Morgunblaðið - 11.09.1994, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 11. SEPTEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 11. SEPTEMBER 1994 27 .
fHttgtnilrliifeife
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDl
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
RÆÐA Halldórs ÁsgTÍmsson-
ar, formanns Framsóknar-
flokksins, á alþjóðaþingi frjáls-
lyndra flokka, sem lauk í Reykja-
vík í gær, er enn ein staðfesting
þess að nýjum formanni fylgja
verulegar áherzlubreytingar í
stefnu flokksins.
Ræða Halldórs bar í heild vott
um alþjóðlega yfirsýn, sem ekki
hefur einkennt stefnu Framsókn-
arflokksins seinustu áratugi.
Formaður Framsóknarflokksins
hefur áður tekið mun jákvæðari
afstöðu til aðildar Íslands að Evr-
ópska efnahagssvæðinu en forveri
hans Steingrímur Hermannsson
gerði. Halldór sagði í ræðu sinni
á þinginu að stækkun Evrópusam-
bandsins væri mikilvæg fyrir Ís-
lendinga vegna væntanlegrar inn-
göngu norrænna frænda okkar í
sambandið, en ítrekaði jafnframt
að aðild íslands að ESB kæmi
ekki til greina að óbreyttri fisk-
veiðistefnu þess.
Halldór fagnaði sérstaklega
starfsemi Atlantshafsbandalags-
ins eftir endalok kalda stríðsins:
„Þegar kalda stríðinu lauk virtist
sem NATO hefði ekki lengur neinu
hlutverki að gegna og allt stefndi
í upplausn þess. En þvert ofan í
slíkar spár er NATO sú stofnun
þar sem mestur árangur hefur
Árvakur hf., Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
náðst í þeirri viðleitni að sætta
og leiða saman fyrrum fjendur í
því skyni að byggja upp vináttu
og traust og styrkja stoðir friðar-
ins í Evrópu." Hér tekur formaður
Framsóknarflokksins mun skýrari
og jákvæðari afstöðu til vestræns
varnarsamstarfs en margir flokks-
menn hans hafa gert.
Einn athyglisverðasti kafli
ræðu hans fjallaði hins vegar um
alþjóðaviðskipti: „Ef litið er til
heimsins alls þá hafa farsælar
lyktir Uruguay-lotunnar í GATT-
viðræðunum orðið til þess að auka
enn á skriðþunga hins alþjóðlega
efnahagsbata, sem raunar var
þegar hafinn. í þessu sambandi
mun Alþjóðaviðskiptastofnunin
(WTO) gegna enn viðameira hlut-
verki í alþjóðaviðskiptum þar sem
landamæri skipta æ minna máli.
Niðurstaða Uruguay-lotunnar er
fagnaðarefni, en hún gefur ekki
tilefni til að slaka á klónni. Enn
er verk að vinna og því verðum
við að halda ótrauð áfram.
Frjáls verzlun verður að fá að
dafna og ívilnanir í þágu sérhags-
munahópa og ósamkeppnishæfra
atvinnugreina í hinum iðnvæddu
löndum standa í vegi fyrir hag-
vexti og baráttunni gegn atvinnu-
leysi og fátækt. Sem frjálslyndir
stjórnmálamenn getum við ekki
setið hjá með hendur í skauti
meðan voldugar iðnþjóðir snið-
ganga alþjóðlegar verzlunarreglur
blygðunarlaust í þágu eigin stund-
arhagsmuna."
Þessi ummæli eru mjög athygl-
isverð, þegar þau koma af vörum
formanns stjórnmálaflokks, sem
um áratuga skeið hefur staðið
vörð um sérhagsmuni í landbúnaði
og öðrum „ósamkeppnishæfum
atvinnugreinum" og rekið stefnu
ríkisafskipta, verzlunarhafta og
miðstýringar á mörgum sviðum.
Raunar tala nýir forystumenn í
íslenzkum landbúnaði á svipaðan
veg. Þessi ummæli bera því skýran
vott að nýr formaður Framsóknar-
flokksins hyggist sveigja flokkinn
í átt til fijálslyndari stefnu, sem
á meira sameiginlegt með stefnu
margra flokkanna í Alþjóðasam-
bandi fijálslyndra flokka en með
„félagshyggju" íslenzkra vinstri-
manna í Álþýðubandalagi eða
Kvennalista.
