Morgunblaðið - 13.01.1994, Blaðsíða 42

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 13. JANÚAR 1994

Sorpeyðing höfuðborgar-
svæðisins, byggðasamlag
*
eftir Björn Arnason
Undanfarið hefur töluvert mætt
á Sorpu og hafa margir fundið sig
kaliaða til að gagnrýna starfsemi
hennar, með réttu eða röngu eins
og gengur. Staðreyndir eru ekki allt-
af að baki gagnrýninni og þykir mér
tímabært að gera nú nokkra grein
Tyrir stöðu mála á opinberum vett-
vangi.
Við upplifum nú þáttaskil í um-
hverfismálum, ekki einungis hér á
íslandi, heldur um allan heim. Sú
stefna, að „sá geldur er veldur" er
víða orðin lögbundin og breiðist um
heiminn. Sett eru býsna ákveðin
markmið um lágmörkun úrgangs og
endurvinnslu þess sem eftir verður.
Á þessu verða menn að átta sig
þegar borið er saman það sem var
og það sem nú er. Sveitarfélögin,
eigendur Sorpu, hafa beinlínis mark-
að þá stefnu, að kostnaði skuli til
skila haldið, hver sem veldur og
hver sem greiðir. Sorpa var stofnuð
formlega árið 1988 og tók til starfa
í byijun maí 1991. Áður hafði lengi
verið unnið að undirbúningi málsins
og svonefnd verkefnisstjórn sveitar-
félaga á höfuðborgarsvæðinu hafði
m.a. starfað formlega frá 1984.
Á undirbúningsstigi voru margar
aðferðir skoðaðar, en niðurstaðan
varð sú aðalaðferð sem notuð er,
þ.e. böggun og urðun sorps. Af öðr-
um aðferðum sem skoðaðar voru ber
að nefna beina brennslu og fram-
leiðslu eldsneytisköggla. Olíuverð
var þá mjög hátt og leit eldsneytis-
" kögglaframleiðslan allvel út.
Orkuvinnsla úr sorpi er hins vegar
alls ekki hagkvæm hér á svæðinu
með því orkuverði sem nú ríkir.
Stofnsamningur Sorpu kveður hins
vegar á um, að fylgjast beri með
tækniþróun m.t.t. nýtingar nýrrar
tækni til hvers konar nýtingar úr-
gangs og er það vissulega gert og
verður svo áfram.
Fjárhagsstaða Sorpu er það sem
mest hefur farið fyrir brjóstið á
mönnum. Vissulega eru hækkanir
gjaldskrár hvimleiðar, en staðreynd-
in er samt sú, að nú benda ailar
áætlanir til að jafnvægi sé náð. Full-
yrðingar um að enn þurfi 20% hækk-
un gjaldskrár eru hreinlega staðlaus-
ir stafir.
Við stofnun fyrirtækisins tókst
miður í tvennu tilliti: Gjaldskráin var
sett of Iág og stofnfé eigenda var
ákveðið í lægra lagi eða innan við
15% af stofnkostnaði. Eigendum var
frá byijun bent á, að eyðingarkostn-
aður mundi hækka mjög verulega
frá því sem verið hafði, enda eru
verkgæðin allt önnur en áður var
og standast nú allan rýmilegan sam-
anburð. Eigendurnir hafa nú ákveðið
að taka myndarlega á vanda þessum
á tvennan hátt:
1) Stofnfé eigenda verður aukið
á næstu þremur árum um 200 m.kr.
og verður við það sem næst 30% af
stofnkostnaði.
2) Hækkanir gjaldskrár hafa ver-
ið látnar koma harðar niður á sveit-
arfélögunum en öðrum viðskipta-
mönnum.
Rekstrartölur 1993 og fjárhags-
áætlun ársins 1994 sýna batnandi
afkomu. Reyndar byggist hún á
margvíslegum aðgerðum, sem gripið
hefur verið til undanfarið ár og eru
nú farnar að sýna verulegan árang-
ur. Áætlun um fjárstreymi til lengri
tíma sýnir einnig batnandi stöðu,
þannig að fyrir aldamót verður
Sorpa orðin að stæltu fyrirtæki. Eig-
endur geta þá farið að ráðstafa veru-
legum arði, t.d. með lækkun gjalda,
veitingu íjármuna til frekari þróunar
eða með því að endurheimta stofnfé
sitt. Verður ekki betur séð, en Sorpa
líkist í þessu efni venjulegu fyrir-
tæki, sem framsýnir eigendur styðja
þegar þarf og ætlast ekki til skjót-
fengins arðs meðan það kemst á
legg. Látum þetta nægja um það
sem þegar er orðið, en snúum okkur
að framtíðinni.
