Morgunblaðið - 20.01.1994, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. JANÚAR 1994
Um rekstur gróðrarstöðva
Skógræktar ríkisins
eftir Jón Loftsson
Undanfarnar vikur hafa birst
greinar og viðtöl við garðyrkjumenn
og fleiri þar sem Skógrækt ríkisins
og stóru skógræktarfélögin eru
borin þungum sökum og settar fram
villandi og rangar hugmyndir um
eðli og starfsemi gróðararstöðva
þeirra. Eftir að hafa lesið þessar
greinar og fullyrðingar í fréttatil-
kynningu frá félagi garðplöntu-
framleiðenda um aðstöðu einkarek-
inna garðplöntustöðva gagnvart
ríkisreknum og ríkisstyrktum
gróðrarstöðvum vil ég koma eftir-
farandi á framfæri.
Um lögin og tilgang þeirra
Fyrstu lög um skógrækt eru sett
1907, ekki 1940, og í 1. gr. lag-
anna er markmiðum lýst á ná-
kvæmlega sama hátt og nú er gert
nema hvað atriðin voru ekki tölu-
sett.
Skv. skógræktarlögum er Skóg-
rækt ríkisins falið „að rækta nýja
skóga, þar sem henta þykir“. í sam-
ræmi við þetta ákvæði laga varð
Skógrækt ríkisins að framleiða
skógarplöntur. Lengst af hefir
þekking til þess að gera það aðeins
verið hjá Skógrækt ríkisins og stóru
skógræktarfélögunum. Það er fyrst
á allra síðustu árum, sem garð-
yrkjumenn hafa öðlast hana.
I öllum nágrannalöndum okkar
að Danmörku einni undanskilinni
hefir svo til öll ræktun skógar-
plantna verið á hendi ríkisskóg-
ræktar, skógræktarfélaga eða stór-
fyrirtækja í skógrækt. Einkareknar
garðyrkjustöðvar hafa þar hvergi
nærri komið.
Það var nánast sjálfsagt á ís-
landi, þar sem byijað var á upphafs-
reit í skógrækt, að Skógrækt ríkis-
ins framleiddi plöntur sínar sjálf. Í
upphafi voru engar gróðrarstöðvar
til í landinu og féll það í hlut Skóg-
ræktar'ríkisins að koma þeim upp
og þróa þá ræktunartækni sem
dugði við íslenskar aðstæður. Þetta
var gert í samræmi við markmið
laganna til að hægt væri að rækta
nýja skóga.
Sögulegt yfirlit um
trjáplöntuframleiðslu á íslandi
Skógrækt ríkisins hefir framleitt
trjáplöntur í 80-90 ár. Nú á haust-
dögum var t.d. haldið upp á 90 ára
Skógrakt á Hallormsstað
afmæli gróðrarstöðvarinnar á Hall-
ormsstað, en hún mun vera elsta
starfandi stöð iandsins.
Tímabilið 1905-1945.
í fjóra áratugi var Skógrækt
ríkisins nær eini framleiðandi trjá-
plantna á íslandi og ruddi á margan
hátt brautina fyrir þá ræktun sem
fyrirfinnst á landinu í dag. Hægt
er að lesa það úr mörgum skýrslum
og greinum fyrri tíma hve flókið
og erfítt það reyndist oft og tíðum
við takmörkuð íjárráð og litla
reynslu að koma til plöntum við
íslenskar aðstæður og við erum að
tala um framleiðslu nokkurra þús-
unda plantna. Eftir því sem áhUgi
og trú almennings á gildi tijárækt-
ar varð meiri jókst eftirspumin.
Tímabilið 1945-1960.
Þegar hér er komið sögu hefur
reynsla af árangri tegundanna og
þekkingin á ræktun þeirra hvatt
menn til stærri átaka. Skógræktar-
félag Reykjavíkur og Skógrækt-
arfélag Eyfirðinga byggja upp
gróðrarstöðvar og fara að framleiða
skógarplöntur, fyrst í tugþúsunda-
tali og um 1950 í hundrað þúsunda
tali. Skógrækt ríkisins stækkar líka,
endurbætir og endurskipuleggur
sínar stöðvar, m.a. er litli reiturinn
í Múlakoti lagður af og stór fram-
leiðslustöð byggð upp á Tumastöð-
um í Fljótshlíð. Á þessum tíma eru
plönturnar alfarið ræktaðar í úti-
reitum, sáð í beð, dreifsett\og end-
urdreifsett þannig að við afhend-
ingu voru plönturnar oft 4-5 ára
gamlar.
Sett era markmið um að ísland
eigi að verá sjálfu sér nægt með
timbur á næstu öld, stórauknar fjár-
veitingar fást til skógræktar og
gróðrarstöðvarnar leituðust við að
sinna hinum ört vaxandi markaði.
