Morgunblaðið - 23.04.1994, Side 18

18
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. APRÍL 1994
Kvótakerfíð - þjóð-
félagsóskapnaður
eftir Magnús Jónsson
Sú ákvörðun stjórnvalda á sínum
tíma að afnema frelsi Islendinga til
veiða á miðum innan landhelginnar,
er líklega mesta breyting sem gerð
hefur verið á íslensku þjóðfélagi fyrr
og síðar. Afleiðingar þess eru smám
saman að koma í ljós og ný þjóðfé-
lagsgerð að myndast. Og sú mynd
sem fyrir mér blasir er þess eðlis að
ég mun aldrei sætta mig við hana.
Frjálsa framsalið
Hrygglengjan í núverandi stjóm-
kerfi er „ftjálst framsal" aflaheim-
ilda. Þar sem aflaheimildir eru aðeins
í eigu útgerðarmanna hafa í reynd
þeir einir þjóðfélagsþegna fengið að
gjöf til „fijálsrar ráðstöfunar" lang-
stærstu auðlind þjóðarinnar. Eftir
situr sjómannastéttin, fiskvinnslu-
fólk og raunar allir íbúar sjávar-
plássa þessa lands réttlausir og oft
bjargarlausir í viðskiptum sínum við
svokallaða sægreifa. Fijálsa framsal-
ið er af höfundum og stuðnings-
mönnum kerfisins talið forsenda auk-
innar hagræðingar í greininni og nær
þá sjóndeildarhringurinn ekki lengra
en út að borðstokk skipsins. Þannig
hafa menn á grundvelli þessara leik-
reglna hagrætt fiskvinnslunni út á
sjó, úrelt fiskvinnsluhús og önnur
mannvirki í landi, sett fiskvinnslufólk
og aðra íbúa sjávarþorpanna sem
höfðu atvinnu af tengdri starfsemi í
landi á hagkvæmar atvinnuleysis-
bætur og komið þeim sem reyna að
stunda sjó á minni skipum í leigul-
iðaánauð. Síðan er hrópað yfir lands-
lýð, þegar gróði verður af rekstrin-
um, hversu hagkvæmt kvótakerfið
sé og hve möguleikamir sem kerfið
býður upp á séu fjölbréyttir.
Gamla leiguliðakerfið skárra
Eins og fram hefur komið er sú
þróun á fleygiferð, að aflaheimildir
frist á færri hendur en leiguliðunum
Qölgi. Þannig hafa menn leitt að því
líkur, að kvótahafamir verði aðeins fá
. hundruð um aldamót og kannski ekki
nema nokkrir tugir þegar verður kom-
ið svo sem einn áratug inn á næstu
öld. Við þær aðstæður er ég viss um
að menn taka sögulegu ástfóstri við
dönsku einokunarverslunina, er þeir
bera hana saman við þá þjóðfélagslegu
ánauð sem hér mun ríkja, ef fram
heldur sem horfír. Ýmsir þjóðfélags-
og mannfræðingar hafa blandað sér í
opinbera umíjöllun um þessi mál með
athyglisverðum hætti. Flestum þeirra
ber saman um að framundan sé gífur-
leg breyting á byggða- og þjóðfélags-
mynstri ef þessu kerfi verður haldið
til streitu. Sögulegur réttur hinna
dreifðu byggða til nýtingar auðlinda
sjávar er enginn og tilverugrundvöllur
þeirra verður að verslunarvamingi örf-
árra en stórra lénsherra, sem ekki
þurfa einu sinni að búa í landinu. Ég
er sammála þeim prófessor við HÍ, sem
hefur sagt í viðtali, að munurinn á
núverandi lénsfýrirkomulagi og gamla
landeigendafyrirkomulaginu í bænda-
Skattur á verslunar- og skrifstofu-
húsnæði var fyrst lagður á fyrir rúm-
um áratug. Hann var upphaflega
lagður á til bráðabirgða, en hefur
ekki enn verið afnuminn. Skatturinn
hefur lengi verið umdeildur m.a.
vegna þess að hann mismunar at-
vinnugreinum. Kaupmenn hafa alla
tíð barist gegn honum enda er hann
/ þungur baggi á versluninni. Um síð-
samfélagi okkar fyrr á öldum sé aðal-
lega sá, að bændahöfðingjamir töldu
sig hafa hag af því að leiguliðamir
héldust sæmilega við, en í núverandi
kerfí sé ekki slíku til að dreifa.