Þetta er enn frekar undirstrikað
með ummælum Halldórs Ásgríms-
sonar um einstaklingsfrelsi, sam-
keppni og velferðarkerfi. Hann
sagði í ræðu sinni að til þess að
minnka mætti atvinnuleysi og fá-
tækt, þyrfti „fijálslyndisstefnu
með skynsamlegri samþættingu
þróttmikillar markaðsstefnu og
viturlegrar stjórnarstefnu“. Og
markmið slíkrar stefnu segir for-
maður Framsóknarflokksins vera
„að skapa mönnum tækifæri til
að bæta eigin hag svo að þeir
geti orðið nýtir og virkir þátttak-
endur í samkeppni síbreytilegs
efnahagsumhverfis. Til þess að
svo megi verða þurfa ríkisstjórnir
að endurskoða starfsaðferðir sínar
og hugsanagang, því að þeir sem
vinna að þessu markmiði munu
standa frammi fyrir erfiðum val-
kostum. Takmarkaðar auðlindir
setja okkur ákveðnar skorður, og
því verðum við til dæmis að stokka
upp í velferðarkerfum okkar.“
Áherzlur Halldórs Ásgrímsson-
ar kunna að vera viðbrögð við
hugsanlegum breytingum á kjör-
dæmum og kosningakerfi, sem
gætu gert Framsóknarflokkinn
háðari fylgi í þéttbýli. Vonandi
gefa þær sömuleiðis til kynna að
hann vilji stefna að því að Fram-
sóknarflokkurinn standi undir
nafni í samtökum fijálslyndra
flokka á alþjóðavettvangi.
MORGUNBLAÐIÐ, Kringlunni 1, 103 Reykjavík. SÍMAR: Skiptiborð 691100.
Auglýsingar: 6911 i 1. Askriftir 691122. SÍMBRÉF: Ritstjórn 691329, frétt-
ir 691181, íþróttir 691156, sérblöð 691222, auglýsingar 691110, skrif-
stofa 681811, gjaldkeri 691115. Áskriftargjald 1.400 kr. á mánuði innan-
lands. í lausasölu 125 kr. eintakið.
HIJGMYNDIRI
FRJ ÁLSLYNDISÁTT
ÍSLENZK-
•AR forn-
sagnir kviknuðu ekki
einsog fiskiflugur.
Þær urðu til úr miklu
efni í lærðu og metn-
aðarfullu samfélagi
sögulegra gilda og mikillar skáld-
skaparhefðar. Og þær áttu djúpar
rætur, m.a. í latneskri og grískri
menningu.
í Egils sögu segir að Einar
Helgason skáld sem kallaður var
skálaglamm hafi ort drápu um
Hákon jarl sem kölluð er Vellekla,
eða Gullskortur, og er erfitt kvæði
og enn varðveitt, með veðramikl-
um lýsingum en jarl gaf Einari
skjöld „ok var hann in mesta ger-
semi; hann var skrifaðr fornsög-
um, en allt milli skriptanna váru
lagðar yfir spengr af gulli ok settr
steinum". Auk venjulegrar merk-
ingar orðsins skrifa táknar það
að gera mynd af einhverju, hvort
sem það er með vefnaði, útsaumi,
málverki eða skurði. Skjöldur
þessi hefur að öllum líkindum
bæði verið grafinn og málaður og
myndimar verið úr fomum sögum
svosem títt var í fomöld. Skáld
fengu stundum slíka gripi og
gjörðu sér myndimar að yrkisefn-
um. Frægustu skjaldkvæði frá
fomöld eru Ragnarsdrápa Braga
gamla og Haustlöng Þjóðólfs hvin-
verska.
Skjöld þennan gaf Einar Agli
Skallagrímssyni en Egill varð hinn
versti því hann nennti ekki að
vaka yfir og yrkja um skjöld Ein-
ars. Hann ætlaði að ríða eftir
honum og drepa hann að hætti
hússins. Var honum
þá sagt að Einar
hefði riðið snemma
um morguninn og
líklega kominn vest-
ur til dala. Egill orti
svo um skjöldinn og
hélzt vinátta þeirra Einars meðan
báðir lifðu.
