Morgunblaðið - 04.11.1994, Side 21

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 4. NÓVEMBER 1994 21
__________________LISTIR
Hvað kemur hann
mér við, hann ég?
BOKMENNTIR
Skáldsaga
í LUKTUM HEIMI
Höfundur: Fríða Á. Sigurðardóttir.
Útgefandi: Forlagið 1994.
281 síður. Kr. 3.380.
TÓMAS er sonur Jóhanns Marsilí-
usar. Hann er tæplega fimmtugur
sonur Jóhanns Marsilíusar. Hann
er viðskiptafræðingur að mennt,
sonur Jóhanns Marsilíusar. Yngri
sonur hans. Svo er enn yngri dóttir.
Jóhann Marsilíus er yfir og allt
um kring, þótt viðvera hans í sög-
unni sé fremur stutt. Aðal söguper-
sónan er Tómas, hinn tæplega
fimmtugi viðskiptafræðingur, sem
hefur, ásamt Pétri bróður sínum,
rekið fyrirtæki föður þeirra árum
saman. Þeir eru nútíma viðskipta-
menn með nútímaviðskiptahætti,
þ.e.a.s: Þeir taka áhættu. Ekki litla.
Þeir leggja allt undir. Eða Pétur
leggur allt undir, að því er Tómas
segir. Tómas, sem þolir ekki
ábyrgðarleysi, afneitun og sjálfs-
blekkingu.
Tómas er undir miklu álagi. Líf
hans.er að taka stakkaskiptum. Á
örfáum mánuðum hefur tilvera
hans breyst frá því að vera venju-
legur eiginmaður — með stöku frá-
vikum — yfir í að standa einn í
stormviðri lífsins. Sér til mikillar
undrunar. Þótt hann hafi ekki verið
trúr og tryggur og þótt hann hafi
haldið við hálfsystur eiginkonunnar,
eru viðbrögð hennar honum með
öllu óskiljanleg. Hún er farin með
jörðina sem hann stóð á og hann
svífur í tómi. Allt er í móðu og
hann leitar að föstum stað til að
stíga aftur á fast land.
I þessu lausa lofti hefst sagan
um Tómas, hinn landlausa, og hún
fer öll ffam í þvi tómarúmi sem
yfirtekur hann þegar hann stendur
einn og óstuddur — og maður hugs-
ar: Fjandinn vorkenni honum.
En lag fyrir lag er varnarkerfinu
flett af Tómasi. Varnarkerfi sem
er svo þykkt að hann kemst ekki í
gegnum það sjálfur, þó þunnt eins
og eggjaskurn og brotnar ef á það
er andað.
Andstæðurnar eru ekki bara
sterkar í Tómasi. Þær skipta honum
í tvo hluta sem virðast ekki þekkj-
ast. Hann er sjálfur sögumaður og
lesandinn er að rýna í dagbókina
hans, þar sem hann ræðir sjálfan
sig í 3. persónu. En hann gerir það
bara líka í mannlegum samskiptum.
Nema í þau örfáu skipti sem hann
grillir í tilfinningar sínar í gegnum
móðuna; sárar tilfinningar einsemd-
ar. En hann er fljótur að afneita
tilfinningum sínum, þessi maður
sem þolir ekki afneitun og spyr:
„Hvað kemur hann mér við þessi
bjálfi sem gerði sig að viðundri fyr-
ir stelpugæs?" Og hann reynir að
afneita ástinni. En því meira sem
hann afneitar, því fastari verður
hann í vef þráhyggjunnar.
Sem sögumaður er Tómas ótrú-
verðugur. Hann ber sig saman við
Pétur, bróður sinn, og hefur vinn-
inginn. Hann segir Pétur' hafa lesti
sem hann þoli ekki, en í næstu
andrá afhjúpar hann sömu eigin-
leika hjá sjálfum sér. En Tómas er
ekki blindur á sjálfan sig. Hann
bara þekkir sig alls ekki neitt. Hann
hefur eytt lífinu í að vera einhver
allt annar en hann er; einhver sem
gæti hugsanlega öðlast viðurkenn-
ingu frá Jóhanni Marsilíusi. En á
þeim vikum sem hann hefur staðið
jarðarlaus frammi fyrir spegilmynd
sinni — og allar tilraunir til að finna
nýja konu til að láta sér líða vel
hafa misheppnast af ýmsum ástæð-
um — byijar hann að brotna undan
þeirri viðurkenningarþrá, reynir að
öðlast hana frá einhveijum öðrum,
án árangurs. Veröld hans hefur
umpólast, gildismatið byijar að
gliðna og hann fer að velta því fyr-
ir sér hvað hafi tilgang og hvað sé
einhvers virði. Fimmtugur maður-
inn veit það ekki gott vel. Hugsan-
ir hans eru óljósar og ruglingsleg-
ar. Atburðir líka, hvort sem þeir
eru í nútíð eða þátíð.