Andstaðan vex
Sjómannastéttin, sem í upphafí
sætti sig að verulegu leyti við stjóm-
kerfið, er smám saman að rísa gegn
því. Þegar valkostir þeirra eru orðnir
þeir að vinna kauplítið eða kauplaust
fyrir einhvem kvótaeiganda, henda
afla eða fara á atvinnuleysisbætur,
allt vegna stjómkerfís, sem byggt er
á röngum hagfræðilegum og umdeild-
um fískifræðilegum forsendum, gera
menn uppreisn. Og stjórnvöld á ís-
landi, sem ætla að stjórna fískveiðum
í andstöðu við sjómannastéttina,
þurfa á jarðsambdndi að halda. Meðal
almennings, sem ekki hefur beinna
hagsmuna að gæta í sjávarútvegi og
fískverkun, gætir vaxandi skilnings
og um leið andúðar á því hvert þetta
kerfí mun fara með þjóðfélagið að
óbreyttu. Sú staðreynd, að menn geti
orðið moldríkir á braski með sameign
þjóðarinnar og fjöregg byggðarlag-
ánna, fískveiðiréttinn, sem þeim var
úthlutað ókeypis, særir réttlætis-
kennd flestra þannig að blæðir úr.
Uppreisn eða ný
stj ór nmálasamtök
Eins og fram hefur komið í frétt-
um hefur andstaðan við kvótann
verið mest á Vestfjörðum frá upp-
hafí. Þar hafa menn líka talið að
stutt gæti verið í uppreisn gegn kerf-
inu og menn segðu raunar stjórnvöld-
um stríð á hendur. Ekki batnar svo
ástandið þegar stjórnvöld ætla að
gera Vestfirðinga, sem búa við bestu
fiskimið landsins, að sérstökum bón-
bjargarmönnum. Allt á grundvelli
svokallaðs þorskbrests, sem er svo
skelfilegur að menn veða að flýja
miðin til að veiða ekki þorsk! Það
er því að vonum að Vestfirðingar
skuli hafa forystu um það á Alþingi
„að bora holur í kerfið og fylla þær
með sprengiefni". Það væri þurfta-
verk að taka sér stutt frí úr ganga-
gerðinni til að leggja þessum málstað
lið og halda síðan sameiginlega upp
á samgöngubætur og eðlilegt at-
vinnufrelsi á næsta ári.
Vonandi tekst að koma þessum
óskapnaði fyrir kattarnef eftir póli-
tískum leikreglum, þótt ég sé þessa
stundina ekki sérlega bjartsýnn á
það. Þó var samþykkt flokkstjómar
Alþýðuflokksins í janúar sl. lítið skref
í rétta átt. Mér er Ijóst, að á Alþingi
sem nú situr er enn meirihluta fylgi
við kvótakerfíð. Hins vegar tel ég
engan vafa leik á að í næstu kosning-
um verður fyrst og fremst kosið um
framhald þess. Og eins og áður hef-
ur komið fram verður ekki nema að
hluta kosið um stjórnkerfi fiskveiða
heldur miklu fremur um framtíðar
þjóðfélagsgerð hér á landi. Þeir verða
vafalaust margir fleiri en ég sem
ekki munu styðja neinn þann stjórn-
málaflokk, sem nú á fulltrúa á Al-
ustu áramót færðist þessi skattur frá
ríkinu til sveitarfélaganna og varð
það gert í tengslum við afnám að-
stöðugjaldsins.
Sjálfstæðismenn hafa í kosninga-
baráttunni lofað því að afnema skatt
á verslunar- og skrifstofuhúsnæði.