Þessi frásögn af skildi Einars
skálaglamms leiðir hugann að
Eneasar kviðu Virgils en þar seg-
ir í tólf bókum frá Eneasi troju-
manni sem fer langa ferð um
Karþagó til Róms og leggur
gmndvöll að heimsborginni. Mun-
urinn á honum og Ingólfi Amar-
syni er þó sá að hann er einungis
til í Hómer og latnesku framhaldi
hans, þ.e. í söguljóði Virgils, en
Ingólfur er bréfaður inní óskáld-
legustu heimildarit sem sögur fara
af og ærin ástæða að taka alvar-
lega frásagnir íslendingabókar og
Landnámu þótt vel megi vera að
einstaka atriði einsog þátturinn
um öndvegissúlumar séu með
lygilegustu frásögnum landnáms-
bóka sem um getur.
En hvaðsem því líður minnir
frásögn Eglu af skildi Einars
skálaglamms á skjaldlýsingar
Virgils í 8. kviðunni um Eneas
og ekki ólíklegt að tengsl geti
venð þar á milli. Akkilles, sem
var guð í móðurætt en maður í
föðurætt, fékk einnig slíkan skjöld
frá móður sinni og segir frá því
í Illions-kviðu. Akkilles er aðal-
hetjan í stríðinu um Troju. Hann
var hetja vegna þess hann gat
ekki orðið guð. Agamemnon hafði
reynt að svipta hann frægðinni,
eða kleos, með því að svipta hann
eign sinni, en eign og staða er
það sem hann á og með því að
svipta hann eigninni er, að dómi
Fom-Grikkja, reynt að taka frá
honum heiður. Sá sem var sviptur
eign sinni var einnig sviptur orðst-
ír sínum og sjálfsvirðingu, eða
time. Og minnir þetta mjög á af-
stöðuna í íslendinga sögum.
Trojustríðið átti að hafa staðið
um 1150 f.Kr. og veit þó enginn
hvort nokkur sögulegur bláþráður
er í þessum ljóðsögum sem eru
skáldskapur, ortur um 750 f.Kr.
Forfeður okkar sátu ekki undir
askloki heldur opnum himni þeirr-
ar kaþólsku heimsmenningar sem
varð þeim leiðarljós við sagnagerð
13. aldar.
Þessi menning spratt ekkisízt
úr grískum og rómverskum jarð-
vegi; þótt biflían væri grundvöll-
urinn.
Og hún breiddist út um allar
þorpagmndir. Náði að sjálfsögðu
út hingað. Samtölin í ljóðsögunum
grísku og hjá Virgil eru þó ekki
fyrirmyndir höfunda íslendinga
sagna. I ljóðsögunum sem eru
einskonar leikrit öðrum þræði
halda persónurnar langar ræður
einsog í bundnum leikritum síðar,
en eitt helzta einkenni Islendinga
sagna eru snögg orðaskipti — og
eftirminnileg. Borges sagði við
mig að Hamlet hefði aldrei verið
svona lengi að deyja í íslendinga
sögu. Þar hefði hann dáið snöggt
— og án ræðuhalda.
M
(meira næsta sunnudag)
HELGI
spjall
REYKJAVÍKU RBRÉF
Laugardagur 10. september
ERNAÐARÁTÖK
blossuðu upp að nýju
í Tsjetsjníju í Kákas-
usfjöllum á þriggja
ára afmæli sjálfstæð-
isyfirlýsingar lýðveld-
isins nú í vikunni.
Tsjetsjníja er eitt af
tuttugu og tveimur sjálfstjómarlýðveldum
í Rússlandi, sem byggð eru að meira eða
minna leyti á þjóðernishópum. Lýðveldi
Tsjetsjena, undir stjórn þjóðemissinnans
Dzhokars Dúdajevs, hefur ekki hlotið al-
þjóðlega viðurkenningu, en her Dúdajevs
hefur hins vegar yfirhöndina í átökum við
Moskvuholla stjómarandstæðinga. Stjóm-
in í Moskvu hefur hins vegar ekki viljað
beija uppreisnina niður með hervaldi af
ótta við að átökin breiðist út til nágranna-
héraða, sem em sannkölluð púðurtunna
þjóðemisdeilna, þannig að Balkanskaginn
bliknar í samanburði.