„í luktum heimi“ er saga manns,
sem má segja að sé að ganga í
gegnum breytingaskeið. Hann
stendur á tímamótum,
þar sem fortíðin er
honum lokaður heimur
þar sem hann hefur
gengið að öllu sem
sjálfsögðum hlut; aldr-
ei staldrað við, ekki
spurt spurninga. Hann
hefur liðið í gegn um
lífið eins og vélmenni
með djúpa gjá milli
hugsunar og tilfinn-
inga. Tilfinninga sem
hafa verið lokaðar inni.
Og þótt hann streitist
á móti sársaukanum,
sem fylgir því að lokan
brestur og uppsafnað
tilfinningaflæði
streymir stjórnlaust fram, fær hann
ekki við neitt ráðið. Tómas er að
verða að manneskju, sem á framtíð
sem er honum líka lokaður heimur
— á bak við svartar dyr.
Sagan er ferðalag um skilyrt og
afmarkað innra líf Tómasar og
myndir þar skoðaðar eins og vasa-
ljósi sé brugðið á vegg í miklu
myrkri. Smám saman verður til
heildarmynd. Þráðurinn, sem gæti
virst ruglingslegur í fyrstu, verður
ljósari og heilsteyptari eftir því sem
ljósinu er oftar brugðið upp og eft-
ir því sem efast er meira um stað-
hæfingar Tómasar. Frásögnin fer
hægt af stað en verður smám sam-
an hraðari og hraðar í Hrunadansi
,þess Tómasar sem var, að deginum
sem hann gengur að dyrunum
svörtu.
Saga Tómasar er sérlega vel
skrifuð. Fríða nær að lýsa karlmann-
inum, sem er fastur í hefðbundnu
hlutverki og munstri ekki síður en
konan. Öll hans mannlegu samskipti
hafa mótast af hlutverkinu sem hann
leikur, irman fjölskyldunnar, í fyrir-
tækinu, í samfélaginu,
í samskiptum við konur
og sem karlmaður.
Hlutverk, sem hentar
honum ekkert endilega.
Myndin af þeim flækj-
um, sem hafa orsakast
af því, er skýr og virki-
lega sannfærandi. Það
er ekki svo gott að
dæma hann fyrir það
hvernig hann hefur
reynt að klambrast í
gegnum lífið. Hann hef-
ur gert sitt besta. Því
miður hefur það aldrei
verið það besta fyrir
hann sjálfan.
Ég man ekki eftir
nokkurri sögu annarri, þar sem lýst
er eins vel öryggisleysi karlmanns-
ins í því hlutverki sem hann leikur,
baráttu hans við einsemd og sárs-
auka, þörf fyrir ást og hlýju og bið
eftir þeirri viðurkenningu sem hann
mun seint fá frá föður sínum. Það
hlutverk sem faðirinn leikur í mótun
einstaklingsins, hvort sem er með
nærveru sinni eða íjarveru, er að
mínu mati sterkasti þáttur bókar-
innar.
„í luktum heimi“ er sérstæð
saga, vel skrifuð og skemmtileg,
þar sem varpað er ljósi á tilfinning-
ar og líf karlmannsins; heim sem
ekki er mikið ijallað um í bókmennt-
um. Og víst er að hræsni Tómasar,
sem er auðvitað ekkert annað en
sjálfvirk afneitun til að komast hjá
sársauka, kemur ekki í veg fyrir
að maður finni sárlega til með hon-
um. En þrátt fyrir dramatískan
efnivið er mikill húmor í sögunni
og kveður þar sannerlega við nýjan
tón hjá Fríðu.
Súsanna Svavarsdóttir
FRÍÐA Á.
Sigurðardóttir
„Margar
vistaverur“
Hrímhvíta móðir
ÓLÖF Nordal: Hrímhvíta móðir (hluti).
TONLIST
S « I o n íslandus
RAF- OG TÖLVUTÓNLIST
Á ÍSLANDI FRÁ UPPHAFI
Sunnudagur 30. október 1994.
-----------. i
ÍSLENSKRI tónlistarhátíð, á
nótum raf- og rölvutækni, lauk með
tónleikum sl. sunnudagskvöld. Svo-
kölluð raftónlist á _sér líklega nær
fjörutíu ára sögu á íslandi og engan
veit ég hafa meiri rétt til að kallast
frumkvöðull þessarar tónlistar-
stefnu hér en Magnús Blöndal Jó-
hannsson, sem með réttu var valinn
heiðurstónskáld hátíðarinnar.