Árni Sigfússon sagði á fundinum
með kaupmönnum að þeir vilji gera
þetta í áföngum og að markmiðið
þingi, að óbreyttri stefnu þeirra í
þessu máli. Það hafa verið stofnuð
stjórnmálasamtök í kringum minna
mál en þetta.
Sóknarstýring á grundvelli
fræðilegra staðreynda
Ein af þeim fullyrðingum sem hvað
oftast heyrast frá stuðningsmönnum
núverandi kvótakerfís er sú, að ekk-
ert annað sé til sem sé betra til að
leysa þetta af hólmi. Svona rök voru
líka notuð af ráðamönnum í kommún-
istaríkjunum og þetta var vafalaust
sagt við Lúther af kaþólikkum og
páfa þess tíma. Þetta hafa líka stuðn-
ingsmenn alira skömmtunarkerfa á
íslandi sagt. Þannig var með innflutn-
ingsskömmtunina, sem Viðreisnin
lagði af, og þannig hefur verið með
skömmtunarkerfíð í landbúnaðinum,
sem nú er í andaslitrunum.
Engin „patentlausn11 er til, en ég
hef lengi verið þeirrar skoðunar að
sóknarstýring með aflagjaldi sé mun
fýsilegri kostur en það kerfi sem við
búum við í dag. Grundvallaratriði er
að stjórnvöld hætti að mismuna fyrir-
tækjum í sömu atvinnugrein. Og
meðan sú staðreynd liggur fyrir, að
enn eru menn að deila um flest
grundvallaratriði í fiskifræði, tel ég
einfaldlega ekki þekkingarlegar for-
sendur fyrir aflamarki, auk þess sem
ég tel aflamarkið við flestar aðstæð-
ur vera ónýtt stjórntæki. Margar
leiðir eru til að takmarka sókn: tog-
veiðilandhelgi, svæðalokanir, veiðar-
færatakmarkanir, banndagar og
ýmsar aðrar almennar leikreglur.
Í greinargerð með frumvarpinu
kemur fram að meðal þeirra breyt-
inga sem gert er ráð fyrir á þjóð-
minjalögunum er að skýrt verði kveð-
ið á um að yfirstjórn þjóðmirijavörsl-
unnar sé í höndum menntamálaráð-
herra, en í gildandi lögum segir að
sé að hrinda fyrsta áfanganum í
framkvæmd á næsta ári. Ingibjörg
Sólrún sagðist treysta því að Sam-
bandi íslenskra sveitarfélaga og fé-
lagsmálaráðuneytið finni leiðir til að
breyta þessari skattheimtu eins og
kveðið sé á um í lögum sem sam-
þykkt vofu á Alþingi skömmu fyrir
áramót. Hún sagði það ekki rétt sem
sjálfstæðismenn haldi fram að
ákvæði um álagningu þessa skatts
séu ótímabundin. Hún sagði að lög-
gjafinn ætlist til þess að teknar verði
upp viðræður um þessa skattlagn-
ingu milli Sambands íslenskra sveit-
arfélaga og félagsmálaráðuneytisins
og hún sagðist treysta því að Vil-
hjálmur Þ. Vilhjálmsson og aðrir for-
Magnús Jónsson
„Ég er ekki einn um það
að fyrirlíta þetta kerfi
meira en allt annað í þjóð-
félagi okkar, þótt ég hafi
ekki aðra hagsmuni að
verja en að fá að vera
íslendingur áfram.“
íslendingar eiga að taka alþjóðlega
forystu í því að stýra sókninni á
grundvelli óumdeildra staðreynda um
ástand fiskistofna og umhverfisað-
stæðna og gera tilraunir á þeim svið-
um sem umdeildust eru í fískifræðun-
um. Aflagjaldilð á síðan að nota til
að draga úr sókn í ákveðnar tegund-
ir þegar þörf þykir.
