Morgunblaðið - 26.06.1994, Blaðsíða 12

12 B SUNNUDAGUR 26. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
Þorkell Diego Þorkelsson í Zarajevo.
Enn eiH lilbrigöið
við vitleysuna
Texti og myndir: Elín Pálmodóttir
Á BARDAGASVÆÐUNUM í fyrrum Júgó-
slavíu hefur líf hins almenna borgara og
flóttafólks oft og víða hvílt á matarsending-
um frá alþjóðahjálparstofnunum og þá um
leið hvort og hvenær tekst að koma alþjóð-
legu bílalestunum í gegn til sveltandi bæj-
arbúa. Það er engan veginn auðvelt eða
hættulaust. Þorkell Diego Þorkelsson er
einn af trukkabílstjórunum, sem að undan-
fömu hefur ekið hjálpargögnum og mat-
vælum til sveltandi fólks á stríðsþjáðum
svæðum. Nú síðast verið leiðangursstjóri
slíkra bílalesta. Um sl. mánaðamót var
hann eini íslendingurinn sem enn var þarna
á vegum Rauða kross íslands, en ráðning-
artími hans að renna út. Áður sagði hann
að hefðu verið þar upp í sex manns frá
íslenska Rauða krossinum, hjúkrunarfólk,
verkfræðingar, tæknifræðingar og bílstjór-
ar. En Rauði krossinn hefur dregið sig
mjög út á Júgóslavíusvæðinu. í Zagreb
hitti ég Diego, eins og þeir kalla hann
þarna suðurfrá, milli ferða. Hann var á
förum með bílalest um vestursvæðið og
Króatíu, þar sem víða er ekið í gegnum
draugabæi sem eru rústir einar, eins og
hann segir.
Þ
orkell Diego var meðal fyrstu Rauða
kross-bílstjóranna sem komu á
vettvang 4. nóvember 1992, stuttu
eftir að Sameinuðu þjóðirnar
komu þangað. Hvað bar til? Hann
kvaðst hafa verið á ýmsan hátt viðloðandi
Rauða krossinn á íslandi í mörg ár, í venju-
legu sjálfboðaliðastarfí og með deild úti á
landi um skeið, auk þess sem hann hafði
tekið námskeið til sjúkraflutninga, en aldrei
unnið erlendis. „Góður vinur minn, Hannes
Hauksson, var þar framkvæmdastjóri og ég
sagði svona í rælni við hann hvort hægt
væri að fá vinnu hjá Rauða krossinum er-
lendis. Hafði þá selt smáfyrirtæki sem ég
var með. Þá var hjálparstarfíð hér ekki kom-
ið til. Nokkrum mánuðum seinna hringdi
hann til mín og spurði: „Ertu með meira-
próf? Ef þú vilt fara sem vörubílstjóri til
Júgóslavíu geturðu farið á miðvikudaginn."
Þetta var á iaugardegi. Ég kom til Zagreb
og átti að fara til Banja Luca í Bosníu."
Samferða honum var frönskumælandi
Svisslendingur, Lars Holm, sem hætti eftir
umsamda 3 mánuði. „Okkur hafði verið sagt
að búa okkur vel, vera með hlý föt, því nú
gengi vetur í garð. Við gætum búist við öllu,
að vinna við hvers kyns aðstæður og allan
sólarhringinn ef því væri að skipta.“ Reynd-
ist sú spá rétt? „Við fengum betri aðbúnað
en við bjuggumst við í Zagreb, en verra
veður. Það var mjög kalt, frostið fór í 22-25
gráður. Við vorum með gamla vonda bíla
og skortur var á eldsneyti."
Sorglegt að sjá
Bílamir em stórir trukkar, vega 45 tonn
fullhlaðnir. Þorkell Diego kvaðst hafa ekið
frá Zagreb til Bosníu gegnum Króatíu. Og
þegar kom fram í mars til Split og þaðan
Mostar-leiðina um Gorni Vacuf og Vitez til
Zenica, þessara bæja sem maður heyrði svo
mikið um í fréttunum síðvetrar. „Þá voru
að byija átök milli Króata og múslima, sem
höfðu legið niðri. Þarna urðu heiftarleg
átök,“ útskýrir Þorkell.
Lenti hann sjálfur inni í átökunum? „Já,
já, þegar þetta hófst vorum við að fara frá
Split með 12 trukka bílalest gegn um Most-
ar, höfuðborg Herzegóvínu, sem nú er að
mestu í rúst, og leyniskyttur skutu á lest-
Þorlcell Diego
Þorkelsson
stjjórnar bílalest-
um og ekur mat-
vælum og hjólp-
argögnum fyrir
Rauóa krossinn
um sfyrjaldar-
svæóin i fyrrum
Júgóslavíu.
andi og var kannski skotið 200 metrum frá
okkur. Sorglegt var að horfa upp á að friðar-
gæslulið Sameinuðu þjóðanna gat ekkert
aðhafst. Þetta sama var að gerast allt í kring
um okkur. Þeir voru að reyna að veita að-
stoð og við auðvitað líka. Fólk fékk aðhlynn-
ingu hjá friðargæsluliðinu. Og við fengum
svo herfyigd áfram."
