Morgunblaðið - 29.06.1993, Blaðsíða 12
12
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 29. JÚNÍ 1993
Á að bjóða út
borgarlögmann?
••
eftir Ogmund
Jónasson
Markús Öm Antonsson borgar-
stjóri segir ástæðuna fyrir því að
breyta eigi Strætisvögnum Reykja-
víkur í hlutafélag vera þá að hann
hafi „trú á hlutafélagsforminu“. í
grein sem hann ritar í Morgunblaðið
í síðustu viku gerir hann grein fyrir
sannfæringu sinni um ágæti hlutafé-
lagsformsins: „Það hefur gefíst best
í fyrirtækjarekstri um heim allan.
Langflest fyrirtæki hér á landi eru
hlutafélög, þar með talin flest stærstu
og öflugustu fyrirtæki landsins."
Nú er það svo að einkafyrirtæki
og þar með talin hlutfélög geta verið
góðra gjalda verð á markaði þar sem
mikil samkeppni ríkir og þar af leið-
andi virkt aðhald frá neytendum, en
varasöm þar sem ekki er um sam-
keppni að ræða eða þar sem fá-
keppni ríkir, þar þurfi aðhaldið að
koma frá notendum með öðrum hætti
og þá fyrir tilstilli lýðræðislegra kjör-
inna fulltrúa.
Enda þótt það sé hárrétt hjá borg-
arstjóra að mörg öflugustu fyrirtæki
landsins séu hlutafélög þá er hitt
einnig staðreynd aðfjölmörg hlutafé-
lög hafa átt í erfiðleikum, jafnvel
þurft að leggja upp laupana. Fyrir
því kunna að vera ólíkar orsakir, í
sumum tilvikum innanbúðarvandi, í
öðrum utanaðsteðjandi. Alhæfíngar
eiga einfaldlega ekki við. Rekstrar-
formið eitt felur ekki í sér neina
tryggingu fyrir árangri.
Hlutaf élagsumr æða
í Bandaríkjunum
Hins vegar getur rekstrarform að
sjálfsögðu skipt máli. í því sambandi
má nefna til fróðleiks að í þeirri
umræðu sem nú fer fram á meðal
bandarískra viðskiptamanna og sér-
fræðinga í fyrirtækjarekstri um kosti
og galla á rekstrarfyrirkomulagi
hafa verið vaxandi efasemdir um
ágæti hlutafélagsformsins fyrir ýmsa
þjónustu sem er þjóðfélagslega mikil-
væg og þarf ætíð að vera til staðar.
Röksemdafærslan er á þá leið að sá
sem fjárfestir í hlutafélagi hafi fyrst
og fremst tengsl við reksturinn í
gegnum verðbréfahöllina og rói á
önnur mið þegar gefur á bátinn.
Þetta hafi þess vegna í för með sér
óstöðugleika sem ekki samræmist
almannaþjónustu sem fólk þarf að
geta reitt sig á undir öllum kringum-
stæðum.
Og þá er það einkavæðingin sem
svo hefur verið nefnd. Almennt eru
menn sammála um að útboð á al-
mannaþjónustu geti í sumum tilvik-
um gefið góða raun. Forsenda fyrir
slíku eru þó markaðsaðstæður; að
mikið framboð sé til að inna þjón-
ustuna af hendi. Þar sem hins vegar
þannig háttar að einn markaðsaðili
kemst í einokunaraðstöðu, til dæmis
ef svo færi að einhver eignaðist
þvottahús Ríkisspítaianna eða vagn-
flota SVR og alla aðstöðu strætis-
vagnanna, þá myndi sá aðili fljótlega
öðlast sjálfdæmi um verðlagningu.
Reynslan sýnir að þetta gerist. Ef
við gefum okkur að eftirspurn verði
áfram eftir viðkomandi þjónustu þá
er ljóst að einkaaðilinn sem sinnir
henni er kominn með fast framlag
frá skattborgaranum. Og þá er vald
þess sem upphaflega ákvarðar hyer
skuli fara á spenann orðið æði mikið.
Eftirlitslaus einokun
En það sem verra er: Sá aðili sem
þannig kemst í einokunaraðstöðu er
í raun eftirlitslaus. Auðvitað er það
eðlileg lýðræðisleg krafa skattborg-
arans að geta haft áhrif á ráðstöfun
fjármuna sinna og eftirlit með fram-
kvæmdinni. Við núverandi aðstæður
er þessu þannig varið með SVR.
Að sögn borgarstjóra hefur í
tímans rás komist á það verklag
gagnvart SVR „að starfsmannamál
og fleiri rekstrarmál heyri í raun
undir stjórnendur fyrirtækisins án
afskipta stjórnmálamanna". ■ En
hvers vegna þá að vera að þessu?