Nauðsynlegt er að rannsóknir og
ráðgjöf um áætlaða sókn eða afla
verði aðskilin á hliðstæðan hátt og
gert var í dómskerfi okkar á síðasta
ári. Þannig væru vísindamönnum
okkar sköpuð eðlileg starfsskilyrði
og þeir leysir úr þeim „faglegu fjötr-
um“ sem ég tel að stjórnvöld hafi
komið þeim í. Ég fæ nefnilega ekki
þjóðminjaráð fari með yfirstjóm
þjóðminjavörslu í landinu í umboði
menntamálaráðuneytisins. Þá er af-
numin sú tvískipting á stjórn þjóð-
minjavörslunnar sem gildandi lög
gera ráð fyrir og felst í því að forn-
leifanefnd fari með yfirstjórn forn-
ystumenn Sambands íslenskra sveit-
arfélaga vinni þá vinnu. Ingibjörg
Sólrún lagði áherslu á að öll sveitar-
félög í landinu fylgist að í þessu efni.
„Eg treysti mér ekki til að lofa
þvi hér að Reykjavíkurborg einhliða
ákveði að afnema þennan skatt án
þess að honum sé fundinn neinn far-
vegur. Þetta eru 250 milljónir og það
er ekkert mjög feitan gölt að flá
núna, ef svo má að orði komast.
Staða borgarsjóðs er nú einu sinni
þannig að borgin skuldar 9,5 millj-
arða og borgin stendur frammi fyrir
mjög miklum verkefnum, m.a. at-
vinnuleysi upp á 3.000 manns í
Reykjavík," sagði Ingibjörg Sólrún.
betur séð en að þeim fiskifræðingum,
sem bera ábyrgð á aflaráðgjöfinni,
sé nánast gert ókleift að skipta um
skoðun, þótt aðstæður og þekkingar-
forsendur breytist. Ég er ekki viss
um að veðurfræðingar, sem spáðu
því fyrir 15-20 árum, að á norður-
hvelinu væri að hefjast ísaldarskeið,
hefðu talið sér opinberlega fært að
skipta um skoðun og fara að spá
upphitun á grundvelli aukinnar þekk-
ingar á gróðurhúsaáhrifum, ef ríkis-
stjórnir flestra landa sem í hlut áttu
hefðu verið í óða önn að búa þjóðir
sínar með miklum tilkostnaði undir
ísaldarástand! Og minnugur sögunn-
ar, sem Guðmundur Sigvaldason
jarðfræðingur sagði frá í blaðagrein
fyrir rúmu ári, af því hvemig sjötíu
þúsund manna samfélag var lagt í
rúst með brottflutningi allra íbúanna
vegna spár um eldgos í nærliggjandi
ijalli, þykir mér full ástæða til að
koma hér á annarri skipan rannsókna
og ráðgjafar en nú er í fiskveiðum.
Lokaorð
I þessum tveimur greinum mínum
um kvótakerfið tel ég mig hafa fært
sterk rök fyrir því að það sé ónot-
hæft vegna verðmætasóunar, mis-
mununar og þjóðfélagslegs eyðilegg-
ingarmáttar auk þess sem markmið
þess hafa engan veginn náðst. Ég
er ekki einn um það að fyrirlíta þetta
kerfi meira en allt annað í þjóðfélagi
okkar, þótt ég hafí ekki aðra hags-
muni að veija en að fá að vera íslend-
ingur áfram. En ég vil miklu fremur
þurfa að flytja brott af landinu, þeg-
ar fiskurinn er búinn, ísöldin er kom-
in eða landið orðið óbyggilegt af ein-
hveijum raunverulegum ástæðum en
að þurfa að flýja vegna stjórnmála-
legra móðuharðinda, sem ég óttast
að séu framundan verði haldið áfram
á sömu braut.
Höfundur er veðurstofustjóri og
formaður miliiþinganefndar
Alþýðuflokksins um
sjávarútvegsmál.
leifavörslu og fomleifarannsókna í
landinu í umboði þjóðminjaráðs.