Eins og áður sagði ber fyrirtækinu
að fylgjast með tækniþróun og til-
„Rekstrartölur 1993 og
fjárhagsáætlun ársins
1994 sýna batnandi af-
komu. Reyndar byggist
hún á margvíslegum að-
gerðum, sem gripið hefur
verið til undanfarið ár og
eru nú farnar að sýna
verulegan árangur.“
einka sér hana eftir ástæðum hveiju
sinni. Fyrirtækið starfrækir nú þeg-
ar tækni- og þróunardeild, sem bæði
þróar aðferðir Sorpu, safnar upplýs-
ingum og veitir öðrum aðilum, t.d.
sveitarfélögum og samtökum þeirra,
margvíslega ráðgjöf.
Margskonar verkefni eru á döfinni
og er þar nærtækast að nefna jarð-
gerð úrgangs, en varið verður tölu-
verðu fé á þessu ári og því næsta
til þróunar aðferða í því efni. Nýting
húsmuna og fatnaðar er þegar hafin
í samvinnu við líknarfélög. Þá má
nefna, að kögglun vissra sorpþátta
til eldsneytisgerðar hefur verið tölu-
vert skoðuð, en bíður væntanlega
hagstæðari markaðsskilyrða.
Þá er ástæða til að benda enn á
það, að sorpmagnið hefur reynst
vera um 15% minna en lagt var upp
með. Stafar það væntanlega bæði
af fullháum áætlunum frá byijun,
lakari lífskjörum þessi árin og betri
nýtingu efna hjá viðskiptavinum.
Hvað sem því líður má búast við að
áfram verði allt reynt til að halda
magni úrgangs niðri. Þetta þýðir í
reynd, að til lengri tíma litið geti
Sorpa bætt við sig verkefnum. At-
huganir sýna, að aukin umsvif bæta
afkomuna verulega og að sjálfsögðu
mundu minni umsvif rýra hana. Þess
er því vænst að nágrannar okkar í
öllum áttum íhugi vandlega með
okkur alla möguleika á samvinnu.
Eins og sýnt hefur verið fram á, þá
er „sukkið í Sorpu“ ekki voðalegra
Björn Árnason
en það, að heildarfjárfesting hennar
er innan við 7.000 kr. á íbúa, en það
er mun lægra, jafnvel margfalt
lægra en þekktar áætlanir annars
staðar á landinu sýna. Nútíma flutn-
ingatækni er orðin svo góð, að flutn-
ingar sorps og úrgangs um langan
veg þyrftu ekki að_ verða ákvarðandi
um hagkvæmni. í minni einingum
má fullyrða, að meðhöndlun sorpsins
á sambærilegan máta í móttöku- og
vinnslustöð, ásamt flutningi og frá-
gangi á urðunarstað, geti tæpast
keppt við Sorpu. Einingin „Sorpa“
er um tífalt stærri en annars staðar
væri mögulegt og kemur því hag-
kvæmni stærðarinnar til og gefur
töluvert forskot.
Þó hefur Sorpa þurft að kljást við
mjög ströng skilyrði í starfsleyfi sínu
í Álfsnesi, en þau stafa bæði frá
Hollustuvernd og sveitarstjórn. Af
þeirri ástæðu er mjög ófýsilegt að
leyfa öðrum en Sorpu aðgang að
svæðinu. Sorpa stendur ábyrg fyrir
hverskonar skaðlegri mengun á
svæðinu og gildir sú ábyrgð nánast
um aldur og ævi.
Að lokum er rétt að geta þess,
að atvinnulífið þyrfti að taka sér tak
og þróa aðferðir í meðferð og flutn-
ingum til bættrar nýtingar á hráefn-
um sínum, sem og til hvers konar
endurnýtingar. Best hefur tekist til
þar sem menn skoða sína eigin starf-
semi og þá möguleika, sem hún
gefur, og ráðgast við Sorpu og aðra
um hagræðingar- og nýtingarmögu-
leika. Nefna mætti nú þegar allmörg
fyrirtæki, sem hafa tekið vel á, svo
sem Vífilfell og Prentsmiðjuna Odda,
sér og öðrum til hagsbóta. Af handa-
hófí nefni ég tvö dæmi:
Hinn harðduglegi kaupmaður í
Fjarðarkaupum hefur tekið umbúða-
mál sín í eigin hendur. Með reglu-
legu millibili kemur frá honum vel
pressaður umbúðapappi, sem hann
greiðir lægsta gjald fyrir í Sorpu og
hún sendir áfram til útlanda sem
gaéðahráefni til endurvinnslu. Önnur
úrgangsmál leysir hann með því að
kaupa þjónustu af verktaka með
tækjakost við hæfi.