Tölvutónlist er raunar sama fyrir-
brigðið, en að viðbættum öllum
þeim möguleikum sem tölvan býr
yfir og þar með myndbandinu, þar
sem maður getur t.d. horft á tíðni-
svið tónsins og styrkleika hans. Það
er stökkbreyting sem ekki verður
séð fyrir endann á, en vitanlega
má byggja myndbandið upp á hveij-
um þeim myndum sem höfundur
kýs. Myndbönd verka sunnudags-
tónleikanna voru með fyrrtöldu að-
ferðinni, utan eitt.
Ef satt skal segja komu verkin
á tónleikunum mér á óvart og sönn-
uðu jafnframt vitur orð Biblíunnar
„í húsi föður míns eru margar vist-
arverur".
Ég tek fram að ég tel mig lítt í
stakk búinn til að leggja það mat
á verkin sem ég gæti varið með
nokkrum rökum. Tölvuþekking mín
takmarkast við að geta kveikt á
fyrirbærinu, ennþá ekki kominn það
langt að geta slökkt á því. Mat
mitt byggist því eingöngu á and-
legri og líkamlegri líðan minni á
öftustu bekkjaröð fyrir og eftir hlé.
Fyrsta verkið var eftir einn af
okkar yngstu tónskáldum Kjartan
Ólafsson. Verkið kallar hann
Chronology, skrifað fyrir saxofón
(Úlfur Eldjárn), gítar (Pétur Jónas-
son) og tónband. Element verksins
voru ekki mörg, en vel tengd, aldr-
ei tilgangslaus og verkið varð aldr-
ei langdregið, minnti mig stundum
á veðurfar í byijun vetrar. Gott
jafnvægi var á milli hljóðfæra og
tónbands, - vel heppnuð vinna frá
hendi ungs höfundar.
Næsta verk, Patrita, eftir Helga
Pétursson, einskonar kantata, byrj-
aði á jólaklukkum með undirleik
ryþmísks bassa, sem minnti á þegar
freðin jörðin springur undan ofur-
þunga frostsins, - kórþáttur og í
lokin einskonar aría, dálítið jassað
verk og fjölþætt, en varð þó í
lengsta lagi. Þetta var frumflutn-
ingur verksins.
Finnur Torfi Stefánsson kom á
óvart - ekki áður heyrt raf- og tölvu-
verk eftir hann, með tilbrigðum um
þrástef og tóninn A. Líklega er
verkið frumraun Finns Torfa á
þessu sviði og þrátt fyrir að tilbrigð-
in um tóninn A þyldu tæplega alla
þessa tímalengd, hef ég á tilfinning-
unni að Finnur Torfi eigi frekara
erindi við tölvuna.
Verkið sem reis upp úr í kvöld
var Samstirni eftir Magnús Blöndai
Jóhannsson. Engan skal það þó
undra, hann er elstur og þroskaðast-
ur höfunda kvöldsins og raftæknin
hefur lengi verið hans hjartans mál.
Hér var rafeindunum raðað svo
meistaralega upp að úr varð heil-
steypt, magnað listaverk. Einn ör-
veikur tónn og einn, vart sjáanlegur
punktur á myndbandinu, byijuðu
sköpunarsöguna. Stjörnuheimar
splundruðust, verkið gekk til baka
og hvarf í örveikan tón og ósýnileg-
an punkt, meistaraverk. Myndband-
ið fannst mér þó of einhliða.
Tónleikunum lauk með villtri tón-
bandssveiflu Lárusar Halldórs
Grímssonar, sem hann kallar
Búmm, búmm í Burkley, - ef ég
heyrði rétt. Engin ástæða er til að
spá um lífdaga raf- og tölvutónlist-
ar, en til hamingju Erki-Tíðar-
menn.
Ragnar Björnsson.
MYNPLIST
Mcnningarniiö.stööiii
Gcrðubcrgi
HÖGGMYNDIR
ÓLÖF NORDAL
Opið mánud.-fimmtud. kl. 10-21 og
föstud.-sunnud. kl. 13-17 til 6. nóv-
ember. Aðgangur ókeypis
í LISTASÖGUNNI er að finna
fjölmörg dæmi þess að eðlisþættir
konunnar jafnt sem náttúrunnar séu
persónugerðir og þær ímyndir sem
þannig verða til bera með sér ýmis
einkenni, sem oft eru tengd ákveðn-
um persónum úr menningarsögu eða
goðsögum þeirra þjóða, sem hafa
alið listamennina. Þannig hefur per-
sónuímynd Jóhönnu af Órk oft verið
notuð sem tákn um kjark, einurð og
trú, jafnt sem sameiningartákn
Frakka; Islendingar hafa leitað til
ímynda Hallgerðar Höskuldsdóttur,
Bergþóru Skarphéðinsdóttur og
Ragnheiðar Brynjólfsdóttur til að
styrkja ákveðna þætti þjóðarsálar-
innar, og loks skapað hina huglægu
Fjallkonu, sem endanlegt tákn lands-
ins_ í kvenlegum búningi.
