Morgunblaðið - 11.09.1994, Page 28

28 SUNNUDAGUR 11. SEPTEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUIM
ISLENSKA
EINSÖNGSLAGIÐ
^Sérstakir hátíðartónleikar í tilefni 50 ára lýðveldis á Islandi
Þótt tónleikamir væru að vísu langir, vom
þeir þannig skipulagðir að ég held að
engum hafí leiðst, og mjög margir áheyrend-
ur töldu sig hafa notið hér mjög óvenjulegr-
ar og veglegrar söngveislu, skrifar Jón
Þórarinsson. Hér verður ekki lagður dómur
á frammistöðu einstakra söngvara á tónleik-
unum, og það væri alger hótfyndni að fara
að tína til það sem kynni að hafa mátt
betur fara hjá einhverjum þeirra.
er nú talsvert á þriðja þúsund laga
og þeim fjölgar stöðugt, því að
bæði er lengi von á efni sem leynst
hefur, og svo er „menningararfur-
inn“ svonefndi ekki einhver ákveð-
in „stærð“ sem til varð í fyrnd-
inni. Hann er, sem betur fer, að
aukast og þjóðin að auðgast á
hveijum degi sem líður, ekki síður
í tónlist en öðrum greinum. Margt
af þessu kemur fram í ávarpsorð-
um Jónasar Ingimundarsonar í
vandaðri efnisskrá fyrmefndra
tónleika, en þeim orðum er svo
hæversklega valinn staður í
skránni, að búast má við að efni
þeirra hafi að einhveiju leyti farið
fram hjá tónleikagestum. Uppsetn-
ing tónleikanna bar á sér dálítinn
leikhúsbrag, og fór vel. Ljós — og
var allur flutningur
með þeim hætti að vel
hefði sómt sér í hvaða
heimsborg sem væri.
Að sjálfsögðu hlýtur
val viðfangsefna á slík-
um yfirlitstónleikum
alltaf að vera álitamál,
og kemur það skýrt
fram í ávarpsorðum
Jónasar Ingimundar-
sonar að hann hefur
gert sér fulla grein fyr-
ir því. Eflaust mætti
færa gild rök fyrir því,
að þarna hefðu átt að
koma fram fleiri höf-
undar eða aðrir höf-
undar en þeir sem vald-
ir voru og jafnvel önnur lög en þau
sem urðu fyrir valinu. Um slíkt
mætti deila endalaust. En eins og
áður var vikið að voru þessir tón-
leikar aðeins upphaf frekari kynn-
ingar, og má gera ráð fyrir að í
framhaldinu verði sýndur fullur
sómi þeim höfundum sem hér urðu
út undan, ekki síður en söngvurun-
um. Á þessum upphafstónleikum
var lögð nokkur áhersla á að kynna
hina eldri höfunda, sem ýmist virð-
ast hafa vikið af sviðinu þegar
sönglagahöfundum fjölgaði, eða
hafa ef til vill aldrei fengið þá
Jón Þórarinsson
FYRIR skömmu voru haldnir hér
í Reykjavík mjög sérstæðir og
merkilegir tónleikar undir þessari
yfirskrift. Að þeim stóð Menning-
armiðstöðin Gerðuberg. Þeir voru
fluttir þrisvar sinnum alls, alltaf
fyrir troðfullu húsi, að því er mér
er tjáð, fyrst tvisvar í Borgarleik-
húsinu, 18. og 22. ágúst, og í þriðja
skipti í íslensku óperunni 23. ág-
úst. Flytjendur voru sjö af þeim
íslensku söngvurum, sem nú
standa í fremstu röð, sumir þeirra
önnum kafnir við störf erlendis,
og má það eitt heita vel af sér
vikið að ná þeim öllum saman til
þessa tónleikahalds. En meðleikari
þeirra var Jónas Ingimundarson
píanóleikari, sem mest og best
hefur með þeim unnið, mörgum
hveijum, á undanfömum árum og
á jafnframt, að öllum öðrum ólöst-
uðum, drýgsta þáttinn í því merka
tónlistarstarfi sem byggt hefur
verið upp í Gerðubergi og hefur
gert heitið Menningarmiðstöðin
Gerðuberg að réttnefni. Þetta voru
ekki aðeins glæsilegir tónleikar og
skemmtilegir, heldur voru þeir
einnig sögulegur viðburður. Fram
undir miðja þessa öld má heita að
tónlistararfur þessarar þjóðar
stæði saman af þremur þáttum. í
fyrsta lagi þjóðlögunum, frum-
stæðum en mjög sérkennilegum
og svo fomlegum á svip, að merk-
ir erlendir fræðimenn hafa talið
að í þeim geymist eldri sönghefð
en varðveist hefur hjá nokkurri
annarri Evrópuþjóð. Annar þáttur-
inn voru kórsöngslögin, sem flest
elstu íslensku tónskáldin lögðu
mesta rækt við, svo sem eðlilegt
var með hljóðfæralausri þjóð sem
vart þekkti aðra tóniðkun en söng.
