Morgunblaðið - 17.07.1993, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. JÚLÍ 1993
B 3
ólíkt. „Óttinn við fegurðina er að
drepa málverkið og raunar stór
svæði í myndlist/“ segir Victor, „en
eins og ég skil málverkið er megin-
tilgangur þess einmitt að endur-
varpa og enduruppgötva fegurð-
ina. Forsendur verka minna hér
eru fagurfræðilegar og ég vil ljúka
við mynd án þess að leggja eigin
tilfínningar og reynslu í þær. Samt
hljóta þær að veita einhvem að-
gang að sjálfum mér. Þetta eru
formtilraunir, þar sem ýmsum
formum er raðað upp á flötinn svo
þau myndi eina heild. Myndimar
era miklu háðari formum en litum
eða hugmyndafræði, og þá fyrst
og fremst samhverfum."
En hvaðan er þessi áhugi á bar-
okkkynja skreytimyndum sprott-
inn? Victor segir hann vera kominn
til ára sinna, en lengst af hafi skort
eitthvað til að renna stoðum undir
áhugann og hrinda hugsýnum S
framkvæmd. Eins og títt er í sög-
unni, breytti bók farvegi atburða.
„Ég rakst á bók um skreytilist sem
heitir „Grammar of Ornament" og
varð mér hálfgerð opinbemn og
staðfesting á hugrenningum mín-
um. Einkum greip mig mynstur
sem kennt er við Pompeii þar sem
skreytingarnar vora málaðar með
skuggum og dýpt til að þær öðluð-
ust falska þrívídd fýrir augum
manns. Þama var að fínna pott-
þéttar lausnir til að útfæra þessa
einföldu, nánast fullkomnu mynd-
byggingu á striga. (Síðar meir
þætti mér þó freistandi að útfæra
formin í þrívíð form lágmynda eða
skúlptúra, í stað þess að búa þriðju
víddina til).
Til viðbótar þessu kemur áhugi
minn á organískum fyrirbæram og
ferli. Ég hef verið upptekinn af
þeirri staðreynd að til að skapa
lífvera þarf samhverfa reglu. Þetta
er eins og setja saman útvarp,
raða saman brotum úr ýmsum átt-
um og hleypa síðan straumi á til
að sjá hvort allt gangi eðlilega.
Ef formið er ranglega samsett
virkar lífveran ekki, hún verður
fötluð eða afmynduð á einhvem
hátt. Með áhrifum frá skreytilist-
inni reyni ég að fanga þessar sam-
hverfu lífverar, skapa þær úr ýms-
um þráðum, og leyfí mér mikið
fijálsræði innan þeirra ströngu
hamla sem ég set myndunum.
Engin myndanna er eins en mynd-
bygging þeirra er samstíga án
þess að ég reyni að leggja áherslu
á hana. Eg vil einkum hafa svif;
formin eiga að leika lausum hala
í einhveiju einlitu tómi. Um leið
og þau minna á lífverana, minna
þau á gangverk himintunglana,
dvergheiminn okkar og alheiminn
umhverfis hann.“ SFr
FJÖGUR ÞÚSUND
ÁRA SÚKKULAÐI
Or eldinum kom
lausn ráðgátunnar
um letur Maya
FORNT letur Maya-indíána var um
aldir ráðgáta bæði leikum og lærð-
um. Leifar glæstrar siðmenningar
Maya eru víða í Mið-Ameríku, áletr-
anir málaðar eða ristar á hellaveggi
og höggnar f kletta og steina.
Fræðimenn hafa reynt að ráða letr-
ið og deilt hart um hvort það sé
myndmál eða hljóðtákn. Um ágrein-
inginn fjallar bók sem nýlega kom
út eftir Michael D. Coe, mannfræði-
prófessor við Yale-háskóla í Banda-
ríkjunum. Hún styður niðurstöður
Rússa nokkurs sem komst af furðu-
legri tilviljun yfir rit með lyklum að
letrinu: Maya-myndirnar tákna
samsetningar hljóða, oftast sam-
hljóða og sérhljóða líkt og japansk-
ar samstöfur.
