Morgunblaðið - 13.01.1994, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 13. JANÚAR 1994
15
»
§
»

»
.
+
Ríkisábyrgð eða ekki
DEILA um hvort ríkisábyrgð sé á lang-
tímalánum sem Síldarverksmiðja ríkis-
ins tók í Landsbankanum, hefur sett
mjög svip sinn á söluna á SR-mjöli.
Ríkissljórnin fullyrðir að lánin beri
ekki ríkisábyrgð og ber meðal annars
fyrir sig álit ríkislögmanns, en bankinn
telur á móti. Það hefur talsverð áhrif
á eiginfjárstöðu bankans hvort lánin
teljast með ríkisábyrgð eða ekki.
Um er að ræða þrjú lán sem Landsbank-
inn tók erlendis og endurlánaði Síldarverk-
smiðjum ríkisins. Að auki tók SR lán beint
hjá norskum banka og veitti Landsbankinn
bankaábyrgð fyrir lánunum með alls-
herjarveði í eignum SR á Siglufirði, Seyðis-
firði og Raufarhöfn.
Án ríkisábyrgðar
Norska lánið var tekið í maí 1990 og
er nú 270 milljónir króna. Þetta lán var
tekið þegar keyptir voru nýir þurrkarar
og mengunarvarnabúnaður í síldarverk-
smiðjuna á Seyðisfirði. Arið áður hafði
stjórn SR óskað eftir því að taka erlent
lán fyrir fjárfestingunni og jafnframt að
fá yíkisábyrð fyrir lánsheimildinni.
í bréfi sem sjávarútvegsráðuneytið
sendi fjármálaráðuneyti í nóvember 1989
er vitnað í lög um Síldarverksmiðjur ríkis-
ins, en þar segir að ríkissjóður beri ekki
ábyrgð á skuldum SR nema heimild sé
veitt á Aþingi. Fram kemur að sjávarút-
vegsráðuneytið hafi óskað eftir því að i
lánsfjárlögum fyrir 1990 verði veitt heim-
ild fyrir láni með ríkisábyrgð en fjármála-
ráðherra hafi hafnað því. í ljósi þessa ósk-
ar sjávarútvegsráðuneytið eftir því að fjár-
málaráðuneytið samþykki heimild til SR
að taka erlent lán en í þeirri heimild muni
ekki felast nein ábyrgð ríkissjóðs á lántök-
unni. Á bréfinu er síðan stimpill fjármála-
ráðuneytis og á hann er skrifað: Samþ.
að veita umbeðna heimild til lántöku án
n'kisábyrgðar. Á þetta ritar Þórhallur Ara-
son skrifstofustjóri í fjármálaráðuneyti.
Lán hjá Sumitomo
Landsbankinn tók þrjú lán árið 1991
hjá japanska bankanum Sumitomo Bank
og endurlánaði SR. Lánin eru öll til fimm
ára. Eitt er með veði í eignum SR á Reyð-
arfirði en veð fyrir hinum eru ekki önnur
en Landsbankinn hafði áður tekið. í skil-
málum eins lánsins tekið fram að það
megi gjaldfella ef eigendaskipti verði á
fyrirtækinu. Hvergi kemur fram að sjávar-
útvegsráðuneytið eða fjármálaráðuneytið
hafi gefið vilyrði um rikisábyrgð á þessum
lánum. Þessi lán standa nú í 543 milljónum
króna.
Um mitt ár 1991 óskaði sjávarútvegs-
ráðuneytið eftir áliti ríkislögmanns um
hvort og þá með hvaða hætti ríkissjóður
beri ábyrgð á skuldbindingum Síldarverk-
smiðjanna. Þá hafði Landsbankinn lýst
þeim sjónarmiðum, að ganga yrði út frá
því að ríkissjóðir bæri almennt ábyrgð á
skuldbindingum SR og byggði það einkum
á að stjórn verksmiðjanna væri kosin af
Alþingi og Alþingi verði því að taka ábyrgð
á gerðum stjórnendanna. Um væri að
ræða ríkisfyrirtæki og slík fyrirtæki séu
rekin á ábyrgð ríkisins og allar undanþág-
ur frá því beri að túlka þröngt. Þá væri
lagaákvæðið um að Alþingi verði að veita
heimild til ríkisábyrgðar á lánum til SR
löngu úrelt og fallið úr gildi í raun, þar
sem það hafi byggst á sérstökum aðstæð-
um sem uppi voru á tímum kreppunnar.
