið í
vonina um að úr rætist hjá skuldur-
um í lengstu lög. Margir viðmælend-
ur sögðu einmitt að á árunum 1990
og 1991 hafí þótt sýnt að ekki væri
von neinna „skyndilausna" stjóm-
valda í því skyni að framlengja skuld-
ir vegna fiskeldisins. Langlundargeð-
ið þraut og tekinn var skurkur í að
klippa af uppsöfnuðum hala vanskila.
Enn velkjast mörg mál á borðum
skuldaeigenda og spuming um
hvernig þeim reiðir af. Sjóðir og
stofnanir eiga urmul eigna, sem
færðar em á matsverði sem oft reyn-
ist óraunhæft við sölu. Margar þess-
ar eignir em þess eðlis að vafasamt
er að þær seljist, hvað þá fyrir mats-
verð. Hver vill eiga fiskverkunarhús,
sem fær ekki físk?
Þeir sem héldu á vit ævintýra
nýrra atvinnutækifæra gátu lengi
treyst því að stjómvöld liðkuðu fyrir
með útvegun fjármagns á öðmm
forsendum en viðskiptalegum. Þar
komu inn byggðasjónarmið, kjör-
dæmapot og sjóðasukk. Þessi ævin-
týri enduðu mörg í martröð sem af-
skrifuð hefur verið að hluta hér inn-
anlands. Eftir standa minnismerkin,
sem viða eru að grotna niður, niður-
brotnir einstaklingar og óafskrifuð
erlend lán sem tekin vom til að fjár-
magna ævintýrin.
Afskrifaðar kröfur
ríkissjóðs
1988-92
4.900
Upphæðir eru í
milljónum kr. og
á verðlagi hvers
árs
1988 '89 '90 '91
Greidd laun vegna ríkisábyrgðar
launa og Ábyrgðarsjóðs launa
1988-92
443
79
239 218
330
1988 '89 '90 '91 ’92