Morgunblaðið - 30.11.1994, Blaðsíða 24

24 MIÐVIKUDAGUR 30. NÓVEMBER 1994_______________________________________________________________MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
íkonar
Nýjar bækur
• ÍSLENSK stílfræði eftir Þorleif
Hauksson og Þóri Oskarsson er
komin út. Þetta er fyrsta alhliða
stílfræðibókin á íslensku og er hún
gefin út í samvinnu við Háskóla
Islands. Þó að stílfræðin sé ung
fræðigrein, á hún sér ævafornar
rætur í mælskufræði fornaldar, sem
aftur hefur haft áhrif á íslenskar
bókmenntir frá öndverðu.
Bókinni er skipt í tvo hluta: Fyrri
hlutinn veitir sýn yfir sögu mælsku-
fræði og nútímastílfræði, auk þess
sem gerð er grein fyrir mismunandi
aðferðum til stílgreiningar. Síðari
og meginhluti verksins er íslensk
stílsaga þar sem fjallað er um þróun
íslensk stíls allt frá upphafi bók-
mennta okkar til dagblaða nútím-
ans.
Bókin er unnin á vegum Styrkt-
arsjóðs Þórbergs Þórðarsonar og
Margrétar Jónsdóttur sem er í
vörslu Háskóla Islands.
Útgefandi erMál ogmenning. Bók-
in er 709 bls. og unnin í Odda hf.
Kápu hannaði Guðjón Ketilsson.
Verðkr. 7.900.
• AL VEG einstök móðir - Alveg
einstakur vinur - Alveg einstök
dóttir - Hlotnist þér hamingja er
flokkur vinsælla smábóka. Safn til-
vitnana sem ætlað er að koma í
staðinn fyrir kort eða gjöf. Höfund-
ar eru ýmsir. Þýðandi Oskar Ingi-
marsson.
Útgefandi er Skjaldborg hf. ogeru
þær 30 bls. Hver bók kostar 750
krónur.
• FRANK og Jói: í leit að földum
fjársjóði eftir Franklin W. Dixon
er komin út. Þýðandi er GísliÁs-
mundsson. Sögumar af þeim bræð-
rum Frank og Jóa eru víðkunnar
spennubækur fyri börn og unglinga.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin er
142bls. ogkostar 1.380 krónur.
• SJÁ UMST þótt síðar verði eftir
Mary Higgins Clark er komin út.
Þýðandi er Jón Daníelsson. í kynn-
ingu segir: „Fréttakonan Meghan
CoIIins er að vinn að frétt á sjúkra-
húsi í New York þegar komið er
með stúlku sem orðið hefur fyrir
hnífsstungu. Enginn veit hver þessi
stúlka er en andlitið sem Meghan
sér er spegilmynd hennar sjálfrar.
Mary Higgins Clark hefur skrifað
íjolda spennusagna.
Útgefndi er Skjaldborg. Bókin er
279 bls. Verð 2.480 krónur.
MYNPLIST
II a 11 g rí m s k i r k j a
ÍKONAR
KRISTÍN
GUNNLAUGSDÓTTIR
Opið frá 14-18 daglega. Til 19. des-
ember. Aðgangur ókeypis.
ÍKONALIST (úr grísku eikon,
mynd, eftirgerð, eftirlíking) skír-
skotar til guðsdýrkunarímyndar
og helgisiða Austurkirkjunnar og
hafa verið notaðar ýmsar aðferðir
við myndgerðina. Elstu íkona-
myndir sem varðveist hafa til-
heyrðu hinu koptíska Katrínar-
klaustri í Sinai, og eru frá 5.-7.
öld, málaðar með innbrennslu-
tækni. Sérstakri aðferð, þar sem
litum er blandað í bráðið vax og
hann svo yfirfærður á leirflísar
(encaustic). Seinna þróaðist tækn-
in skref fyrir skref til temperamál-
verks á viðarplötur. íkonalist er
m.a. talin sækja uppruna sinn til
andlitsmyndagerðar Egypta og
þrátt fyrir að stíllinn bæri merki
hins einstrengnislega klerkavalds
tímanna og mótaðist í tengslum
við deilur um trúarleg táknmál
myndflatarins, eins konar mynd-
sennu, ber hann keim af ímyndun-
um fornmenningarinnar.
