Morgunblaðið - 27.11.1994, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 27. NÖVEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
ANDLIT
LÝ SISTRÖTU
Úr nýjum bókum
Út er komin bókin Brynja og Erlingur - Fyrir
opnum tjöldum, sem þau Brynja Benediktsdóttir
o g Erlingur Gíslason hafa skrifað í félagi við Ing-
unni Þóru Magnúsdóttur. í bókinni, sem Mál
og menning gefur út, segja þau Brynja og Erling-
ur frá ævi sinni og starfi í íslensku leikhúsi um
áratuga skeið. Hér fer á eftir hluti kafla um upp-
færslur Lýsiströtu.
ÚR sjónvarpskvikmyndinni Baráttusætið eftir Agnar Þórðarson
í leikstjórn Gísla Alfreðssonar. Erlingur sem Alli Baldvino og
Brynja sem bernskukærastan, þingmannsfrúin.
Herranótt 1970
Brynja: Snemma árs 1970 sviðsetti
ég Lýsiströtu Aristofanesar í fýrsta
sinn. Það var fyrir Herranótt M.R.
Einar Magnússon var þá rektor
skólans, en hann var alla tíð mjög
áhugasamur og fullur metnaðar
fyrir hönd ástvinu sinnar Þalíu.
Sjálft Háskólabíó var valið fyrir
leiksýninguna, minna mátti það
ekki vera. Mig hálfóaði við öllu
þessu rými, en það var ekki um
neitt annað að ræða fyrir mig en
að bretta upp ermar og velja í hlut-
verkin. Lýsistrata er mannmörg og
ég ákvað strax að byggja á hreyf-
ingu kóranna, láta karla- og
kvennakórana hreyfa sig um allt
sviðið á stílfærðan og myndrænan
hátt. Síðan þurfti ég að ýkja allt
og stækka. Atli Heimir Sveinsson
vann að þvf að útsetja og raddæfa
kórana og okkur tókst að láta heyr-
ast sæmilega í þeim á þessu mikla
flæmi. Kristján Ámason þýddi
verkið og valdi jafnframt flest lögin.
Sá sem lék fógetann var sá eini
sem var raddlítill og naut ekki
stuðnings annarra radda, svo ég
útbjó handa honum klassíska
gríska grímu með hljóðnema og
huldi gríman apparatið. En langa
rafmagnssnúruna varð blessaður
fógetinn að dragnast með um allt
sviðið og sveiflaði hann henni ógn-
andi. Seinna þegar Bessi Bjama-
son lék þennan sama valdsmann í
Þjóðleikhúsinu létum við smíða
honum geysiháa klossa til að tákna
vald hans og sýnilega yfirburði
yfir kvenfólkið og hafði sú aðferð
svipuð áhrif.
Þarna léku margir sem seinna
urðu leikarar. Ég valdi Lýsiströtu
öðruvísi en Einar Magg hafði ætlað
mér - hann vildi fá fjallmyndar-
lega valkyrju. Skilningur á hlut-
verki hennar á þeim tíma var sá
að hún væri hin mesta kvenremba.
Leiksýningin mín átti að vera óður
til friðar og kærleika í anda Ari-
stofanesar, mjúk og gróf í senn,
full af erótískri kímni. í stað þess
að hafa Lýsiströtu skeleggan, stór-
gerðan og karlalegan kvenskömng
þá náði hún öllu sínu með mýkt-
inni og ég valdi í hlutverkið 16 ára
gamla stúlku, mjög smávaxna.
Hún hét Ragnheiður Steindórs-
dóttir, dóttir leikaranna Margrétar
Ólafsdóttur og Steindórs Hjörleifs-
sonar, en um það hafði ég ekki
hugmynd þá. Eg tók krakkana í
próf og hún bar af, þótt hin væra
mÖrg mjög góð. Árni Pétur Guð-
jónsson lék þarna líka; hann var
reyndar formaður leiknefndar. Síð-
ast lék Árni hjá mér í iOunganon
í Borgarleikhúsinu. Margrét Árna-
dóttir var sú þriðja úr þessum hópi
sem lagði fyrir sig leiklist, lærði
meðal annars á Spáni, og Lárus
Ýmir Óskarsson gerði einnig
dramatíska kúnst að atvinnu sinni,
svo og Júlíus Vífíll Ingvarsson
söngvari.