Framtíðarþróun mála í Rússlandi er
háðari atburðum í þessu litla fjallahéraði
en margan kann að gruna. Takist Tsjetsj-
enum að slíta sig lausa úr Rússneska sam-
bandslýðveldinu, kunna fleiri minnihluta-
þjóðir að fylgja fordæmi þeirra. Slíkt gæti
þýtt allsheijar borgarastyijöld í Rússlandi
með öllum þeim hörmungum, sem fylgja
stríði. Og jafnvel þótt aðskilnaðarsinnar
beiti friðsamlegum aðferðum, skapar
stofnun fleiri nýrra ríkja í Kákasus eða
annars staðar á yfirráðasvæðum Rússa
fleiri vandamál en hún leysir. Óvíst er
hversu margar þjóðir og þjóðernishópar
em líkleg til að krefjast eigin ríkisvalds;
sumir segja tuttugu, aðrir segja að sam-
bandslýðveldið gæti sundrazt í allt að
fjörutíu smærri ríki — enn aðrir nefna
jafnvel hærri tölur. Flestöll yrðu þessi ríki
byggð Rússum að einhveiju leytí og vanda-
málin, sem nú þegar hafa komið upp varð-
andi réttindi rússneskra minnihlutahópa í
fyrrverandi lýðveldum Sovétríkjanna,
myndu margfaldast.
TSJETSJNÍJU-
málið er hins vegar
auðvitað ekki
vandamál Rússa
einna. Það vekur
meðal annars upp
spurningar um það
hvaða nýju ríki eigi
að öðlast alþjóðlega viðurkenningu og hver
ekki. í tilviki Tsjetsjníju stendur „samfélag
ríkja“ með Rússum — flestir átta sig á
að það væri ekkert annað en að hella olíu
á ófriðareld að viðurkenna lýðveldið. En
hveijar eiga að vera hinar almennu reglur
um viðurkenningu nýrra ríkja? Þegar sag-
an er skoðuð, er ekkert einhlítt í þeim
efnum.
Mikill meirihluti þeirra ríkja, sem skipta
nú með sér landsvæði jarðar, hefur orðið
til í fjóram bylgjum byltinga og þjóðemis-
vakningar. Sú fyrsta reið yfir á seinni hluta
átjándu aldar og fyrri hluta hinnar nítj-
ándu, er Bandaríkin og ríki kreóla í Róm-
önsku Ameríku bmtust undan yfirráðum
evrópskra konungsríkja. Byltingarmenn-
imir í Ameríku vísuðu meðal annars til
gilda, sem hafin voru til vegs og virðingar
í frönsku byltingunni; um sjálfsákvörðun-
arrétt þjóða og fullveldi lýðsins.
Sjálfsákvörðunarréttur hefur síðar orðið
gmndvallarregla í alþjóðakerfínu. Hún
festist í sessi eftir að önnur hrina stofnun-
ar nýrra ríkja reið yfir á fyrstu tveimur
áratugum aldarinnar, einkum í lok fyrri
heimsstyijaldar, en þá urðu til mörg ný
ríki í Evrópu, ísland þeirra á meðal.
Tyrkjaveldi og keisaradæmi Romanova og
Habsborgara leystust upp og fjöldi nýrra
„þjóðríkja" varð til. Á þessum tíma var
þjóðin, „sjálfið", sem átti að fá að ráða
málum sínum, skilgreint eftir menningar-
legum linum; hópur fólks með sömu siði
og tungu. Undir verkstjórn Woodrows
Wilson Bandaríkjaforseta var reynt að
draga landamæri í Aústur-Evrópu eftir
þjóðernishópum og málsvæðum. Það
reyndist auðvitað þrautin þyngri, því að
Evrópuþjóðir hafa sérstakt lag á að búa
hver innan um aðra, án skýrra markalína.
Wilson reyndi að komast framhjá þess-
um vanda og beitti sér fyrir því að í sátt-
mála Þjóðabandalagsins gamla vom sett
ákvæði, sem tryggðu vemd þjóðernis-
minnihlutahópa, en þeir urðu óhjákvæmi-
lega margir til er gömlu keisaraveldunum
var skipt upp. Adolf Hitler misnotaði þessi
ákvæði hins vegar gróflega á fjórða ára-
tugnum er hann vísaði til sjálfsákvörðunar-
réttar Súdeta í Tékkóslóvakíu og hinna
þýzkumælandi Austurríkismanna; m.ö.o.
réttar þeirra til að sameinast Þriðja ríkinu.
Þar með komst óorð á slík ákvæði og við
samningu stofnsáttmála Sameinuðu þjóð-
anna 1945 var öllum tilvísunum til rétt-
inda þjóðemisminnihlutahópa sleppt.