Okkur er sagt að ekki eigi að selja
fyrirtækið, að pólitískir stjórnendur
hafi ekki verið til óþurftar, að hag-
rætt hafi verið á undanförnum árum
og að áfram sé hægt að halda slíku
starfi. Það er ekki að undra að fólk
spyiji' hveiju eigi þá að breyta?
Borgarstjóri vitnar til mannkynnsög-
unnar máli sínu til stuðnings: „Ríkis-
reknar þjóðarheildir hafa orðið gjald-
þrota með hrikalegum afleiðingum."
Hér er vísað til hruns kommúnis-
mans. Nú er það svo að í Sovétkerf-
inu trúðu menn blint á tiltekið rekstr-
arform og spurðu aldrei um aðstæð-
ur, vísuðu dómgreind og skynsemi á
bug. Einmitt þess vegna var kerfið
dauðadæmt frá upphafi vega. Getur
það verið að í henni Reykjavík eigi
að hafa svipaðan hátt á, að það eigi
að breyta Strætó í hlutafélag, á hug-
myndafræðilegum forsendum, vegna
þess að Sovét-Rússland gekk ekki
upp? Er þetta ekki svolítið langsótt?
Hins vegar er eðlilegt að spurt sé
í framhaldinu: Hvar á að draga mörk-
in? Á að gera skrifstofu borgarlög-
Ögmundur Jónasson
„Þannig geta einkafyr-
irtæki og þar með talin
hlutafélög verið góðra
gjalda verð á markaði
þar sem mikil sam-
keppni ríkir og þar af
leiðandi virkt aðhald
frá neytendum, en
varasöm þar sem ekki
er um samkeppni að
ræða eða þar sem fá-
keppni ríkir.“
manns að hlutafélagi, og hvað með
borgarverkfræðingsembættið, höfn-
ina og þannig mætti áfram telja.
Nú vil ég taka það fram að það kunna
að vera einhver tilvik um starfsemi
á vegum borgarinnar sem betur
væru komin á markaði en í opinber-
um rekstri. Reyndar er ég þeirrar
skoðunar að opinberir aðilar hafi
stundum verið að vasast í málum sem
auðveldlega hefði mátt láta einkafyr-
irtæki ein um. En ef menn ætla að
vera sjálfum sér samkvæmir og ger-
ast trúir þeirri sannfæringu sinni að
hlutafélagsformið sé ætíð hið rétta
þá verða þeir að gera grein fyrir því
hvers vegna á að einkavæða eitt en
ekki annað. Við, borgaramir, eigum
rétt á því að fá svör við þessum
spurningum og rökstuðning. Með
öðrum orðum, borgaryfirvöld verða
að færa rök því hvers vegna ein
stofnun er gerð að hlutafélagi en
ekki önnur.
Þörf á sameiginlegu átaki
í ágætum pistli sem Robert Kuttn-
er skrifar í tímaritið International
Business Week, segir hann að þeir
sem beri ábyrgð á opinbera geiranum
verði að taka sér tak og verða miklu
viljugri að bæta þjónustu og gera
hana sveigjanlegri. Hann segir að
víða hafi þetta tekist í opinberum
rekstri sem á ýmsum sviðum standi
einkarekstri framar. Það sé goðsögn
að mesta skrifræðið sé að finna hjá
hinu opinbera og segir Kuttner að
eitthvert versta dæmi um skrifræði
sé einmitt að finna hjá einkareknum
tryggingafélögum sem gefi út heilu
doðrantana, á þykkt við símaskrár,
um það hvað læknar megi gera og
hvað ekki til að hafa allt sitt á þurru.
Varðandi eftirlit með einkarekstri
og opinberum • rekstri koma fram
athyglisverð sjónarmið í úttekt sem
nýlega birtist í breska blaðinu Fin-
ancial Times. Þar segir að það sé
komið yfir öll velsæmismörk hve for-
stjórar og meðstjórnendur þeirra
skammti sér í laun. Verst sé ástand-
ið í fyrirtækjum sem sinni almanna-
þjónustu en hafi nánast einokun á
markaði. Iðulega sinni stjórnir fyrir-
tækjanna eftirlitshlutverki sínu illa
og oft og tíðum séu stjórninar í sam-
tryggingarkerfi þagnarinnar vegna
fyrirgreiðslu og bitlinga.
Hjá opinberum stofnunum íslensk-
um viðgengst víða óhóflegur launa-
munur og þeir sem standa efst í pír-
amídanum eru oft frekir til fjárins.
Alls staðar í þjóðfélaginu, í opinber-
um geiranum þar sem íjármunum
skattborgarans er ráðstafað er það
stjórnmálamanna að sjá um það. En
þá þurfa þeir að búa við fyrirkomu-
BLIND OFSATRÚ
eftir Kristínu Á.