Það var ekki siður að fá utanað-
komandi manneskju til að sinna
búningum því krakkarnir áttu að
vinna allt sjálf. En þar sem sýning-
in var bæði viðamikil og óskaplega
mannmörg hefðu þau þurft að
leggja nótt við dag og óhjákvæmi-
lega missa eitthvað úr skólanum.
Ég fór fram á að fá Messíönu
Tómasdóttur til að stjórna þeim í
þetta sinn. Messíana hafði unnið
með mér í fyrsta leikstjómarverk-
efni mínu hjá íjóðleikhúsinu, Eft-
irlitsmanninum eftir Gógol, árið
áður. Maður hennar, Ólafur Gísla-
son verkfræðingur, hafði komið að
máli við mig og lýst brennandi
áhuga konu sinnar á leikhúsi og
beðið mig um að taka hana undir
sinn verndarvæng. Nú vildi ég fá
hana í annað sinn en Einar Magg
var tregur til að gefa leyfi til að
hún ynni með krökkunum, meðal
annars vegna þess að hún var ekki
nemandi í menntaskólanum og það
sem verra var, hún var ekki stúd-
ent; þrátt fyrir frelsishugmyndir
og upphaf blómatímabilsins eimdi
enn eftir af menntaskólahrokanum
og merkikertishættinum. Ég benti
Einari Magg á það svona í gríni
að maðurinn hennar Messíönu
væri stúdent - og það hreif.
Leikmyndin var svo að segja
engin, en ég reyndi að leggja mik:
ið upp úr búningum og gervi. í
leikslok er „Sáttin" borin inn. Lýs-
ing á útfærslu Sáttarinnar er mjög
óljós í handriti Aristofanesar, en
ég leitaði til iistamannsins Jóns
Benediktssonar sem vann á smíða-
stofu Þjóðleikhússins. Ég bað hann
að búa til risakvenbúddalíkneski,
allsnakið og ögrandi, en það yrði
að vera létt og auðvelt að bera það
inn á leiksviðið. Með óljóst riss
mitt í höndunum skar hann lík-
neskið listilega út úr frauðplasti
og þetta líkneski varð svo eins og
vöramerki sjálfrar sýningarinnar.
Seinna var Sáttin fengin að láni
og borin í kröfugöngu Rauðsokka
í upphafi þeirrar hreyfingar. Rauð-
sokkurnar tóku það í sig að höf-
undur líkneskisins væri kona, að
það væri verk Messíönu, svo ég
hef fram á þennan dag verið að
leiðrétta þennan miskilning og
benda á rétta höfundinn, Jón Bene-
diktsson myndhöggvara.
Akureyri 1970
Eftir þennan uppgang í Há-
skólabíói þar sem Lýsistrata sló
öll aðsóknarmet, var ég beðin um
að setja hana upp á Akureyri. Það
var um haustið þetta sama ár. Sig-
mundur Örn Arngrímsson var leik-
hússtjóri á Akureyri og leikfélagið
á leiðinni að verða atvinnuleikhús.
Ég ætlaði að fá Messíönu til að
vinna með mér en hún gat ekki
verið með fyrir norðan svo ég þurfti
að sinna þessu að mestu sjálf. Með
aðstoð leikaranna var ónýtum
trönustauram bísað upp að Sam-
komuhúsinu undir myrkur, þeir
málaðir gylltir og komið fyrir á
litla leiksviðinu til að tákna hliðið
að sjálfri háborginni, Akrópólis.
Við fóram í Gefjun á Akureyri
og fundum þar eldgamalt efni úr
pijónasilki sem lá mjög vel að lík-
amanum. Búningarnir voru með
klassísku sniði og ég man að það
hálfþvældist fyrir öldungunum
gömlu að bera þessa síðu dúka.