Samkvæmt stofnsáttmálanum (grein
1.2) er eitt af markmiðum SÞ „að efla
vinsamlega sambúð þjóða á milli, er byggð
sé á virðingu fyrir gmndvallaratriði jafn-
réttis og sjálfsákvörðunarréttar, og gera
aðrar hæfilegar ráðstafanir til að styrkja
alheimsfrið." Hér er ekki tekið fram sjálfs-
ákvörðunarréttur hvers eða hverra. í ensku
útgáfunni segir reyndar „self-determinati-
on of peoples", ekki „nations" ogþað skipt-
ir líka máli hvað varðar framkvæmd regl-
unnar um sjálfsákvörðunarrétt eftir stríð.
Í meira en fjóra áratugi var hún í raun-
inni einvörðungu túlkuð sem réttur ný-
lendna Evrópubúa til sjálfstæðis. Og það
sem meira var; hún þýddi ekki sjálfs-
ákvörðunarrétt „þjóða“ í vestrænum, eða
evrópskum, skilningi, heldur í raun rétt
litra kynþátta til sjálfsákvörðunar — að
losna undan stjórn hvítra manna. Sam-
kvæmt þessari túlkun hlutu tugir þriðja-
heimsríkja sjálfstæði — það var þriðja flóð-
bylgja nýrra ríkja á seinni tímum. Landa-
mæri þau, sem nýlenduveldin drógu meira
og minna af handahófi á átjándu og nítj-
ándu öld, hafa hins vegar haldið sér að
langmestu leyti. „Sjálfíð" sem á rétt á að
taka ákvarðanir um mál sín er samkvæmt
þessu íbúar nýlendunnar, burtséð frá því
hvort þeir eiga eitthvað sameiginlegt ann-
að en að vera undirokaðir nýlendubúar.
Það hefur verið þegjandi samkomulag að
þær pólitísku einingar, sem fyrir voru,
hefðu rétt til sjálfsákvörðunar — í eitt
skipti fyrir öll, og nýjar klofningshreyfing-
ar yrðu ekki viðurkenndar. Um leið og
nýlendur hafa hlotið sjálfstæði, verða þetta
auðvitað hagsmunir stjórnenda hinna nýju
ríkja.
VIÐLEITNIN
hefur því þrátt fyrir
allt verið í þá átt
að frysta heims-
kortið. Aðskilnað-
arhreyfingar, sem
krefjast sjálfstæðis frá fyrrverandi nýlend-
um, hafa ekki átt upp á pallborðið, þótt
víða í ríkjum þriðja heimsins sé enginn
gmndvöllur fyrir því að byggja ríki á
menningarlega einsleitri þjóð. Ibo-þjóðin í
Biafra fékk aldrei viðurkenningu nema
fjögurra ríkja á aðskilnaðinum frá Níger-
íu, þar sem Hausar ráða lögum og lofum,
kristnir uppreisnarmenn í Suður-Súdan
hafa ekki fengið viðurkenningu á aðskiln-
aði sínum frá múslimum í norðurhlutanum,
ekki heldur Síkhar í Punjab frá Indlandi
eða aðskilnaðarsinnar í Balúkistan frá
Pakistan.
Einu dæmin um að aðskilnaðarsinnar í
þriðja heiminum hafi fengið viðurkenningu
Sameinuðu þjóðanna em annars vegar
aðskilnaður Bangladesh frá Vestur-Pakist-
an 1971 og hins vegar Eritreu frá Eþíópíu
í fyrra. í fyrra tilvikinu var um það að
ræða að Indveijar gengu í lið með Bangla-
deshbúum vegna eigin hagsmuna og í því
síðara unnu Eritreumenn einfaldlega sjálf-
stæðisstríðið, auk þess sem landið á sér
fortíð sem sérstök pólitísk eining á ný-
lendutímanum.
Þessi tregða alþjóðakerfisins við að sam-
þykkja tilvemrétt annarra nýrra ríkja en
þeirra, sem hrundið hafa af sér nýlendu-
oki, markast auðvitað af þeirri staðreynd,
að ef sérhver þjóðernishópur fengi að
framfylgja rétti sínum til sjálfsákvörðun-
Sjálfs-
ákvörðunar-
réttur
hverra?
Þjóðfrelsi
o g stöðug-
leiki

SÉÐ yfir Hljómskálagarðinn, Tjörnina og Miðbæjarkvosina.