Eftir að hljóðfæri komu á einstaka
heimili, nálægt aldamótunum síð-
ustu, varð svo til þriðji þátturinn,
einsöngslagið með undirleik sem
oftast var ritaður fyrir píanó. Rétt-
nefnd hljóðfæratónlist varð ekki
til hér á landi, með örfáum undan-
tekningum, fyrr en löngu síðar, og
það er ekki fyrr en um og eftir
miðja öldina sem skriður komst á
þá tónsköpun. Það mun hafa verið
Bjarni Þorsteinsson prestur á
Siglufirði sem fyrstur gaf út ein-
söngslag hér á landi, í lagahefti
sem kom út 1899. Þá hafði Svein-
bjöm Sveinbjömsson, sem búsettur
var í Edinborg, að vísu gefið út á
þriðja tug einsöngslaga þar í landi,
en þau voru öll gerð við enska texta
og voru lítt eða ekki kunn hér. En
EINSÖNGVARARNIR sem komu fram á tónleikunum ásamt Jónasi Ingimundarsyni píanóleikara.
á fyrstu áratugum þessarar aldar
blómstraði þetta tónlistarform, og
stendur raunar enn með fullum
blóma. Það var þessi þáttur ís-
lenskrar tónlistar sem hér var ver-
ið að kynna, og ég tel að það hafí
tekist eins vel og orðið gat á einum
tónleikum. En það er ekki ætlunin
að láta hér staðar numið. Þessir
tónleikar voru hvorttveggja í senn:
annars vegar ávöxtur þess um-
fangsmikla starfs, sem unnið hefur
verið undanfarin ár í tónleikaröð
með samheitinu Ljóðatónleikar
Gerðubergs, og hinS vegar upphaf
enn frekari kynningar efnisins.
Sett verður upp í Gerðubergi veg-
leg sýning á myndum og munum
sem tengjast íslenska einsöngslag-
inu, höfundum þess og flytjendum,
í vændum er mikið fyrirlestrahald
og tónlistarflutningur sem standa
mun í Gerðubergi fram eftir vetri,
geísladiskar eru að koma eða
komnir út og unnið er að umfangs-
mikilli prentaðri útgáfu á úrvali
einsöngslaga, sem lengi hefur ver-
ið brýn þörf á. Það mál er nú í
höndum Jóns Kristins Cortes og
vinnur hann að því ötullega. Síðast
en ekki síst er þess að geta, að
þeir Jónas Ingimundarson og
Trausti Jónsson veðurfræðingur,
senf er manna fróðastur um þetta
efni, hafa tínt saman og gert skrá
yfír íslensk einsöngslög frá fyrstu
tíð, og er hún að sjálfsögðu mikil
stoð í þessu starfí öllu. Á skránni
myrkur — léku hér nokkurt hlut-
verk, og út úr myrkrinu heyrðust,
í þáttaskilum efnisskrár, íslensk
þjóðlög í upphaflegum búningi sín-
um, einrödduð og án undirleiks,
sungin með hinni einstöku rödd
Sverris Guðjónssonar, og var það
hans þáttur í þessari hátíð. Þannig
var minnt á að allur söngur á upp-
haf sitt í þjóðlaginu. Með þessu
var líka „brotin upp“ hin afar langa
og efnismikla söngskrá tónleik-
anna, ekki færri en 38 lög, auk
þjóðlaganna og aukalaga. Aðrir
söngvarar sem hér komu fram
voru Rannveig Fríða Bragadóttir,
Sigrún Hjálmtýsdóttir, Sólrún
Bragadóttir, Garðar Cortes, Kol-
beinn Ketilsson, og Kristinn Sig-
mundsson. Þetta er mikið einvala-
lið, en þó eigum við marga fleiri
ágæta söngvara, sem hefðu sómt
sér hér með prýði, og er þess að
vænta að við fáum að heyra til
þeirra í fyrirhuguðu framhaldi
þessarar miklu kynningar. Þótt
tónleikarnir væru að vísu langir,
voru þeir þannig skipulagðir að ég
held að engum hafi leiðst, og mjög
margir áheyrendur töldu sig hafa
notið hér mjög óvenjulegrar og
veglegrar söngveislu. Hér verður
ekki lagður dómur á frammistöðu
einstakra söngvara á tónleikunum,
og það væri alger hótfyndni að
fara að tína til það sem kynni að
hafa mátt betur fara hjá einhveij-
um þeirra. Þegar á heildina er litið
áheyrn sem þeir áttu skilið,
kannske vegna þess að lög þeirra
voru ekki til á prenti og því ekki
aðgengileg. Meðal hinna elstu má
nefna Helga Helgason (1848-
1922), sem frægastur er af laginu
„Öxar við ána“. Sá sem þetta skrif-
ar hefur aldrei heyrt það lag hans,
„Vorsöng", sem hér var flutt.