En jafnframt fóra nú að koma til
sögunnar einkareknar stöðvar fyrir
garðplöntuframleiðslu. Hugtakið
garðplanta var varla til og kemur
það fyrst fram í skýrslum Skóg-
ræktar ríkisins eftir 1960 en áður
var einungis talað um tijáplöntur.
Eftir 1960 jókst eftirspurn á
garðplöntum mjög hjá Skógrækt
ríkisins og var því mætt með auk-
inni ræktun. Þarna kom margt til.
Mörg bæjarfélög settu upp fjárheld-
ar girðingar um bæina og íbúarnir
gátu nú ræktað sína garða í friði.
Áhugi og trú almenings á að hægt
væri að rækta tré í görðum jókst
verulega, jafnvel við erfiðar aðstæð-
ur. Þekking á kvæmum (staðbrigð-
um) tegunda jókst einnig mjög á
þessu tímabili, þannig að rétt tré
var sett á réttan stað.
Á þessum árum hafa nokkrar
stöðvar skógræktarinnar getið sér
gott orð fyrir góðar plöntur og því
eru jafnvel heilu bílfarmarnir fluttir
frá Hallormsstað til Reykjavíkur
svo dæmi sé tekið. En nú er komin
til samkeppni frá einkareknum
gróðrarstöðvum og aukning á fram-
leiðslu verður fyrst og fremst hjá
mörgum nýjum aðilum sem vilja
hasla sér völl á þessu sviði.
Tímabilið 1960-1975.
Garðplönturæktunin var að sjálf-
sögðu hrein hliðargrein í plöntu-
framleiðslu Skógræktar ríkisins,
þar sem megináherslan var lögð á
skógarplöntuframleiðslu. Garð-
ptöntuframleiðslan var samt á
margan hátt hagkvæm sem slík.
Skógrækt ríkisins rak mest fimm
gróðrarstöðvar, á Vöglum, Hall-
ormsstað, Tumastöðum, Norðtungu
og í Varmahlíð og vora þær allar
í sveitahreppum. Þær höfðu í för
með sér verulega atvinnu í þessum
sveitum, engu ómerkari en ef garð-
yrkjubændur hefðu stundað hana.
Vorhretið 1963 gerði það að
verkum að margt í rekstri stofnun-
arinnar var endurmetið, m.a. hugað
að nýrri tækni í skógarplöntufram-
leiðslu til að minnka skemmdir í
ræktuninni, framleiðslan flutt í hús
og byijað að framleiða svokallaðar
rúlluplöntur.
Tímabilið 1975-1993.
Á þessum tíma verða miklar
breytingar á framleiðslutækni þeg-
ar farið er að rækta mest af skóg-
arplöntum í gróðurhúsum. í fram-
haldi af því eru minnstu og óhag-
kvæmustu einingarnar lagðar niður
Jón Loftsson
„Skv. skógræktarlög-
um er Skógrækt ríkis-
ins falið „að rækta nýja
skóga, þar sem henta
þykir“. I samræmi við
þetta ákvæði laga varð
Skógrækt ríkisins að
framleiða skógarplönt-
ur. Lengst af hefir
þekking til þess að gera
það aðeins verið hjá
Skógrækt ríkisins og
stóru skógræktarfélög-
unum. Það er fyrst á
allra síðustu árum, sem
garðyrkjumenn hafa
öðlast hana.“
en vandamál með flutninga og aðr-
ar aðstæður valda því að Hallorms-
staður á Austurlandi, Vaglir á
Norðurlandi, Tumastaðir á Suður-
landi, og Mógilsá fyrir Vesturland
mynda net stöðva sem sjá sínum
landshlutum fyrir plöntum.
Um þessi áramót hefur gróðrar-
stöðin á Mógilsá verið lögð niður
sem framleiðslugróðrarstöð. Hún
er lögð undir rannsóknarstöðina og
hefur það hlutverk í framtíðinin að
framleiða einungis tilraunaplöntur,
gera tilraunir í ræktunartækni og
framleiða tijáfræ. Staðreyndin er
því sú að Skógrækt ríkisins rekur
einungis 3 gróðrarstöðvar í dag þar
af 2 sem líka framleiða garðplöntur.
Það má geta þess í lokin að
haustið 1993 bauð Skógrækt ríkis-
ins út framleiðslu á 800.000 plönt-
um í almennu útboði.
i
i

Að auka veg og virð-
ingu iðn- og verknáms
eftir Brján Jónsson
Aðilar atvinnulífsins og ýmsir
sérfræðingar í menntamálum tala
gjaman um nauðsyn þess að auka
þurfi veg og virðingu iðn- og verk-
náms í menntakerfinu, án þess þó
að skilgreina nánar við hvað þeir
eiga. Ef litið er á iðn- og verknám-
ið í dag með það í huga hveijir
það séu sem bera svona litla virð-
ingu fyrir iðn- og verknámi þá
blasa við nokkrar staðreyndir.