©enningu Maya-indíána tók að
hnigna um 800 e. Kr. og hún
tærðist nær alveg upp við
landnám Spánvetja í Ameríku á sext-
ándu öld. íbúar álfunnar af evrópskum
uppruna hafa þjarmað að Mayum á
ýmsan hátt öldum saman. Þeir indíán-
ar sem enn halda í gamla siði hafa
hrakist langt undan vinnuvélum og
vestrænum áhrifum. Nú búa yfír fjór-
ar milljónir Maya í Suðaustur-Mexíkó,
Gvatemala, Belize og Hondúras og
tala um þijátíu mállýskur. Þær virðast
eiga rætur í fram-mayísku sem til var
fyrir um 4.000 árum. Þá vora skráðar
sögur og ljóð, sem ekki hafa týnst að
fullu og öllu. En til skamms tíma gátu
menn ekki með nokkra móti ráðið í
rúnirnar.
bók úr eldhafi
Yuri Knorosov var skytta í stórskot-
aliði Rússa í seinni heimsstyijöld,
staddur í Berlín þegar borgin féll vor-
ið 1945. Þá brann þjóðarbókhlaða
Þýskalands og dýrmætar bækur urðu
að ösku. Knorosov var meðal þeirra
sem hbrfðu í eldinn, hann bar sig eft-
ir björginni og náði úr logunum einni
bók. Það reyndist vera leturlykill sem
gefinn var út í Guatemala 1933. Vel
bar í veiði fyrir hermanninn er stund-
aði nám við Moskvuháskóla og hafði
sérstakan áhuga á myndletri sem ekki
átti rætur í Egyptalandi. Umsjónar-
kennari hans, Sergei Tokarev, stakk
upp á að hann reyndi að ráða Maya-
táknin.
Niðurstaða Knorosov varð sú sem
að framan greinir og ævagömul ráð-
gáta leyst. Söguna frá Berlín er fínna
í bók Michaels Coe og þar er líka rak-
ið hvemig aðrir fræðimenn höfðu reynt
að ráða letur Maya en ekki haft erindi
sem erfiði.
myndir eða hljóðtákn
Talið hefur verið að byltingin mikla
í skráningu tungumáls hafi orðið þeg-
ar Grikkir bættu sérhljóðum við sam-
stöfuletur Fönikíumanna og stafrófið
varð til. Sjálfsagt þykir á okkar menn-
ingarsvæði að lesa og skrifa hvaðeina
með því að raða upp 20-40 bókstöfum,
þótt í Kína hafi menn myndletur og í
Japan nokkurs konar blöndu af mynd-
um og hljóðtáknum.
Bretinn Sir Eric Thompson er með-
al þeirra sem héldu á loft kenningum
um eins konar opinberun stafrófsins,
tákn fyrir hljóð, og töldu að gömul
samfélög eins og Mayar hefðu þurft
að færa hugmynd, ekki hljóð, í hálf-
gildings myndletur. En Knorosov sló
því föstu að í Maya-letri fælust hljóð-
tákn þótt það væri gert úr flóknum
myndum. Stóð um það nokkur styr
milli þessara fræðimanna hvort letrið
væri mynd- eða hljóðtákn.
Fjöldi annarra vísindamanna hafði
stritað við lausn Maya-gátunnar og
Knorosov var raunar ekki fyrstur til
að fullyrða að Maya-myndirnar væru
hljóðtákn. Bandaríski málvísindamað-
urinn Benjamin Lee Whorf smíðaði
svipaða kenningu á árunum milli stríða
en hlaut litlar undirtektir starfssystk-
ina. Hann var tryggingaverkfræðingur
áður en hann sneri sér að málvísind-
um, sem hann kenndi við Yale-háskóla
eins og höfundur bókarinnar sem hér
fjallar um gerði síðar.
súkkulaði
Myndir Maya eru til dæmis af and-
litum, höndum, fuglsvængjum eða
brúkshlutum. Þær merkja ákveðna
samsetningu hljóða, oftast sérhljóð við
samhljóð. Hvað sem andmælum við
þessari niðurstöðu rússneska fræði-
mannins leið varð til skóli Mið-Amer-
íkufræðinga sem ráðist hafa í þýðing-
ar þess sem eftir er af áletranum
Maya. Til að mynda miklum áletrunum
á Piedras Negras; ævisögu hinnar
stórættuðu Katun Ahau, sem uppi
hefur verið fyrir þúsundum ára þegar
siðmenning Maya var með miklum
brag.