Imynd konunnar og tákngildi hafa
hins Vegar orðið stöðugt fjölskrúð-
ugri í myndlistinni og nægir að benda
á jafn ólíka listamenn og Edvard
Munch og Lucien Freud í því sam-
bandi; auk þessu hefur auglýsinga-
og tískuheimurinn eignað sér kvení-
mynd samtímans, teygt hana og tog-
að allt þar til ekkert hefur verið eft-
ir annað en skelin.
Vegna þessa er eðlilegt að lista-
konur sýni hin síðari ár sífellt vax-
andi áhuga á að takast á við ímynd
konunnar í myndlist og þar með í
raun eigin sjálfsmynd. Hinar eilífu
spurningar, sem Gauguin tók upp
(Hvaðan komum við? Hver erum við?
Hvert förum við?) eru enn í fullu
gildi, og hér á landi hefur mátt sjá
þess ýmis merki, að listakonur leiti
svara; sýningin „Tvískinnungur
kvenholdsins" á Mokka fyrir tæpu
ári var ef til vill sterkasta formgerð
þessarar leitar til þessa.
Sýning Ólafar Nordal í Gerðu-
bergi, sem fer senn að ljúka, er hluti
af þessari þróun. Það hefur mikið
breyst í list hennar á stuttum tíma,
eða frá því hún var að vinna með
form og línur á sýningu í Gallerí
Sævars Karls fyrir þremur árum;
sýninguna nú nefnir hún „Sjálfs-
mynd“, og í fáum en hreinskiptum
verkum er tekist á við allt í senn -
ímynd konunnar, landsins og persón-
unnar.
Hin ríka tilhneiging okkar íslend-
inga til að persónugera landið er
ekki fyrst til komin með rómantísk-
um skáldum 19. aldar, en á sér lengri
sögu. Vegna þessa er vel til fundið
hjá listakonunni að taka upp í sýning-
arskrá stuttan kafla úr „Crymogæa“
Arngríms læra frá 1609, þar sem
hann líkir landinu við mannslíkama,
og greinir hvaða landshlutar sam-
svara hinum ýmsu líkamspörtum.
Slík „líkamning" landsins er óvenju-
leg; algengara hefur verið að per-
sónugera þær ímyndir, sem við tengj-
um því og lífi okkat' í faðmi þess,
og síðan skreyta þær með tilvísun
til kennileita eða sérkenna þess.
Þetta er sú aðferð sem Ólöf fylg-
ir. „Hrímhvíta móðir" er samsett
verk úr fjórum litlum postulínsstytt-
um - ásynju, madonnu, álfkonu og
fjallkonu - sem standa á flísalagðri
hillu andspænis áhorfandanum. Þó
tákn hverrar ímyndar séu skýr, eru
stjdturnar vísvitandi aðeins óljóst
mótaðar, líkt og til að leggja áherslu
á táknin; þau eru það sem jafnan
vekur athygli, en aldrei sú kona sem
býr að baki.
Konan er þannig ekki hluti ímynd-
innar sjálfrar, heldur skraut hennar
fremum en inntak. Til að leggja
áherslu á þetta atriði hefur Ólöf síð-
an unnið tvær stórar teikningar af
vinsælum náttúrutáknum, sem eru
stílfærðar og rammaðar inn í skraut-
legum borðum; enn er það ímyndin
fremur en inntakið, sem öll áherslan
er á.
Hér er því saman komin afar
„þjóðleg" sjálfsinynd, þar sern öll
ytri gildi ímyndarinnar er til staðar.
En það reynist ekki nóg; ímyndin er
ímynd tómleikans. Hin innri gildi
persónunnar eru erfiðari viðfangs og
væntanlega jafn brothætt og yfirborð
postulínsins, sem hér er þegar tekið
að bresta.
Hér ræður viðfangsefnið vinnu-
brögðum. Sýningin ber vott um fijóa
listhugsun og gott samræmi hug-
myndar og framkvæmdar hjá ungri
listakonu, og er rétt að benda listunn-
endum að fylgjast vel með henni í
framtíðinni, og gjarna líta inn í
Gerðuberg áður en sýningunni lýkur.
Eiríkur Þorláksson