Bent er á, að annað ákvæði í lögum um
SR, sem kveður á um að heimild Alþingis
þurfi fyrir hverskonar framkvæmdum og
endurbótum á verksmiðjunum, hafi aldrei
verið viit í raun'. Auk þess er fullyrt að
sjávarútvegs- og fjármálaráðherrar liðinna
ára hafi skrifað upp á lántökur SR hjá
Landsbanka og þannig hafi ákvæðið um
uppáskrift Alþingis verið framkvæmd í
raun þar sem ráðherrarnir þiggi einkaiím-
boð af Alþingi. Þessu hefur raunar verið
mótmælt í stjórnarráðinu.
Skv. 7. gr. Lnr. 1/1934 um Sildwverkimiðjur rikUioi, ber rikltlj&ður eigl
ibyrgð 4 tkuldum vorksmiðjmne nemt heimild ió veiit til þ«si AiþlngL
Meí hliðijðn if fr»m*niðgðu ttmþykkti riðuneytið fyrir litt leytl að riðiit
yrði i fram»ngreind»r fjlxreiting*r. 11 ðikaðl riðuaeytlð eftir að I frumv»rpi tíl
linafjárlaga inini J990 yrði heimlld til handa Sildarverkimlðjum rikitim til ið
taka erlint lln aeð ábyrgð rikialna. Fjirmiliriðherra taaþykkti ekki þi beiðni.
Meðan unnið er að úriauin þeu mila og til að tefja ekkl lintðkuundirbtlning
Slldarverkimiðja rikiilni öikar riðuneytlð eftir að' fjirmilariðunoytið veiti fyrir
iltt ieyti heimild til að S_R. uki erlent iia fyrir »3% »f áatléðri flirfeitlniu.
I heimild þenari, if lamþykkt verður, feUit engia ibyrgð rikiiajðði i iáatfikunni.
Eingðngu er verið eð fulhuegja ikilyrðum 3.*r. L, 103/1974 um lintðkur rikiujðíi
og rlkiifyrirtzkje en þer legir að rikiifyrlnzkjum i B-hlua riklireikningi lé
ðhaimilt að itofna lil ikulda nema lii þeu ii heixaild 1 Untöfcum lðgum eða
fjlrlðgum eða fyrir Uggl lirsukt aamþykkJ vlðkomandi riðuneytii og fjirmíla-
riðuntytii. Þ*ð er mat riðunoytiiln* að hafi S.R. hug i lintöku in rikiiibyrgðar
þurfl umþykki þeu og fjirmiIiriðuneytUini tU Untðkunnar og ilðan venjuliga
helmild U1 erlendrar lintöku hji yiðikiptariðuneyti.

Afric
Sildarverkimiðjur rikiilns
b.t. Þonteinn Gislaaon
Hifnmtrzti 7
101 Reykjavlk
A—
Sjónarmið í fullu gildi
í áliti sínu vitnaði ríkislögmaður til
umræðna á Alþingi þegar lögin um SR
voru sett árið 1937. Með hliðsjón af því
komst ríkislögmaður að þeirri niðurstöðu
að þau sjónarmið sem lágu að baki því
að ríkissjóður skyldi almennt ekki bera
ábyrgð á skuldum SR, hafi ekki tengst
neinum sérstökum aðstæðum kreppu-
tímans heldur séu í fullu gildi á hveijum
tíma. Sjónarmiðin á bak við ákvæðið hafi
verið þau, áð ríkið hafi sett á fót fyrir-
tæki sem sinnti þörfum tiltekinnar fram-
leiðslugreinar. Ríkið hafi ekki viljað taka
meiri áhættu af þessum rekstri en sem
nam stofnkostnaði. Meginatriðið sé að
þarna hafi verið komið á fót fyrirtæki með
takmarkaðri ábyrgð, hliðstætt því sem
gildi um hlutafélög.