Myndirnar í þessari frásögn hér era
af fyrstu fímm Maya-táknunum. Ein-
falt er letrið ekki eins og dæmin sanna:
Kúptur hárkambur táknar hljóðin ka
og ef spegilmynd kambsins er bætt
við fæst kaka. Ef því næst kemur
mannshöfuð með sérstöku mynstri
fæst sérhljóði svo úr verður kakaó, sem
þýðir einfaldlega það, eins og á ís-
lensku. Enda var nóg af súkkulaði í
landi Maya.
Byggt m.a. á Observer/Þ.Þ.
MENNING/LISTIR
í NÆSTU VIKU
MYNDLIST
Kjarvalsstaðir
Bragi Ólafsson og Ragna Ingimundardóttir sýna
til 18. júlí. Verk Jóhannesar Kjarvals til hausts.
Listasafn islands
Verk úr safni Markúsar ívarssonar til 29. ágúst.
Norræna húsið
Afma’lissýning: Alvar Aalto til 31. ágúst.
Nýlistasafnið
Gunnar M. Andrésson og Victor G. Cilia sýna til
1. ágúst.
Listasafn Sigurjóns Ólafssonar
Myndir í fjalli; listaverk við Búrfellsvirkjun.
Mokka kaffi
Tryggvi Ólafsson sýnir til 18. júli.
Hafnarborg
Wemer Möller og Craig Stevens sýna til 2. ágúst.
Gallerí Úmbra
Guðríður Pálmarsdóttir til 21. júlí.
Ásmundarsafn
Náttúran í list Ásmundar Sveinssonar.
Safn Ásgríms Jónssonar
Sumarsýning
Listhús í Laugardal
Samsýning fram yfir miðjan ágúst.
Ófeigur/Listmunahús
Ingibjörg S. Torfadóttir til 18. júlí.
Hulduhólar
Sumarsýning til 22. ágúst.
Menningarstofnun Bandaríkjanna
Elín Jakobsdóttir sýnir til 30. júlí.
Gallerí Sævars Karls
Katrín Sigurðardóttir tii 30. júlí.
„Á næstu grösum"
Ljósmyndir Sveinbjöms Ólafssonar til 13. ágúst.
Gallerí Borg
Kjarvalssýning.
Hótel Örk
Sýning á höggmyndum til 12. september.
TONLIST
Laugardagur 17. júlí
Skálholtskirkja kl. 15.; Margrét Bóasdóttir, sópran,
og Björn Steinar Sólbergsson, orgelleikari flytja
trúarverk. Einleikur Manuela Wiesler. Sumartón-
leikar á Norðurlandi ’93; Gunnar Kvaran, sellóleik-
arin og Öm Falkner, orgelleikari i Reykjahlíðar-
kirkju kl. 21.
Sunnudagur 18. júlí
Sumarkvöld við orgelið í Hallgrímskirkju kl. 20.30;
Othulf Prunner leikur. Sumartónleikar á Norður-
landi; Gunnar Kvaran og Öm Falkner í Akureyrar-
kirkju kl. 17. Skálholtskirkja kl. 15; Manuela Wiesl-
er, flautuleikari, á tónleikum.
Þriðjudagur 20. júli
Hlíf Siguijónsdóttir, fiðluleikari, og Símon H. ívars-
son, gítarleikari, í Listasafni Sigurjóns kl. 20.30.
Amaldur Amarson, gítarleikari, í Akureyrarkirkju
kl. 20.
Miðvikudagur 21. júlí
Tríó Reykjavíkur í Hafnarborg kl. 20. Einar Kr.
Einarsson, gítarleikari, í Akureyrarkirkju kl. 20.
Fimmtudagur 22. júlí
Simon H. Ivarsson, gitarleikari, og Hlif Siguijóns-
dóttir, fiðluleikari, í Akureyrarkirkju kl. 20.
Föstudagur 23. júlí
Pétur Jónsson, gítarleikari, i Akureyrarkirkju kl. 20.
Laugardagur 24. júlí
Tónleikar gítarnema í Akureyrarkirkju kl. 18.
BOKMENNTIR
Bragi Ólafsson á Kjarvalsstöðum til 18. júlí.
LEIKLIST
Light Nights
Sýningar Ferðaleikhússins Light Nights á fimmtu-
dags-, föstudags-, laugardags- og sunnudagskvöld-
um í allt sumar kl. 21.