Samkvæmt frumvarpinu verður hlut-
verk fornleifanefndar að fjalla um
leyfísveitingar vegna fornleifarann-
sókna eins og nú, en að öðru leyti
er henni ætlað að annast faglega
ráðgjöf en ekki stjómsýslu. Staða
þjóðminjavarðar styrkist nokkuð
miðað við núgildandi lög. Óbreytt er
að þjóðminjavörður er framkvæmda-
stjóri þjóðminjaráðs, en jafnframt er
áréttað að hann er forstöðumaður
allrar starfsemi Þjóðminjasafns ís-
lands.
Fulltrúum fækkað
Fulltrúum í fornleifanefnd fækkar
samkvæmt frumvarpinu úr fimm í
þijá, og verða þeir tilnefndir af Há-
skóla Islands, þjóðminjaráði og Fé-
lagi íslenskra fornleifafræðinga, en
ráðherra skipar formann nefndarinn-
ar úr hópi þeirra. Samkvæmt gild-
andi lögum eru tilnefningaraðilar
Háskóli íslands og Samband ís-
lenskra sveitarfélaga, en jafnframt
sitja í nefndinni ráðherraskipaður
fulltrúi í þjóðminjaráði, þjóðminja-
vörður og fornminjavörður. Lagt er
til að þjóðminjavörður eða staðgeng-
ill hans sitji fundi fornleifanefndar
með málfrelsi og tillögurétti. Skipan
þjóðminjaráðs breytist á þá lund að
fulltrúi nefndur af Sambandi ís-
lenskra sveitarfélaga kemur í stað
fulltrúa samkvæmt tilnefningu deild-
arstjóra Þjóðminjasafns íslands og
minjavarða, og fellt er niður ákvæði
um að sá fulltrúi sem ráðherra skip-
ar án tilnefningar skuli vera forn-
leifafræðingur. Hins vegar er gert
ráð fyrir að sá fulltrúi verði formað-
ur þjóðminjaráðs, en í gildandi lögum
segir að ráðherra skipi formann úr
hópi ráðsmanna.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir um skatt á skrifstofu- og verslunarhúsnæði
Skatturinn ekki afnuminn einhiiða
INGIBJÖRG Sólrún Gísladóttir, borgarstjóraefni R-listans, sagði á fundi
með kaupmönnum fyrir skömmu að hún vilji ekki lofa því að Reykjavík-
urborg afnemi skatt á verslunar- og skrifstofuhúsnæði einhliða komist
R-listinn til valda. Hún vill að breytingar á skattinum verði gerðar í
samvinnu Sambands islenskra sveitarfélaga og félagsmálaráðuneytis-
ins. Árni Sigfússon, borgarstjóri, sagði hins vegar á fundinum að sjálf-
stæðismenn vilji afnema skattinn í áföngum.
Stjórnarfrumvarp um breytingu á þjóðminjalögum
Breytingar gerðar á þjóð-
minjaráði, fornleifanefnd
og stöðu þjóðminjavarðar
Á ALÞINGI er nú til meðferðar stjórnarfrumvarp um breytingu á þjóð-
minjalögum og er megintilgangur þess að gera stjórnkerfi þjóðminja-
vörslunnar skýrara og skilvirkara en nú er. I því skyni eru m.a. lagðar
til breytingar á ákvæðum gildandi laga er varða þjóðminjaráð, stöðu
þjóðminjavarðar og fornleifanefnd, en í henni er fulltrúum fækkað úr
fimm í þrjá. í gildandi þjóðminjalögum frá 1989 er kveðið á um að
þau skuli endurskoða eigi síðar en að fimm árum liðnum frá gildistöku
þeirra, og er frumvarpið að verulegu leyti byggt á tillögum sem þjóð-
minjaráð komst að sameiginlegri niðurstöðu um á fundum sínum um
þjóðminjalögin síðastliðið haust. Tillögurnar voru kynntar á félags-
fundi í Félagi íslenskra safnamanna og á fundi með öllum starfsmönn-
um Þjóðminjasafns íslands áður en þær voru sendar menntamálaráðu-
neytinu.