Eg tók þá því saman á milli lær-
anna á þeim og bjó til stranga sem
minnti eiginlega á penis, en klæðið
lafði niður fremst þannig að þeir
urðu nokkuð slappir, dónalegir -
og hræðilega fyndnir. Þetta var
alveg í anda Aristofanesar vegna
þess að hann var auðvitað að niður-
lægja karlrembuna og hermenn-
skutilburði karla.
Með hlutverk Lýsiströtu lenti ég
í nokkram vandræðum. Ég hafði
valið stúlku, nöfnu mína Grétars-
dóttur, sem hafði leikið hjá M.A.
og staðið sig mjög vel. Hún féll
vel inn í hlutverkið, en stuttu eftir
að æfingar hófust kom í ljós að
hún átti von á bami. Okkur flestum
í leikhúsinu þótti það enginn ljóður
á ráði Lýsiströtu, heldur fremur
fjöður í hatt kvennabaráttunnar,
en sumir áhorfendur voru ekki al-
deilis á sama máli. Brynja nafna
mín missti hálfvegis móðinn og
naut sín ekki eins vel og skyldi
þótt hún hefði alla burði til. Al-
menningsálitið á Akureyri traflaði
hana, og eins og sjá má fór leikrit-
ið eitthvað fyrir bijóstið á sumum:
Úr dagblöðum:
Leikritið Lýsistrata, sem nú er
sýnt á Akureyri, hefur valdið all-
miklum umræðum þar í bæ. Ástæð-
an er sú, að skólastjóri Gagnfræða-
skólans óskaði eftir, að ekki yrði
skólasýning á leikritinu, eins og
venja er um leikrit Leikfélagsins ...
hann teldi efnið ekki við hæfí ungl-
inga á þessum aldri. Framkvæmda-
stjóri Leikfélagsins, Sigmundur
Öm, sagði að vegna þessarar af-
stöðu skólastjórans væru engar
auglýsingar á Lýsiströtu hengdar
upp í skólanum né íþróttahúsinu,
eins og venja væri ... hann vissi
þess dæmi, að fólk, sem hefði séð
fyrstu sýningar leikritsins og fund-
ist það gott, hefði nú allt aðra af-
stöðu til þess og sumir teldu það
jafnvel argasta klám. Gagnstætt
því, sem venjulega er þegar slíkt
orð kemst á hlutina, sagði Sig-
mundur, að aðsóknin að Lýsiströtu
hefði minnkað undanfarið. (Tíminn,
22. nóvember 1970.)
Þjóðleikhúsið 1972
Þriðja skiptið sem ég setti upp
Lýsiströtu var í Þjóðleikhúsinu. Þá
var Margrét Guðmundsdóttir í að-
alhlutverkinu.
Þegar kom að því að velja leik-
myndateiknara þurfti ég ekki að
hugsa mig um tvisvar; ég hringdi
til Kaupmannahafnar í skólabróður
minn, Siguijón Jóhannsson. Ég
vissi að hann var þarna úti að vinna
eða læra eitthvað og var ekkert
of hamingjusamur þar. Hann hafði
búið til drekann í samnefndu leik-
riti eftir Schwartz hjá Gladsaxe-
leikhúsinu og ég bara vissi að hann
yrði að fara inn á þessa braut.
Ég tók upp símann. Sigutjón
bjó ekki svo vel að hafa síma þá
svo ég hringdi til Tryggva Ólafs-
sonar listmálara sem var og er
andlegur bjargvættur og hjálpar-
hella flestra Islendinga í Höfn -
þeirra sem puða í listinni. Röddin
í símanum var Siguijóns og ég
ruddi út úr mér:
- Ég ætla að fá þig sem leik-
myndateiknara við Lýsiströtu í
Þjóðleikhúsinu, komdu strax. Þú
ert kominn á kaup.