Pappír er einnig fluttur til útlanda
af Sorpu við heldur bága afkomu.
Hins vegar er til alvöruframleiðsla
hjá Silfurtúni í Garðabæ, sem fram-
leiðir um helming þeirra eggja-
bakka, sem notaðir eru í landinu.
Til að ná stærri markaðshlutdeild
eru þarfir viðskiptavina kannaðar
og þær uppfylltar. En ekki nóg með
það, fyrirtækið hefur sjálft þróað
tæki til framleiðslunnar og selur þau
nú á heimsmarkaði. Jafnframt er
verið að þróa vörur fyrir fleiri notk-
unarsvið og tekst vonandi að nýta
mun stærri hluta þess pappírs sem
til fellur í landinu.
Þarna eru tvö dæmi af mörgum
um að frumkvæði og dugnaður eru
betra veganesti en úrtölur og aftur-
haldssemi og mun örugglega betur
fallið til að gera okkur langlíf í land-
inu.
Að lokum er rétt að ítreka, að
Sorpa er fyrirtæki sveitarfélaganna
á höfuðborgarsvæðinu og þar með
allra íbúanna. Starfsmenn og stjórn-
endur vita þetta allir og stefna fyrir-
tækisins er að Starfa samkvæmt
því. Til lengdar er góður hagur
Sorpu hagsmunamál okkar allra.
Höfundur er bæjarverkfræðingur
í Hafnarfirði og stjórnarformaður
Sorpu b.s.
MEÐAL ANNARRA ORÐA
Um þjóðerni
eftir dr. Njörð P.
Njarðvík
Ég hef orðið var við þá skoðun,
að sú áhersla sem ég (og fleiri
sem betur fer) hef lagt á rækt
við þjóðerni, við tungu, sögu og
menningu okkar, stefni í þveröf-
uga átt við nútímann. Nú eru
tímar fjölþjóðasamstarfs og al-
þjóðahyggju, segja sumir, og þá
skýtur skökku við að horfa inn á
við, inn í liðinn tíma og úreltan
vettvang. Nú ber að horfa út á
við, um víðan völl nútímans og
framtíðarinnar, þar sem óþijót-
andi tækifæri bíða. Rækt við þjóð-
emi á slíkum tímum er ekkert
annað en búraskapur og lopa-
peysuhugsun.
Þessi tenging við lopapeysuna
er dálítið merkileg. Það vill nefni-
lega svo einkennilega til, að ís-
lenska lopapeysan er bæði víð-
fræg og eftirsóknarverð um mik-
inn hluta heimsins. Hvers vegna?
Vegna þess að hún er öðru vísi,
vegna þess að hún er einstök.
íslenska lopapeysan sker sig úr
vegna þess að lopinn hefur sér-
staka eiginleika, mynstrið ólíkt
öllu öðru, og allir eru sammála
um að þetta sé aldeilis frábær flík.
Með þessari peysu, sem okkur
fínnst sjálfsögð og kannski ekkert
sérstök, leggjum við fram nokkuð
sem er frumlegt, ekta, uppruna-
legt. Menn eru meira að segja
farnir að stæla hana í öðrum lönd-
um. Þess vegna ætti íslenska lopa-
peysan að vera okkur dæmi til
íhugunar, dæmi sem draga má
af athyglisverðan lærdóm, einnig
á öðrum sviðum mannlegrar til-
veru. Hvort skyldi vera betra að
vera upprunalegur, einstakur eða
eftirlíking einhvers annars?
Niðurstaða fortíðarinnar
Segja má, að til sé tvenns kon-
ar viðhorf til þjóðernis. Annars
vegar er viðhorf yfirlætis og
hroka. í því felst að telja sig og
þjóð sína öðrum fremri án þess
að hægt sé að færa fyrir því nokk-
ur skynsamleg rök. Þar gildir ein-
ungis tilfinning sjálfsánægju og
sjálfsréttlætingar. Þessu viðhorfí
tengist næsta oft hugboð um yfír-
burði ákveðins kynstofns og þá
um leið fyririitning á öðrum. Og
sé um að ræða fjölmenna þjóð,
kraftmikla og fjárhagslega
sterka, þá er við búið að stutt sé
í hugmyndina um yfirráð yfir öðr-
um þjóðum. Ef einhver þjóð telur
sig öðrum fremri, þá er í hennar
augum ekki nema sjálfsagt að hún
sé kjörin til forystu og forráða.