Bitur reynsla
Eftir þetta átti Þorkell Diego að fara til
Sarajevo til að aka brynvörðum bílum, en sá
sem hann átti að leysa af hætti við að fara.
Hann var því sendur til Zagreb og gerður
að leiðangursstjóra flutningabílalesta. „Þetta
geta verið upp í 27 bíla lestir, oftast eru þó
8-10 saman í lest. Við ökum aldrei með fylgd.
Og við höfum að mestu sloppið við slys. Einn
bíll í lestinni ók þó á jarðsprengju þegar við
vorum að koma út frá Vestur-Bosníu og fór-
um í gegn um varðstöð." Því má bæta við að
í þessum ferðum situr bílstjórinn í 40 kílóa
skotvesti, sem á að geta tekið við skotum
úi' hríðskotabyssu, og með hjálm úr sérstöku
nýju plasti. Er skyldugur að vera í þessu.
Nú verða bílalestimar alltaf að fara í gegn-
um varðstöðvar stríðandi aðila. Hvernig geng-
ur þeim að tala saman? Þorkell segir að allt-
af séu þar innan um menn sem tali ensku, en
í mörgum tilfellum hafí þeir með sér túlk.
En ef hann fer yfír víglínu verður hann þó
að vera einn. Það er ekki hægt að fara með
túlkana af einu svæði yfír á annað. Þetta
gengur þó yfírleitt vel.
„A einum stað gerðist það þó, þar sem
Serbar voru að skjóta á Króata, að þeir skutu
á mig þegar við vorum að fara. Brutu rúður
í bflnum, ljós og spegla. Það var bitur
reynsla."
„Á einum
stað gerðist
það þó, þar
sem Serbar
voru að
skjóta á Kró-
ata, að þeir
skutu á mig
þegar við
vorum að
fara. Brutu
rúður í bíln-
um, Ijós og
spegla. Það
var bitur
reynsla."
ina. Við fórum gegnum Jablanica. Þar frétt-
um við að önnur bílalest ætti að fara á eft-
ir okkur um Split morguninn eftir. En þegar
þeir fréttu um ástandið óku þeir beint til
Jablanica. Þá byijuðu sprenjuvörpuárásirriar
þar. Við vorum í Gorni Vakuf, þar sem var
bresk friðargæslusveit Sameinuðu þjóðanna.
Báðar bílalestirnar stönsuðu þar, með 24
trukka og 6 jeppa, þar af voru tveir brynvarð-
ir. Þarna gistum við í þijár nætur. Ekki var
þá barist inni í bænum og við gerðum 1-2
tilraunir á dag til að komast áfram. Ekki
var um að ræða að snúa við, því að baki
okkar voru bardagar milli múslima og Kró-
ata. Þegar við fórum loks vorum við 4
klukkutíma að komast 17 km leið. Þegar
við komum til Vitez var barist þar. í út-
hverfi Vitez þáði Rauði krossinn í fyrsta
skipti fylgd liðs Sameinuðu þjóðanna og við
stönsuðum hjá friðargæsluliðinu. Barist var
í húsunum í kring og hundruð flóttamanna
steymdu að. Fólk var að forða sér ofan úr
hæðunum. Við sáum hvar það kom hlaup-
Til að reyna að átta sig á ástandinu þeg-
ar Þorkell kom þarna, má aðeins rifja upp að
í apríl 1992 breiddist stríðið úr um alla Bosn-
íu og Herzegóvínu. Serbar réðust gegn mú-
slímskum íbúum ög einnig. inn í Vestur-
Herzegóvinu, þar |em eru jmest Króatar.
Margir bæir, svo sþm Sarajpvo og Mostar,
voru í rúst og mörg hundruð þúsund manns
flúðu. Þá tóku Króatar og múslimar sig sam-
an um sameiginlega víglínu, en Júgóslavíu-
her studdi Bosníu-Serba. í júní 1992 réðust
Króatar á Herzegóvínu og náðu Mostar og
fleiri landsvæðum í Bosníu. Þá um sumarið
gripu Sameinuðu þjóðirnar inn í og ákveðið
var að senda 1.100 manna lið til Sarajevo
til að stjórna flugvellinum. Atti að verða
vopnahlé og 28. júní tók friðargæsla SÞ flug-
völlinn undir flug í mannúðarskyni og flutn-
inga á vistum hjálparstofnana. I júlí gerðu
Króatar og Bosníumenn með sér samstarfs-
samning, sem fór upp í loft með bardögum
þeirra í milli, en nýlega náðu þeir aftur sam-
an. Þótt þessi fátæklega upprifjun kunni að