Og hann varð svo hissa og hon-
um brá svo að hann tók fyrstu vél
heim og hefur aldrei farið út síð-
an. Og varð svo aðalleikmynda-
teiknari Þjóðleikhússins þar til
hann gerðist lausamaður til að
halda frelsi sínu og vinna við kvik-
myndir og annars konar myndlist.
Okkur Siguijóni kom saman um
að ganga enn lengra en áður með
niðurlægingu hersins, enda andóf
gegn her og stríði orðin aðkallandi
nauðsyn. Við létum saumakonurn-
ar uppi á saumastofu leikhússins
sauma „blygðun“ karlanna eins og
Siguijón orðaði það. Blygðunin var
reyndar bómullarsekkur fylltur af
þurrkuðum baunum, og það skrölti
í þeim með einstökum hætti þegar
þeir marséruðu inn á sviðið þessir
öldungar, óðir í að æsa til hernað-
ar og stríðs. Gijónapungarnir
hristust og slógu taktinn undir
geðshræringu þeirra. En sauma-
konurnar fengu orð í eyra frá fjár-
málastjóranum. í endurskoðuninni
sá hann að þær höfðu keypt marga
kassa af þurrkuðum grænum
baunum og hann rauk reiður og
æstur inn á saumastofu og sagði:
- Hver leyfir ykkur að vera að
éta grænar baunir hér á kostnað
Þjóðleikhússins? - Hvílíkt bruðl
hér á saumastofunni!
I gervi Sáttarinnar var leikkona,
Steinunn Jóhannesdóttir, nú rit-
höfundur, en líkneskið stóra úr
Háskólabíói er í vörslu kvenna-
hreyfingarinnar.
Hún var í lendadúk einum
klæða, og fyrir framan hana, fríða
og föngulega, sættust stríðsaðil-
arnir Aþeningar og Spartveijar
heilum sáttum. Áhorfendur máttu
vart vatnT halda, svo áhrifarík þðtti
nakin kvenleg fegurð í þá daga.
Þessu var öfugt farið í Þýska-
landi, þar sem ég setti Lýsiströtu
upp tveimur árum seinna, þar þótti
nektin klám og öll sviðsetning í
þá veru argasta pornó.
Sumarleikhátíð í Þýskalandi
1973
Ég setti Lýsiströtu upp í Þýska-
landi í Bad Herzfeld á „Festspiele"
sem er fræg leikhúshátíð. Bad
Herzfeld er lítið þorp rétt fyrir
utan Frankfurt. Þarna eru þijár
stórsýningar settar upp á sumrin
og ferðamenn sem ferðast að norð-
an til Italíu koma flestir við á sum-
arleikhátíðinni.
Það var leikið í rústum stórrar
dómkirkju og yfir þessum rústum
var strengdur himinn sem var
hægt að taka saman eins og regn-
hlíf og spenna upp á tveimur mín-
útum með mikilli tækni ef fór að
rigna á áhorfendur, sem gátu ver-
ið um tvö þúsund.
Það var afskaplega furðulegt
andrúmsloft þarna í Bad Herzfeld.
Hræðslan við hinn svokallaða Ba-
ader-Meinhof hóp og hans líka var
í algleymingi og pólitískt ofstæki
ríkti á báða bóga. Andrúmsloftið
var að mörgu leyti eins og fyrir
stríð, maður var alveg undrandi á
hvað lítið hafði breyst, þarna var
enn dulinn nasismi.
Atli Heimir vann með mér hluta
æfingatímans og í þetta sinn höfð-
um við hejla hljómsveit til að styðja
kórana. Ég var að leita að litlu,
fallegu barni sem gæti verið Pan
og leikið afmorsvísur á þverflautu.
Þarna voru nokkur börn sem spil-
uðu á blásturshljóðfæri, en þau
gátu bara spilað marsa, þau gátu
ekki spilað þetta ljúfa og fallega
lag hans Atla. Þessir litlu hljóð-
»
i
I
»
►
I)
»
1

r
i
t:
r
t
K