Sama má segja um lag Árna Bein-
teins Gíslasonar (1869-1897),
„Vísan, sem skrifuð var á visið
rósblað." Þessi merkilegi og stór-
efnilegi höfundur sem dó á 28.
aldursári á það sannarlega skilið
að á hann sé minnt. Það verðskuld-
ar einnig vestur-íslenska tónskáld-
ið Steingrímur Hall (f. 1877) sem
lauk háskólaprófi í tónlist 1899,
sama árið og fyrsta íslenska ein-
söngslagið kom á prent, líklega
fyrstur manna af íslenskum ætt-
um. Aðeins tvö tónskáld áttu tvö
lög hvort á efnisskrá tónleikanna:
Sigvaldi Kaldalóns (1881-1946)
og Loftur Guðmundsson (1892—
1952). Sigvaldi er vel að þessum
sóma kominn, því að hann hefur
notið og nýtur enn meiri hylli en
flestir aðrir íslenskir sönglagahöf-
undar. Loftur Guðmundsson var
„fjölhæfur maður og hugkvæmur",
eins og segir í ísl. æviskrám Páls
E. Olasonar, hafði komungur feng-
ist við verslun og iðnrekstur, hélt
tónleika á stofuorgel (harmoníum)
í Bárubúð 1916 með aðstoð Emils
Thoroddsens sem lék á píanó, en
fór síðan utan, lærði
ljósmyndagerð og
einhver tónlistarfræði
í Danmörku, og 1920
kom út sönglagahefti
eftir hann á forlagi
Wilhelms Hansens í
Kaupmannahöfn.
Fleiri lög hans birtust
á prenti, bæði fyrr og
síðar. Síðar á ævinni
varð hann landskunn-
ur maður, ekki síst
fyrir brautryðjanda-
starf sitt í íslenskri
kvikmyndagerð, en
sönglög hans, sem á
þriðja og fjórða ára-
tug aldarinnar höfðu
oft prýtt efnisskrár stórsöngvara
á þeim tíma, lágu í þagnargildi.
Þegar Stefán Islandi setti eitt
þeirra á söngskrá sín vorið 1939
var hann spurður (af blaðamanni
við Morgunblaðið) hvort Loftur
þessi væri Vestur-íslendingur!
Hvert mannsbam þekkti Loft ljós-
myndara sem hafði myndastofu
sína í húsi Nýja biós, gengið inn
frá Austurstræti, en við þá götu
voru þá einnig bækistöðvar Morg-
unblaðsins. Svona gersamlega var
lagasmiðurinn gleymdur á þessum
tíma. En nú kom í ljós, eftir meira
en hálfa öld, að lög Lofts Guð-
mundssonar þola vel að heyrast
enn í dag, svo frískleg, létt og leik-
andi „músíkölsk" sem þau eru.
Hér verður ekki fjölyrt um al-
þekkt lög eldri höfunda, né heldur
um ágæt verk hinna yngri sem
þegar hafa getið sér orðstír sem
tónskáld og eru enn að auka við
hann. En ástæða þykir til að nefna
tvo menn, sem alþekktir voru á
sinni tíð af öðrum tónlistarstörfum,
en komu hér fram, nokkuð óvænt,
sem alvarleg og fullframbærileg
tónskáld. Þeir eru Bjarni Böðvars-
son (1900-1955) hljóðfæraleikari
og danshljómsveitarstjóri, og
Gunnar Sigurgeirsson (1901-
1970) píanóleikari og kennari. Og
sérstaka athygli vakti lag eftir
mann sem miklu er kunnari af
öðrum störfum en sönglagasmíði,
Reyni Axelsson stærðfræðing.
Hann er þekktur fyrir lifandi
áhuga sinn á tónlist, og mikilsvert
er framlag hans til tónleikahalds,
m.a. í Gerðubergi, með vönduðum
textaþýðingum og annarri vinnu
við efnisskrár tónleika. Hér kom
hann fram sem fullburða lagahöf-
undur, með þeirri tækni sem margt
tónskáldið mætti öfunda hann af,
og í lagi hans kvað við tón sem
sjaldgæfur er í íslenskri tónsmíð,
léttan og gamansaman, jafnvel
dálítið „írónískan".
Elsta tónskáldið á efnisskránni
var Sveinbjöm Sveinbjömsson
(1847-1927) og hið yngsta Hjálm-
ar H. Ragnarsson (f. 1952). Tón-
leikarnir spönnuðu því tímabil sem
tekur yfir meira en heila öld, og
sú mynd íslenska einsöngslagsins
sem þar birtist var fjölbreytileg og
litrík. Hún á eflaust eftir að verða
enn fyllri og skýrari í þeirri kynn-
ingu sem á eftir fer á næstu mán-
uðum. Vel væri, ef aðrar greinar
íslenskrar menningar hefðu notið
viðlíka ræktarsemi á þessu afmæl-
isári lýðveldis á íslandi. En þess
er að gæta, þótt það hafi e.t.v.
ekki komið fram sérstaklega, að
um þessar mundir má einnig minn-
ast aldarafmælis íslenska ein-
söngslagsins. Og vel fór á því að
fyrstu tónleikarnir skyldu haldnir
á afmælisdegi Reykjavíkurborgar,
því að þar hefur þessi listgrein náð
mestum þroska.
Grcintirhöfundur hcfur fcngist við
tónsmíðnr, var um árabil
tónlistargagnrýnandi
Morgunblaðsins, en cr nú að rita
sögu íslenskrar tónlistar.