Ólafsdóttur
í fyrra vildu sjálfstæðismenn í heil-
brigðisnefnd Reykjavíkur einkavæða
hundaeftirlitið í höfuðborginni. Sam-
þykkt nefndarinnar um að borgarráð
kannaði möguleika á slíkri breytingu
fékk deyfandi sprautur embættis-
manna sem bentu á ýmis vand-
kvæði, m.a. árekstra við landslög.
Málið sofnaði.
Sjálfstæðismenn hafa nú snúið sér
frá hundunum að strætó. Þeir vilja
leggja niður borgarfyrirtækið Stræt-
isvagna Reykjavíkur. Strætisvagnar
Reykjavíkur háeff á að yfirtaka
rekstur vagnaflotans og höfuðstöðv-
anna að Kirkjusandi. Háeffið á að
verða mikill hókuspókus sem bætir
þjónustu, gerir starfsfólkið glatt og
ánægt og dælir arði í borgarsjóð í
stað þess að sjúga úr honum fé eins
og borgarfyrirtækið SVR er sakað
um að gera.
Upphaf einkavæðingar
Sjálfstæðismenn hamra á því að
hér sé engin einkavæðing á ferðinni.
Reykjavíkurborg eigi áfram að vera
eini eigandi SVR hf. samkvæmt
framlagðri tillögu. Hins vegar er ekki
nokkur leið að fá rökrænan botn í
tillögu og útskýringar sjálfstæðis-
manna nema í því ljósi að þeir hugsi
þessa breytingu sem fyrsta skrefið
til einkavæðingar.
I greinargerð er reynt að rökstyðja
breytinguna með hátimbruðu lofi um
yfirburði hlutafélagsformsins. Hvergi
er þó komið beint að því að arðsemis-
von og aðhald frá hluthöfum sem
vilja ávaxta sitt pund eigi að tryggja
hagkvæman rekstur. Það eru þó
klassísk meginrök hlutafélagasinna
sem þarna er sneitt hjá svo ásetning-
urinn um einkavæðingu verði ekki
augijós. En hugsunin skín í gegn svo
úr verður rökleysa þegar samtímis
er fullyrt að borgaryfirvöld eigi áfram
að stýra umfangi þjónustunnar sem
og tekjuhlið.
Ótrúlegar þversagnir
Satt að segja eru þversagnirnar í
„rökstuðningi“ sjálfstæðismanna svo
yfirþyrmandi að maður veit ekki hvar
skal byija eða enda. Stjórnarformað-
ur strætisvagnanna hefur komist að
þeirri niðurstöðu að hann og aðrir
stjórnmálamenn séu þvílíkur Akkiles-
arhæll í rekstri þessa almenningsfyr-
irtækis að losna verði við kjöma full-
trúa svo það megi þrífast. „... allar
ákvarðanir um rekstur til skemmri
eða lengri tíma verða færðar í hend-
ur stjómenda fremur en pólitískt
kjörinna fulltrúa" segir í greinargerð-
inni. Komið hefur fram að borgar-
stjórinn eigi að kjósa hina nýju stjóm-
endur hlutafélagsins, svo hér er um
nýja útfærslu á „lýðræðing" að ræða
en alls ekki ópólitíska! En um leið
og fullyrt er'að fyrirtækið fái fyrst
blómstrað þegar afskiptum stjóm-
málamanna Iýkur er tilkynnt í grein-
argerðinni: „Yfirstjórn leiðakerfís,
tíðni ferða o.þ.h. verður áfram í hönd-
um borgaryfirvalda." „Ákvarðanir
um hámarksfargjöld verða áfram í
höndum yfirvalda Reykjavíkurborg-
ar.“ Börn og ellilífeyrisþegar fá áfram
afslátt. Og svo er fullyrt að kjör nú-
verandi starfsmanna breytist ekki en
þó látið að því liggja að starfsmenn
bins nýja hlutafélags megi vænta
umbunar ef þeir standi sig vel.
Hvar er frelsi hinna nýju stjórn-
enda? Frelsið frá stjórnmálamönnun-
um sem eiga að ákvarða þjónustuna
og þar með útgjöldin og jafnframt
tekjurnar í gegnum fargjöldin?
„Hlutafélög búa yfir þeim valkosti
að geta aukið hlutafé sitt í þeim til-
gangi að styrkja eiginfjárstöðu og
auka rekstrarfé sitt með hlutafjárút-
Kristín Á. Ólafsdóttir
„Stjórnendur hlutafé-
lagsins SVR hf. fá skýra
skipun í greinargerð
sjálfstæðismanna: „Öll
hlutafélög eiga að
greiða arð af rekstri.“
Þeir eiga að umbylta
rekstri sem í fyrra
þurfti nær 270 milljóna
framlag.“
boði. Þessa kosti munu forráðamenn
SVR hf. geta nýtt sér.“ Þannig hljóð-
ar fagnaðarerindi sjálfstæðismanna
— en í næstu setningu segir: „Það
takmarkast hins vegar við það að
Reykjavík mun eiga öll hlutabréfin í
SVR hf.“ Aftur rekst hlutafélagið á
Akkilesarhælinn, stjórnmálamenn
eru að sjálfsögðu þeir sem ákvarða
hvort veija skuli fé borgarjnnar til
hlutafjárkaupa.
