Morgunblaðið - 27.11.1993, Page 1

JMtangmiÞfafeft
MENNING
LISTIR
PRENTSMIÐJA MORGUNBLAÐSINS LAUGARDAGUR 27. NÓVEMBER 1993 BLAÐ
Eftir Ástráð Eysteinsson
ÚTKOMA seinna bindis Ódysseifs (Ulys-
ses) eftir írska rithöfundinn James Joyce
var tilefni samkomu sem fram fór í
Norræna húsinu föstudagskvöldið 19.
nóvember. Verkið mun óhætt að kalla
þekktustu skáldsögu aldarinnar. Þrátt
fyrir óveður var salurinn þéttsettinn
fólki sem hafði greinilega gaman bæði
af þeim köflum sem Sigurður A.
Magnússon las úr þýðingu sinni á Ódys-
seifi og erindi sem systursonur Joyce,
Ken Monaghan, flutti um fjölskyldu
þeirra. Um Ódysseif verður fjallað sér-
staklega í annarri grein, en hér verður
einkum hugað að sambandi Joyce við
fjölskyldu, heimaborg og fósturjörð.
Ken JVIonaghan rekur stofnun í nafni
James Joyce í Dyflinni og hefur
um árabil unnið að menningar-
legri kynningu á því umhverfi sem skáldið
lýsir og sviðsettur af listrænum ákafa, þrá,
kímni og kaldhæðni í verkum sínum. Þó
að Joyce yfirgæfi land sitt 1904, aðeins
22 ára, og kæmi eingöngu þrisvar þangað
í heimsókn eftir það (síðast 1912), þá hafði
Dyflinn og nánasta umhverfí hennar
greypst svo kirfilega í huga hans að hann
staðsetti öll sín verk þar. Sú sviðsetning
heillar þúsundir Joyce-lesenda til borgarinn-
ar á ári hverju. Margir þeirra koma til að
vera viðstaddir hátíðahöldin á „Blooms-
day“, 16. júní, en þá er atburðarás Ódys-
seifs einmitt sviðsett á götum borgarinnar
(Joyce lét skáldverkið eiga sér stað 16. júní
1904).
í huga bókmenntaunnenda um víða ver-
öld er Dyflinn fyrst og síðast borg Joyce,
en sú hugmynd hefur jafnan verið órafjarri
viðhorfum flestra íra, eins og vel kom fram
í erindi Kens og enn betur í samtali sem
ég átti við hann daginn eftir.
Hinn rótlausi höfundur
Erindi sitt mælti Ken af munni fram;
hann hafði að vísu einhver prentuð blöð
meðferðis, en þegar þau runnu af borðinu
og niður á gólf lét hann þau kyrr liggja.
Hann hefur á hraðbergi mikinn fróðleik um
fjölskyldusögu sína og um ævi Joyce, fer
blaðlaust með heilu kaflana úr verkum Jo-
yce og bréfasafni fjölskyldunnar. Kona
hans Lucy virtist einnig þekkja vel til á
þessu sviði, því þegar hann mundi ekki eitt
af ótalmörgum heimilisföngum Joyce, hraut
það umsvifalaust af vörum hennar þar sem
hún sat á fremsta bekk. Ken sagðist hafa
tekið saman skrá yfir bústaði James Joyee
frá fæðingu fil grafar og væru þeir alls 162
á 59 ára æviskeiði (1882-1941). Það var
eingöngu í skáldskapnum sem þessi höfund-
James Joyce árið 1904, skömmu áður en hann yfirgefur írland. Þótt hann kæmi
aðelns þrisvar heim eftir það var Dyflinn ávallt sögusvið sagna hans.
ur var staðbundinn, því líf hans var sífellt
flakk, meira að segja eftir að hann og
Nora kona hans eignuðust tvö börn.