Iðnfyrirtæki brjóta reglugerð
um iðnfræðslu
Iðnfyrirtæki og meistarar hafa
á undanfömum árum gert sig seka
um að þverbijóta viss ákvæði
reglugerðar um iðnfræðslu þar
sem m.a. er kveðið á um gerð
námssamninga. Engir námssamn-
ingar eru gerðir í fjöldamörgum
tilfellum. Ákvæði í reglugerð um
að meistari og iðnfyrirtæki skuli
veita iðnnema fjölbreytta kennslu
og tilsögn í faginu hafa í gegnum
árin verið þverbrotin. Það er al-
kunna að iðnnemar eru fyrst og
fremst ódýrt vinnuafl hjá mjög
stóram hluta iðnfyrirtækja og
meistara, þeir eru notaðir í þrif,
uppvask, handlang og annað sem
ekki er hluti af náminu. Sáralítið
eftirlit er með því hvaða meistarar
fá að taka iðnnema á námssamn-
ing, sem er enn eitt brot á reglu-
gerð um iðnfræðslu og nánast ekk-
ert eftirlit er með kennslu iðnnema
úti í atvinnulífinu.
Kennarar hvetja til þess að
reglugerð sé brotin
Kennarar iðnmenntaskóla gera
sig seka um að gefa iðnnemum sem
eru að fara til náms í atvinnulífinu
rangar upplýsingar um gerð náms-
samninga, segja þeim jafnvel að
enga námssamninga þurfi að gera,
þó svo skýrt sé kveðið á um það
í reglugerð.
Kjör iðnnema eru niðurlæging
Ef litið er á umsamin kjör iðn-
nema þá verða þau varla til þess
að auka veg og virðingu iðnnáms-
ins. Byijunarlaun iðnnema era í
dag 34.355 krónur á mánuði fyrir
fulla dagvinnu. Vegna þessa er
vinnutími iðnnema oft á tíðum
mjög langur, nemar þurfa að vinna
mikið með skóla og hafa lítinn tíma
til þess að sinna fjölskyldu og vin-
um. Ofan á þetta bætast síðan frá-
sagnir iðnnema af slæjnri fram-
komu meistara í sinn garð þar sem
réttur er brotinn á þeim og þeir
jafnvel hlunnfamir í launum. Slíkt
er auðvitað ekkert annað en niður-
læging.
Fjárveitingar til verknáms
þurkaðar út
Tækjakostur og húsnæði
margra iðnmenntaskóla er með
þeim hætti að algerlega óviðunandi
er. Fjárveitingar til tækjakaupa
Brjánn Jónsson
„Komist þeir ekki í
starfsþjálfun er námið
þeim ónýtt.“
verknámsskóla hafa nánast verið
þurkaðar út og því hefur verið erf-
itt fyrir iðnmenntakerfið að bregð-
ast við nýjungum. Þetta leiðir til
stöðnunar í kennslu. Húsnæði sem
ætlað er til verknámskennslu er
víða alltof lítið og þröngt og upp-
fyllir ekki lágmarkskröfur varð-
andi vinnuvernd og öryggismál.
Sem dæmi eru í Iðnskólanum í
Reykjavík um 1.600 nemendur,
skólinn var á sínum tíma byggður
fyrir 800 nemendur.
Námið ónýtt
Á undanförnum misserum hefur
borið meira og meira á því að iðn-
nemar sem lokið hafa allt að 3‘/2
árs verknámi í skóla komast ekki
í tilskilda starfsþjálfun sem er skil-
yrði fyrir því að þeir nái að klára
námið, þreyta sveinspróf og öðlast
starfsréttindi. Komist þeir ekki í
starfsþjálfun er námið þeim ónýtt,
þeir mega ekki vinna við iðrigrein-
ina og þó svo þeir hafi lokið ná.n-
ast öllu námi í greininni og eigi
einungis starfsþjálfunina eftir er
menntun þeirra ekki viðurkennd til
starfsréttinda. Þeir fjármunir sem
farið hafa í menntun þessara iðn-
nema nýtast þar af leiðandi hvorki
nemandanum né þjóðfélaginu.
Á iðn- og verknám virðingu
skilda?
1
I
Er hægt að ætlast til að nemend-
ur og foreldrar beri virðingu fyrir ^
iðn- og verknámi þegar þessar
staðreyndir eru hafðar í huga?
Það væri fróðlegt að vita hvern-
ig þessar staðreyndir horfðu við
fulltrúum aðila atvinnulífsins sem i