Morj-unblaðið/Árni Sæberg
ar, væri ómögulegt að segja til um hvar
ætti að nema staðar. Samkvæmt sumum
áætlunum em sjö þúsund þjóðemishópar
í heiminum, sem gætu — fræðilega séð —
gert tilkall til eigin ríkisvalds með sama
rétti og til dæmis íslendingar eða Tékkar
— eða þá Tsjetsjenar. Ríki heims em nú
hins vegar rúmlega tvö hundrað. Þurfum
við fleiri? Fyrir aðeins örfáum ámm töldu
menn einsýnt að ríkjum heims myndi ekki
fjölga að ráði, þar sem nánast allar nýlend-
ur hefðu öðlazt sjálfstæði.
Hrún kommúnismans árið 1989 hratt
hins vegar ijórðu skriðu nýrra ríkja af
stað og spyija má hvort hún hafí stöðv-
azt. Sovétríkin — sem auðvitað vora ekki
annað en umbreytt nýlenduveldi Rússa-
keisara — sundruðust og fimmtán ný ríki
urðu til. í Júgóslavíu urðu þau fimm og
Tékkóslóvakía klofnaði í tvö. Öll þessi ríki
hafa hlotið viðurkenningu umheimsins.
Þótt nýju ríkin séu grandvölluð á þjóðemis-
stefnu, á það enn við, að einungis hin
gömlu landamæri sjálfstjórnarlýðvelda
þessara þriggja kommúnistaríkja eru við-
urkennd. Það skiptir Sameinuðu þjóðirnar
til dæmis ekki máli að Krímskagi, sem er
byggður Rússum að langmestu leyti, heyri
nú Ukraínu til eftir að Krússjeff „gaf“
hann á sjötta áratugnum. Og landamæri
Bosníu njóta enn formlegrar alþjóðlegrar
viðurkenningar — þótt fyrirséð hafi verið
að þau gætu ekki staðizt. Viðurkenning
heimsbyggðarinnar byggist áfram á því
að líta framhjá minnihlutahópum og ein-
blína á hugmyndina um þjóðríkið, þar sem
ríki og þjóð fari saman. Það blasir hins
vegar við að sú hugmynd er ekkert annað
en skáldskapur, og hrikaleg þversögn er
í því fólgin að reyna að halda regluna um
sjálfsákvörðunarrétt í heiðri annars vegar
og að leitast við að tryggja stöðugleika í
alþjóðamálum hins vegar.
SÚ SPURNING
hefur því gerzt
áleitnari hvort nú
sé ekki endanlega
nógu langt gengið
í því að reyna að
leysa vandamál
mannkynsins með
því að fjölga ríkjunum, sem það býr í.
Sjálfs-
ákvörðunar-
réttur og
lýðræði
Margir segja að raunar hafi viðurkenning
Vesturlanda á Króatfu og Bosníu verið
framhlaup og þess hafi ekki verið gætt
að varðveita lýðræði, mannréttindi og stöð-
ugleika. Sjálfsákvörðunarréttur þjóða er
ekki sú lausn á öllum vandamálum, sem
Woodrow Wilson og fylgismenn hans héldu
árið 1918. Einn helzti gagnrýnandi þjóð-
emisstefnu, Elie heitinn Kedourie, prófess-
or við Lundúnaháskóla, sagði að Wilson
hefði í raun mglað saman lýðræði og
sjálfsákvörðunarrétti þjóða, vegna þess að
í sögu Bandaríkjanna hefði þetta tvennt
farið saman.
Þessi ruglingur er enn útbreiddur hjá
þjóðemissinnum. Ef Tsjetsjníja fengi sjálf-
stæði og yrði „þjóðríki" er engan veginn
tiyggt að Dúdajev og fylgismenn hans
kæmu á lýðræði og hættu að hálshöggva
andstæðinga sína, eins og vísbendingar
em um að þeir geri. Spurningin, sem þarf
að spyija, er ekki um þjóðfrelsi eða sjálfsá-
kvörðunarrétt, heldur um lýðræði, um-
burðarlyndi og virðingu fyrir mannréttind-
um. Því miður gleymdist að spyija hvort
þetta væri tryggt, til dæmis þegar Króatía
hlaut sjálfstæði, og eins þegar Eystrasalts-
ríkin vom viðurkennd — þar sem íbúar
af rússnesku bergi brotnir njóta ekki sjálf-
sagðra lýðréttinda. Raunar má segja að
öllum fjórum bylgjum ríkjastofnunar, sem
hér hefur verið minnzt á, hafi fylgt bjart-
ar vonir um frelsi, lýðræði og velmegun,
sem snerust upp í sár vonbrigði þegar
raunveruleikinn varð annar í mörgum ríkj-
um.