Meðal annars á þessum forsendum taldi
embætti ríkislögmanns ljóst að ríkið
ábyrgðist almennt ekki skuldir sem SR
hefði stofnað til nema Alþingi hafi ákveð-
ið slíkt með lögum.
Skuldirnar gjaldfelldar
Þetta var haft til hliðsjónar þegar lög
voru sett um hlutafélag sem yfirtæki eign-
ir og skuldir Síldarverksmiðjanna. Lands-
bankinn heíur gagnrýnt að verið sé að
selja fyrirtækið með áhvílandi skuldum
án þess að leita samþykkis skuldareigand-
ans. Og taki nýir eigendur við fyrirtækinu
sé aðeins um tvennt að velja, að gjaldfella
lánin og ganga að eignum félagsins eða
skrifað verði upp á ríkisábyrgð.
Sjávarútvegsráðuneytið segir á móti að
aðeins á einu áður nefndra skuldabréfa
sé fyrii-vari um að gjaldfella megi lánið
við eigendaskipti. Og almennt leiði það
ekki til uppsagnar á lánssamningum, þótt
eigendaskipti verði á hlutabréfum í fyrir-
tækjum. Það sé hins vegar hlutverk nýrra
eigenda að semja um þessi mál við bank-
ann.
BlS-reglur
Það sem liggur á bak við kröfu bank-
ans um ríkisábyrgð eru alþjóðlegar kröfur
um eiginfjárhlutfall banka, svonefndar
BlS-reglur sem bankinn þarf að uppfylla.
Lán eru flokkuð eftir áhættu og lán með
ríkisábyrgð eru í 0 flokki sem þýðir að
bankinn þarf ekkert að leggja í varasjóð
á móti slíkum lánum. Lán til hlutafélaga
eru hins vegar í 100% áhættuflokki, og
þarf bankinn að leggja 8% af lánsupphæð-
inni í varasjóð. í þessu tilfelli þyrfti bank-
inn því að leggja 65 milljónir króna til
hliðar ef miðað er við 800 milljóna króna
Iánsupphæð.
Bankinn hefur verið á mörkum þess að
uppfylla skilyrði BlS-reglnanna. Á síðasta
ári fékk bankinn til dæmis víkjandi lán
hjá Seðlabankanum og ríkisframlag til að
uppfylla skilyrðin.
þyrfti að koma að tilboðsgjafi hafi fjárhagsleg-
an styrk til að kaupa fyrirtækið allt og tryggja
rekstur þess áfram. Væru kaupin fjármögnuð
með lántöku að einhverju leyti þurfti að gera
grein fyrir lánveitanda og tryggingum sem
tilboðsgjafi hygðist setja fyrir lántöku sinni.
Einnig þurfti að sýna fram á að kaupin brytu
ekki í bága við lög sem banna erlenda fjárfest-
ingu í sjávarútvegi.
Þessi skilyrði munu hafa verið sett að vand-
lega íhuguðu máli í samvinnu VÍB og sjávarút-
vegsráðuneytisins. Markmiðið var að SR-mjöl
kæmist í hendurnar á eiganda sem gæti far-
sællega staðið að rekstrinum áfram, enda
voru miklir hagsmunir í húfi. Fyrirtækið er
það stærsta hér á landi í mjölútflutningi auk
þess sem verksmiðjur þess eru mjög mikilvæg-
ar fyrir þau sveitarfélög sem þær eru staðsett-
ar í. Því þóttu einungis koma til greina kaup-
endur sem væru fjárhagslega sterkir og traust-
ir viðskiptamenn.
Af hálfu Haraldar hefur verið gagnrýnt að
þessi skilyrði væru sett, nánast fyrirvaralaust.
Einnig hefur hann gagnrýnt að upplýsingar
um ijárhagslega stöðu SR-mjöls bárust mjög
seint frá sjávarútvegsráðuneytinu, t.d. barst
stofnsefnahagsreikningur SR-mjöls ekki fyrr
en um miðjan deseinber. Sjávarútvegsráðu-
neytið segir hins vegar að þær upplýsingar
hafi í raun verið óþarfar þar sem nægilegar
upplýsingar hafi þá legið fyrir, m.a. í lagafrum-
varpinu um stofnun SR-mjöls.