Arður á kostnað þjónustu
Stjórnendur hluafélagsins SVR hf.
fá skýra skipun í greinargerð sjálf-
stæðismanna: „Öll hlutafélög eiga að
greiða arð af rekstri." Þeir eiga að
umbylta rekstri sem í fyrra þurfti nær
270 milljóna framlag frá Reykjavík-
urborg og Seltjarnarnesi og endaði
þó með 11 milljón króna halla þannig
að hann fari að skila arði! Og þetta
eiga nýju stjórnendurnir að gera án
þess að hafa ákvörðunarrétt um
helstu tekju- og útgjaldaliði. Ég held
að það sé einungis á færi Akkilesar-
hæla á borð við Svein Andra Sveins-
son að setja fram þvílíkar röksemdir.
Skortur á samhengi
Það er dapurleg staðreynd að
stjórn Reykjavíkurborgar sé í hönd-
um fólks sem lítur á almenningssam-
göngur í borgarsamfélagi sem rekstr-
areiningu sem eigi ein og sér að skila
peningalegum arði. Það sjónarhorn
er afskaplega þröngt og ber vott um
skort á yfírsýn og viðunandi stefnu-
mörkun í samgöngu-, umhverfis- og
peningamálum. Hversu mikið mætti
ekki spara ef almenningssamgöngur
væru öflugar og þar með raunveru-
legur valkostur við einkabílinn fyrir
þorra almennings. Sparnaðurinn
kæmi fram í minni innfiutningi bif-
reiða og eldsneytis, hóflegri kostnaði
við umferðarmannvirki, en sá kostn-
aður nemur mörgum milljörðum
króna miðað við núverandi einkabíla-
notkun. Væntanlega minnkaði einnig
slysakostnaður að ekki sé talað um
verðmætin sem varðveittust í heilsu
og umhverfisgæðum.
Vonandi geta sjálfstæðismenn átt-
að sig á þessu samhengi áður en blind
ofsatrú á hlutafélög og einkarekstur
leiðir þá til þess óhæfuverks að eyði-
leggja fyrirtækið okkar, Strætis-
vagna Reykjavíkur. Þrír af hverjum
fjórum Reykvíkingum vilja aðgerðir
til þess að minnka einkabílaumferð í
borginni samkvæmt nýrri viðhorfs-
könnun. Kjörnir fulltrúar þess fólks
verða að átta sig á mikilvægi SVR í
þeirri viðleitni.
Höfundur er borgiu'fulltrúi Nýs
vettvangs.
Heilög Jóhanna?
eftir Magnús
Óskarsson
Börn í leik skilja furðu vel að
leikurinn gengur ekki alltaf þeim í
vil og kunna að taka því. Einn og
einn kann það þó ekki og fer í fýlu
þegar hann tapar eða fær ekki allt
sem hann vill. Jóhanna Sigurðar-
dóttir hefur um hríð verið fýlupok-
inn í íslenzkum stjórnmálum. Hót-
anir hennar um að hætta og fara
heim í fýlu ef hún fær ekki þetta
eða hitt eru orðnar ósköp þreytandi
og maður spyr sjálfan sig: Af hveiju
fer hún bara ekki heim? En Jó-
hanna fer ekki heim. Hún hleypur
á dyr, skellir hurðum, klagar fyrir
almenningi, og setur svo upp geisla-
baug og leikur heilaga Jóhönnu sem
vill frelsa fólkið frá vondu strákun-
um. Fyrir það hlýtur hún vinsældir
í skoðanakönnunum og heldur
leiknum áfram.
Okkur vantar ekki stjórnmála-
menn sem skerast úr leik á erfíðum
tímum og kenna öðrum um. Hvort
sem um er að ræða fjárveitingar
til húsnæðismála, val á ráðherrum
eða aðrar vandasamar ákvarðanir,
verða menn að hlíta leikreglum og
una því að fá ekki allt sitt fram.
Það gerir Jóhanna Sigurðardóttir
ekki og út á það vill hún að almenn-
ingur trúi því að hún ein sé góð
og heiðarleg. Hún vill sjálfsagt vera
það en heilög er hún ekki.
Höfundur er borgarlögmaður
hjá Ileykjavíkurborg.
í
I
1
í
i
I
I
I
í
I
I
1
I
1