Viðurkenn-
ing ekki
sjálfgefin
JOHN CHIPMAN,
framkvæmdastjóri
rannsókna við hina
virtu stofnun Inter-
national Institute
for Strategic Studi-
es í London, segir í grein, sem nýlega birt-
ist í bók um þjóðernisdeilur og alþjóðlegt
öryggi, að þótt þjóðernishópar kunni að
vera undirokaðir innan einhvers ríkis, sé
ekki sjálfgefið að ríkjum umheimsins beri
að veita ríkjum þeirra viðurkenningu á
grundvelli reglunnar um sjálfsákvörðunar-
rétt. Þetta sé ekki aðeins vegna þess að
slíkt gæti þýtt endalausan grúa smáríkja,
heldur að stofnun nýs ríkis leysi oft alls
ekki úr þeim deilum, sem liggi að baki
henni, og að nýir valdhafar viðurkenni
ekki endilega minnihlutahópa innan hins
„nýfijálsa ríkis“. Þetta gæti átt við í
ákveðnum tilfellum, öðmm ekki.
En forskrift Chipmans er þessi: „Að-
skilnaður kann að vera siðferðilega rétt-
lætanlegur að uppfylltum mörgum skilyrð-
um, þar á meðal eftirtöldum: Að hópurinn,
sem býr á svæðinu, sem segir sig úr lögum
við ríkið, hafi orðið fyrir stöðugum brotum
gegn réttindum sínum og menningu og
einungis aðskilnaður geti orðið til þess að
réttindi þessi verði virt. Að aðskilnaðar-
sinnamir geti bætt saklausum þriðju aðil-
um þann skaða, sem þeir kunna að verða
fyrir vegna aðskilnaðarins. Að tilgangur
aðskilnaðarins sé ekki að setja á stofn
ófijálslynt ríki, sem myndi einfaldlega efna
til nýs óréttlætis. Að samanlagt dæmi
menn þau réttindabrot, sem leiðrétt séu,
og þann fjölda fólks, sem nái réttindum
sínum að nýju eða hljóti vemd fyrir órétt-
læti, pólitískt nægilega mikilvæg til að fá
nýjum valdhöfum stjómina í hendur.“
Chipman bætir því við, að þar sem um
sambandsríki sé að ræða og stjómarskrá
þess geri ráð fyrir að leysa megi það upp,
eins og í tilfelli Sovétríkjanna sálugu, sé
ekkert við aðskilnaðarstefnu að segja. Að
öðra leyti eigi ríki heims að vera nízk á
sjálfstæðisviðurkenningar.
Út frá þessum forsendum hljóta menn
að hugsa, þegar kemur að því að meta
réttmæti krafna um stofnun nýrra „þjóð-
ríkja“. Eins og nýlega voru færð rök að í
forystugrein hér í blaðinu, leiðir þjóðernis-
ofsi menn oftast í ógöngur. Það, sem hafa
ber í huga, er fyrst og fremst lýðræði,
gæzla mannréttinda og frelsi einstaklinga
til tjáningar og athafna. Þessi gildi eru
hins vegar óháð þjóðemi og geta náðst í
samfélagi ólíkra þjóðemishópa. En það eru
ekki bara aðskilnaðarsinnarnir, sem þurfa
að skilja þetta. Ein helzta ógnunin við
framtíð Rússlands, einingu sambandsríkis-
ins, lýðræðis- og efnahagsþróun er þannig
þjóðernis- og föðurlandshyggja Rússa
sjálfra, sem er tæplega til þess fallin að
sætta smáþjóðir í rússneska sambandslýð-
veldinu við hlutskipti sitt.
Ef Tsjetsjníja
fengi sjálfstæði
ogyrði „þjóðríki“
er engan veginn
tryggt að Dúdajev
og fylgismenn
hans kæmu á lýð-
ræði og hættu að
hálshöggva and-
stæðinga sína,
eins og vísbend-
ingar eru um að
þeir geri. Spurn-
ingin, sem þarf að
spyrja, er ekki um
þjóðfrelsi eða
sjálfsákvörðunar-
rétt, heldur um
lýðræði, umburð-
arlyndi og virð-
ingu fyrir mann-
réttindum.