Þrír eftir
í kjölfar bréfs VÍB lýstu þrír aðilar yfir
vilja til þátttöku í útboðinu. Þar á meðal var
Akureyrarbær sem hafði, samkvæmt upplýs-
ingum Morgunblaðsins, hug á að sameina
Krossanesverksmiðjuna SR-mjöli og jafnvel
selja fyrirtækið aftur í kjölfarið. Einhveijar
efasemdir voru um hvort það væri í anda einka-
væðingar að selja 'ríkisfyrirtæki til sveitarfé-
lags, en bærinn var talinn uppfylla skilyrði
um íjárhagslega getu.
Þá sendi Jónas Aðalsteinsson bréf til Sigurð-
ar B. Stefánssonar þar sem talin voru upp
21 loðnuútgerðarfélag, sem voru með um
85-90% viðskipta við SR og réðu samanlagt
yfir rúmlega helmingi loðnukvótans. Auk þess
voru nafngreind flögur fyrirtæki sem hefðu
staðfest áhuga á að standa að kaupum á hluta-
bréfunum. Þetta voru Sjóvá-Almennar,
Draupnissjóðurinn hf., Þróunarfélag íslands
og Eignarhaldsfélagið Alþýðubankinn. Þá
hefðu starfsmenn SR-mjöls lýst yfir stuðningi
við kaup þessara aðila og sveitarfélögin, þar
sem verksmiðjur SR eru staðsettar, hefðu einn-
ig lýst yfir stuðningi við kaupin. Loks hefðu
olíufélögin þijú lýst yfir stuðningsvilja sínum
gagnvart kaupendahópnum.
Því var lýst yfir í bréfinu að miðað við þær
upplýsingar sem þá lágu fyrir um SR-mjöl
væri ótvírætt að þessi hópur hefði sem heild
fjárhagslegt bolmagn til að kaupa öll hluta-
bréf í félaginu og íjármagna þau kaup með
eigin fé, auk þess sem hann hafði ijárhagsieg-
an styrk til að tryggja rekstur félagsins. En
jafnframt var bent á að enginn hefði enn tek-
ið endanlega ákvörðun um að taka þátt í kaup-
unum eða að hvaða marki.
Munnlegar upplýsingar
Haraldur Haraldsson skrifaði einnig bréf til
VÍB og sagði að kæmi til þess að tilboð yrði
gert, myndi hann, ásamt hópi einstaklinga og
fyrirtækja, stofna hlutafélag sem yrði hinn
raunverulegi tilboðsgjafi. Eðli málsins sam-
kvæmt væri ekki hægt að veita frekari upplýs-
ingar um ijárhag hins óstofnaða félags og
vegna margháttaðra viðskiptasambanda þeirra
sem með honum stæðu væri heldur ekki hægt
að upplýsa um nöfn og fjárhag hvers og eins
þeirra.
Jafnframt gekk Haraldur á fund Sigurðar
B. Stefánssonar og tilkynnti honum munnlega
hveijir stæðu með honum að tilboðinu með
honum. Nefndi hann þá Sjóvá-Almennar, Olís,
Sigurð Ágústsson hf. í Stykkishóimi, Einar
Odd Kristjánsson á Flateyri, og hugsanlega
Sigurð Einarsson í Vestmannaeyjum og Ólaf
Kristjánsson fyrir hönd Noru hf. á Stykkis-
hólmi. Einnig nefndi hann bankana tvo og bað
um að farið yrði með þessar upplýsingar sem
trúnaðarmál milli Sigurðar og sjávarútvegs-
ráðherra.
Sigurður skrifaði Þorsteini Pálssyni bréf þar
sem þessar upplýsingar komu fram og óskaði
Þorsteinn eftir því að hann sannreyndi þessar
upplýsingar, meðal annars í ljósi þess að að
Sjóvá-Almennar voru í hinum hópnum og Olís
hefði lýst yfir stuðningi við hann. Þetta gerði
Sigurður og þá kom fram, að Sjóvá-Almennar
kæmu ekki við sögu við tilboðsgerð Haraldar.