Umsjónarmenn listastofnana og sýningarsala!
Upplýsingar um listviðburði sem óskað er eftir að
birtar verði í þessum dálki verða að hafa borist
bréflega fyrir kl. 16 á miðvikudögum. Merkt:
Morgunblaðið, menning/listir, Kringlan 1,103 Rvlk.
Myndsendir: 91-691222.
að hún fellur ekki að líkamanum
og vill renna til, öfugt við gítarinn
sem hægt er að skorða og fer vel
í fangi. Eg held því að þessi hljóð-
færi komi úr tveimur áttum. Vitað
er um fornt persneskt hljóðfæri
sem kallaðist tambúr og var með
flatt bak - öfugt við hina peralaga
lútu - og þrjá strengi. Máramir
fluttu tambúr með sér til Spánar.
Þar fjölgaði strengjum og hljóð-
færið færðist nær þeirri mynd sem
gítarinn hefur í dag, jafnframt því
að skipa sama hlutverk og lútan
hafði í Vestur-og Mið-Evrópu á
þessum tíma.“
Símon segir enn fremur að ef
haldið er lengra aftur í aldir megi
riij'a upp kenningar um framhalds-
líf ýmissa dýrategunda í líki hljóð-
færa.
„Einhvem tímann heyrði ég að
skjaldbakan hefði kallast „kithara“
í grísku og af því væri nafn gítars-
ins dregið. Það gæti hugsanlega
vísað til þess að skelin hafi verið
flett af skjaldbökunni og notuð sem
umgjörð hljóðfæris. Þá hafi skinn
verið strengt á milli barmanna,
Morgunblaðið/Bjami
Hlif Sigurjónsdóttir og Simon H. ivorsson:
Fiðlan og gitarinn henta óvenju vel saman.
búinn til háls og strengir teygðir
á milli. Skinnið hafí síðan titrað
og gefið hljóminum botn. Menn
halda nefnilega gjarnan að bakhlið
hljóðfærisins skipti höfuðmáli í
þessu sambandi, en framhlið gít-
arsins er t.d. einn veigamesti þátt-
ur hljómsins. Hún er úr sedrus eða
öðmm eðalvið en bakið gert úr
brasilískum rósavið eða einhverju
sambærilegu.
Strengirnir voru síðan úr kattar-
gömum langt fram á þessa öld og
því erfitt að stilla þá. Faðir Lút-
hers var lútuleikari og Lúther á
að hafa sagt að hann hefði oftar
séð pabba sinn stilla hljóðfærið en
leika á það. í þessum orðum liggur
eflaust haldgóð skýring á hvarfi
lútunnar af sjónarsviðinu, menn
hafi verið búnir að glata spilalöng-
uninni þegar stillingu var lokið.
Sjálfur hef ég ekki leikið á kattarg-
arnir, en prófað strengi sem eiga
að líkja eftir tónmyndun þeirra,
og líkaði ekki sérstaklega vel.
Hálfgert kattarvæl raunar.“
kvengítar
Form hljóðfærisins minnir óneit-
anlega á forna dýrkun kvengyðja
og frjósemis. „Orðið gítar er kven-
kyns í öllum þeim tungumálum
sem ég kannast við,“ segir Símon,
„nema íslensku. Þegar maður rýn-
ir í gamlar myndir af hljóðfæra-
leikumm, er það mjög algengt að
konur sitji undir gítarnum en í dag
eru það aðallega karlar sem leika
á gítar og fleiri strákar era í námi
en stelpur, sem tengist kannski
þeirri poppímynd sem hvílir yfir
hljóðfærinu. Vinsældir gítarsins
tóku t.d. fjörkipp eftir að Bítlamir
komu fram í dagsljósið og í gítar-
kennslunni fáum við töluvert til
okkar fullorðna nemendur sem
hafa mikinn áhuga á dægurtónlist.
Ég hugsa raunar að hylli klassíska
gítarsins megi að nokkru leyti
skýra með notkun almennings á
hljóðfærinu, ekki síst gítarslátt
fólks undir söng við varðelda eða
í samkvæmum, sem oft hvetur það
til að læra að spila.“
Eftir tónleikanna halda Símon
og Hlíf norður yfir heiðar og leika
saman í Akureyrarkirkju nk.
fimmtudag.
SFr