Upphaf þessa flakks er sorgarsaga sem
Ken rakti af mikilli tilfinningu. Þegar afi
hans, John Stanilaus Joyce, kvænist Mary
Jane Murray er hann prýðilega stæður
maður í góðu embætti — James var fyrsta
barn þeirra hjóna sem lifði og hann náði
að muna lokaskeið góðærisins. Smám sam-
an missir faðir hans, þessi drykkju- og gleði-
maður, tök á borgaralegri tilveru sinni,
sekkur í skuldir og er rekinn úr embætti
ríflega fertugur að aldri og hafði ekki fasta
atvinnu síðustu fjörutíu æviár sín. Fjöl-
skyldan flytur í sífellt lélegri og þrengi'i
Þoð kemur erlendum
Joyce-unnonda á óvarl
að fordómamir skuli enn
vera svo rótfastir nú
þegar meir en hálf öld
er fiðin síðan skáldið dó
í „útlegð" sinni.
húsakynni um leið og börnunum fjölgar,
sum deyja að vísu drottni sínum en tíu
komast á legg og búa að lokum með foreldr-
um sínum við sára fátækt í lítilli íbúð í
niðurníddu hverfi, oftar en ekki upp á öl-
musu annarra komin.
■ Það myndast snemma sérstakt samband
milli Johns og hins bráðgreinda elsta son-
ar, en meðferð hans á konu sinni og hinum
börnunum, ekki síst dætrunum, var forkast-
anleg. Ken fer ekki dult með að hann hafi
óhjákvæmilega erft frá móður sinni vissa
biturð gagnvart afa sínum, þó að hann
hafi líka skilning á því að þessi maður varð
syni sínum fyrirmynd lífsorku og upp-
spretta húmors í verkum hans. Raunar
miðlar Ken mjög heiðarlega tvöföldu sjónar-
horni sínu á móðurbróður sinn; hann dáir
skáldið en hlýtur líka að meta fjölskyldusög-
una í gegnum þá sem ekki nutu sömu for-
réttinda og elsti sonurinn og gátu ekki
gert sömu kröfur til iífsins. Þetta sjónar-
horn er kannski mikils valdandi um þá
áleitnu skoðun Kens, sem hann lét í ljós í
erindi sínu, að konunum í lífi Joyce, einkum
móður hans, hefði verið veitt of lítil at-
hygli af þeim sem skrifað hafa um lífshlaup
skáldsins. Líklegt má telja að Joyce-fræð-
ingar hafi stundum ekki séð móðurina fyr-
ir föðurnum; ætli hún eigi til dæmis ekki
allmikið í Bloom, annarri aðalsöguhetju
Ódysseifs!
Andkristur!
Upphaflega var skáldsagan Ódysseifur,
sem út kom í litlu upplagi í París 1922,
einkum fræg að endemum. Bókin var bönn-
uð á Bretlandi og í Bandaríkjunum og
ýmsir töldu að þetta hlyti því að vera hið
ruddalegasta rit. í erindi sínu benti Ken á
að fyrsta enska útgáfan hefði ekki birst
fyrr en 1936. í samtali tjáði hann mér að
aldrei hefði þurft að banna bókina á ír-
landi, því hún hefði sjálfkrafa flokkast und-
ir sora og klám og því rétttæk úr fórum
hvers þess sem reyndi að fara með hana
inn í landið. Sjálfur hefði hann ekki eign-
ast eintak af sögunni fyrr en 1955, þrítug-
ur að aldri, og var því smyglað til hans.
Það má því ljóst vera að samband Joyce
við ættjörðina hefur ekki verið dans á rós-
um. Þótt vera megi að enginn hafi skrifað
af eins mikilli innlifun um þjóð sína og
heimaborg, má skilja líf og ritstörf Joyce
sem uppreisn gegn írlandi. Hann er vart
kominn af unglingsaldri þegar hann rís
gegn kaþólsku kirkjunni, en hugmynda-
fræði hennar var mjög runnin saman við
írska þjóðernisvitund. Skáldsaga Joyce, A
Portrait of the Artist as a Young Man
(1916), hefur að geyma sjálfsævisögulegt
uppgjör við samfélag sem þrúgar andlegt
frelsi ungs manns. Það voru ekki síst sið-