Forstjóri Olís staðfesti að hann hefði skoðað
þátttöku í kaupum á SR-mjöli með Haraldi
en formlegt erindi hefði ekki borist frá honum.
Olís hefði einnig lýst yfir stuðningsvilja og
mögulegri þátttöku í pðrum hópi þótt ekki
yrði um beina hlutaijáreign að ræða.
Þegar leitað var upplýsinga hjá Búnaðar-
bankanum kom fram að þá var enn skilningur
bankanna tveggja og forsenda fyrir lánafyrir-
greiðslu, að fyrirhuguð hlutafjái'kaup Haraldar
og félaga yrðu fjármögnuð að mestu leyti af
ðigin .fé iþriggja: aðiía með npþkuroryeginn
jafna hlutdeild, það er Haraldar og félaga,
Sjóvár-Almennra og Olís.
VÍB óskaði eftir því að Búnaðarbankinn
gæfi skriflega yfirlýsingu um þetta og var það
gert á eftirfarandi hátt: „Búnaðarbanki ís-
lands staðfestir að bankinn er reiðubúinn til
aðtatei þátt í endurfjármögnun altea langtíma-
lána SR-mjöls hf. og fjármögnun hlutafjár-
kaupa að einhveiju leyti ef til kaupa Haralds
Haraldssonar og félaga á fyrirtækinu kemur.
Lánveiting BÍ er háð því að Vereins- und
Westbank í Hamborg veiti samskonar lán til
jafns við BI, það er að bankarnir tveir taki
lánveitingar á hpndur að jöfn,u. Lánveitingiir
er einnig háð því að yfirlýst áform um hlutaf-
járkaup standi í meginatriðum, það er að þau
séu að mestu leyti fjármögnuð af eigin fé
kaupenda. Afurðalán SR-mjöls í höndum nýrra
eigenda verða ekki frá Búnaðarbanka íslands
og er það skilyrði bankans fyrir ofangreindri
lánveitingu að frá þeim hafi verið gengið með
öðrum hætti.“
Samkvæmt upplýsingum Morgunblaðsins
var það ekki skilyrði fyrir lánveitingu af hálfu .
bankans, að Sjóvá og Olís væru þátttakendur,
en ljóst hafi verið, að ef annað þessara fyrir-
tækja eða bæði dyttu út, yrðu sambærilegir
aðilar að koma í staðinn. Fyrst og fremst yrði
að tryggja að hlutaféð kæmi en að auki var
bankanum eðlilega ekki sama hvetjir væru
bakhjarlarnir.
Hætt við tilboð?
í ljósi þessara upplýsinga komst VÍB að
þeirri niðurstöðu að ekki væri hægt að líta
svo á að þau svör sem bárust frá Haraldi full-
nægðu þeim skilyrðum sem sett höfðu verið.
Haraldur hefði ekki sýnt fram á fjárhagslegan
styrk úr því hvorugur stóru aðilanna var leng-
ur með og ekkert hefði komið fram með trygg-
ingar fyrir lánum.
Það olli söluhópnum talsverðum vonbrigðum
hve fáir sýndu málinu áhuga þegar á hólminn
var komið. Ef Haraldi yrði hafnað væri því í
raun aðeins einn aðili eftir og það myndi
væntanlega leiða til lægra tilboðs. Á sama
tíma mun Haraidur hafa lagt hart að Friðrik
Sophussyni ijármálaráðherra að hann fengi
að bjóða í SR-mjöl þótt nokkuð skorti á up-
beðnar upplýsingar og Davíð Oddsson forsæt-
isráðherra mun einnig hafa talið að þeir sem
hefðu áhuga ættu að fá að bjóða; það kæmi þá
í ljós þegar tilboðin litu dagsins ljós hvað væri
á bakvið þau. Söluhópurinn lagði þetta síðan
til við Þorstein Pálsson sjávarútvegsráðherra
sem ákvað að heimila áðurnefndum þremur
aðilum að fá útboðsgögn.