íslenska þjóðin er sem betur fer
svo fámenn, að hana getur ekki
dreymt um yfirráð yfir öðrum.
En við könnumst við hinn þátt
þessa viðhorfs, þann er lýtur að
fordómum. Við höfum að heita
má lokað landi okkar fyrir flótta-
fólki, og menn af öðrum uppruna,
ég tala nú ekki um ef litarháttur
þeirra gefur það til kynna, kvarta
oftlega yfír kynþáttafordómum
margra íslendinga. Slíkt þjóðemi-
sviðhorf er skammarlegt og ber
vott um fáfræði, sýndarmennsku
og mannúðarleysi.
Hins vegar er sem betur fer til
annars konar viðhorf til þjóðernis.
Það er fólgið í vitneskju um sjálfs-
vitund. í samskiptum er slík vit-
und grundvallarnauðsyn. Sá sem
vill kynnast öðrum, verður að
þekkja sjálfan sig. Það gildir jafnt
um einstaklinga sem þjóðir. „Þjóð-
irnar eru niðurstaða fortíðarinn-
ar,“ segir forseti okkar Vigdís
Finnbogadóttir í bókinni Ein á
forsetavakt. Við, sem nú lifum,
erum þess vegna niðurstaða for-
feðra okkar. Við erum framtíðar-
draumur þeirra, og við verðum
sífellt að spyija okkur sjálf, hvern-
ig sá draumur rætist í okkur. Með
slíkri spurningu tengjum við sam-
an fortíð og nútíð og stefnum til
nýrrar framtíðar.
Þetta viðhorf tengist hvorki
einangrun né búraskap, heldur
raunsæi. Með skýrri sjálfsvitund
göngum við sterkari og öruggari
til samskipta við aðrar þjóðir og
getum ætlast til þess að þau séu
á grundvelli jafnréttis. Sá sem
ætlar að stökkva, verður að hafa
fótfestu til að stökkva af.
Niðurstaða okkar
Það kann að hljóma eins og
þversögn, en það er sannfæring
mín, að því traustari sem sjálfsvit-
Njörður P. Njarðvík
und okkar er sem íslendinga, þeim
mun nær séum við því að vera
heimsborgarar. Því betur sem við
kunnum eigin tungu, þeim mun
auðveldara er að Íæra önnur
tungumál. En ef við glötum
tengsium við okkar eigið þjóð-
erni, okkar eigin sjálfsvitund,
hvað erum við þá? Þá erum við
mismunandi lélegar eftirlíkingar
af einhveiju öðru. Við erum ekki
útkjálkaþjóð, af því að við erum
sjálfstæð menningareining með
eigin tungu og þar með í miðju
okkar eigin menningar. En ef við
misstum tunguna, yrðum við þeg-
ar í stað afskekktir kotungar, sem
enginn tæki lengur mark á. Þess
vegna göngum við fram í veröld-
inni sem íslendingar og berum
höfuðið hátt, af því að við leggjum
fram okkar skerf í menningu
heimsins með sérstöðu okkar.
Þess vegna þurfum við ekki að
óttast heimóttarskap, þegar við
göngum til samstarfs við aðrar
þjóðir með þjóðernisvitund okkar.
En við skulum óttast að glata
henni. Og eins og við erum niður-
staða forfeðra okkar, þannig eru
börn okkar niðurstaða okkar. Því
þurfum við að rækta þessa sjálfs-
vitund með bömum okkar. Og sú
sjálfsvitund _er að veikjast, það
vitum við. í þeirri fjölþjóðlegu
holskeflu sem ríður yfír okkur,
er hætta á að ungir einstaklingar
fámennisþjóðar missi fótfestu
sína. Og við erum farin að sjá
dæmi þess. Við sjáum dæmi þess
þegar unga fólkið er að hætta að
heilsa og kveðja og bölva á ís-
lensku. Við sjáum það í minnk-
andi þekkingu á sögu þjóðarinnar
og lifnaðarháttum og þverrandi
kunnáttu í landafræði Islands. Við
vitum hins vegar ekki með neinni
vissu hversu alvarlegur þessi
þekkingarskortur er orðinn. Það
þyrfti að kanna með fræðilegum
aðferðum þekkingu íslendinga á
aldrinum 15-30_ ára á þessum
sviðum. Háskóli íslands gæti t.d.
beitt sér fyrir slíkri könnun. Það
stæði honum nær og færi honum
ólíkt betur en að efla spilafíkn
með þjóðinni.
Höfundur er rithöfundur og
prófessor ííslenskum
bókmcnntum viðHáskóla
Islands.