Þetta varð úr og 17. desember tilkynnti
Sigúrður B. Stefánsson Haraldi að upplýsingar
hans hefðu ekki fengist staðfestar sem réttar
en ákveðið að þeir þrír sem vildu bjóða fengju
tilboðsgögn. í bréfi frá VÍB þennan dag segir
að þessi ákvörðun hafi verið tekin án þess að
sérstakt mat hafi á því stigi verið lagt á þau
atriði sem óskað var upplýsinga um í bréfi
VÍB frá 7. desember.
Þetta fór fyrir bijóstið á hinum kaupenda-
hópnum og taldi hann sér hafa verið mismun-
að. Á fundi 22 desember var samþykkt að
hópurinn myndi ekki gera tilboð í SR-mjöl hf.
fyrr en lagt hafi verið mat á það hverjir þátt-
takenda teljist fullnægja söluskilmálum og var
VÍB sent bréf þessa efnis daginn eftir. Sölu-
hópurinn ræddi þetta á aðfangadag þar sem
nú blasti við sú staða að Haraldur einn myndi
bjóða í bréfín en ákvað að hafast ekki að.
Tilboðsfresturinn rann út síðdegis 28.
desember. Þann dag óskaði Akureyrarbær
eftir lengri tilboðsfresti en það var ekki talið
koma til álita. í hádeginu barst VÍB fréf undir-
ritað af Jónasi Aðalsteinssyni og Benedikt
Sveinssyni og um klukkan 15 skilaði Haraidur
tilboði, sem undirritað var af Sigurði G. Guð-
jónssyni fyrir hönd Haraldar. Þau Arndís og
Steingrímur úr söluhópnum auk Hreins Lofts-
sonar komu í húsakynni VÍB um klukkan
15.30 til að fara yfir tilboðin.
Haraldur hafði óskað eftir því að vera við-
staddur þegar tilboðin voru opnuð, en sam-
kvæmt upplýsingum Morgunblaðsins hafði
aldrei staðið til að tilboðin yrðu opnuð í viður-
vist tilboðsgjafanna, þar sem ekki var litið svo
á að um lokað útboð væri að ræða. Lög um
framkvæmd útboða ná aðeins til útboða á
sviði vöru og þjónustu og starfsemi verðbréfa-
viðskipta og peningamarkaðar eru undanþegin
lögunum. Sú starfsemi er hins vegar háð lög-
um um verðbréfafyrirtæki og eftirliti bankaeft-
irlitsins. VÍB hafði samband við bankaeftirlitið
áður en útboðsferillinn var ákveðinn og niður-
staðan var sú að ekki væri um að ræða útboð
á nýjum hlutabréfum heldur sölu á þegar út-
gefnum bréfum.
Nánari skýringa þörf
Eftir að bréfin höfðu verið opnuð var Ijóst
að nánari skýringar þyrfti með þeim báðum.
Efni tilboðanna hefur þegar verið birt í
greinargerð sjávarútvegsráðherra um málið
sem biitist í Morgunblaðinu í síðustu viku. í
bréfi sínu lýstu Jónas og Benedikt því yfir að
þeir væru tilbúnir til að beita sér fyrir því að
kaupendahópurinn setjist að samningaborði
með .seljendum á þeim grundvelli að kaupverð
verði eigi lægra en nafnverð bréfanna, þ.e.
650 milljónir króna og kaupin yrðu háð því
að samkomulag næðist um fjármögnun lang-
tímalána SR. Haraldur lýsti sig reiðubúinn til
að staðgreiða 801 milljón króna fyrir bréfin
og tryggja endurijármögnun á 932 milljóna
króna langtímaskuldum SR-mjöls en ekki kom
fram hvernig sú fjármögnun yrði tryggð, eða
hveijii' stæðu á bakvið tilboðið með Haraldi.
Söluhópurinn óskaði þá eftir fundi með
báðum aðilum. Pyrstir komu Haraldur Har-
aldsson og Sigurður G. Guðjónsson lögmaður
hans. Á hálftíma fundi fór hann yfir fyrirætl-
anir sínar um rekstur verksmiðja SR. Meðal
- ■annai's að .hnnn hefði hug á.að fara út Lfull-