Upprunalega var helgi mynd-
anna svo mikil, að einungis prest-
ar máttu mála þær og litir og efni
voru samkvæmt nákvæmri og
strangri forskrift. Lengi vel var
María með Jesúbamið hið algilda
myndefni og tengist helgisögninni
um postulann Lúkas, verndardýrl-
ing málara, sem á að hafa málað
guðsmóðurina.
Yfirleitt voru íkonar málaðir á
tré eða efni, en þeir finnast einnig
í mósaik, einhverri tegund frum-
efnabræðslu, ennfremur málmi,
fílabeini og mjúksteini, skornir í
hálfeðalsteina og kristall, hoggnir
í tré eða stein og steyptir í bronz
eða látún. Þeir voru jafnt notaðir
sem stakar færanlegar myndir,
sem að tengjast byggingarlistinni
í málverki, mósaik eða lágmynd,
sem óhagganlegar einingar.
Það er drjúg mannkynssaga,
sem tengist íkonalist frá frum-
kristni til miðalda, ásamt breyting-
um á ytra myndmáli, sem gekk í
gegnum mikla staðbundna útvíkk-
un, einkum á tímum endurreisnar.
Þá voru sótt myndefni til opinber-
uninnar og ævintýra helgisagna,
jafnframt því að hún varð fyrir
áhrifum af myndsýn vestursins og
að siðfræði og ríkdómur smáatriða
þrengdi sér á myndflötinn. En allt-
af er um að ræða sjón- og mynd-
ræna guðsdýrkun í litum, línum
og formum, sem lýtur ströngum
lögmálum erkitýpunnar, hinnar
upprunalegu óbreytanlegu frum-
gerðar. Myndformin eru eins og
þrungin tilvísunum og táknum, en
um leið fullkomlega laus við allt
bókmenntalegt innihald. Annað
mál er að þessi dulmögnuðu sjón-
tákn kunna auðveldlega að vekja
upp djúpar og skáldlegar hugrenn-
ingar hjá þeim er rýnir í þau.
Á næstu öldum varð íkonalist
að fjöldaframleiðslu, en að fyrir-
mælum Péturs mikla voru hin keis-
aralegu íkonaverkstæði lögð niður
árið 1707 og veraldleg og trúarleg
list jafnramt aðskilin. Ikonalistin
einangraðist innan klausturveggja
og nálgaðist um leið uppruna sinn.
Við hin miklu skil og umbrot
listasögunnar í upphafi aldarinnar
urðu mönnum ljós þýðing íkona-
listar. Söfnin uppgötvuðu sérgildi
hennar sem varð til vaxandi eftir-
spurnar. Tvær heimsstyijaldir, til-
færsla landamæra og miklir þjóð-
flutningar lögðu hér einnig lóð í
vogarskálarnar.
Hafi það verið árátta hjá mynd-
listarmönnum í upphafi aldarinnar
að sækja að hluta til aftur í tím-
ann hafa núlistamenn síðari ára í
enn ríkari mæli ausið af brunni
fortíðar. Á þetta við hvað efnistök
áhrærir, myndrænt innihald, dul-
speki, heimspeki og sögu. Við
sjáum þetta jafnt í nýju raunsæi,
post módernisma, frásagnarlegri
list og uppstokkun sögunnar í
anda Anselms Kiefers.
Af því leiðir að það telst af hinu
markverða, en á engan hátt hlið-
ar- né víxlspor að sökkva sér nið-
ur í táknmál íkonalistar eins og
Kristín Gunnlaugsdóttir hefur
gert. Mun frekar ber það vott um
að listakonan sé meðvitað eða
ómeðvitað í takt við breytt gildis-
mat á eðli myndlistar, sem í vax-
andi mæli þrengir sér fram. íkona-
list býður mönnum að gangast
undir strangan aga, því gerandinn
hefur fá eða engin tækifæri til
persónulegrar tjáningar. En hin
tæknilega undirstaða er dijúgt
veganesti í hinn listræna mal og
auðveldar hveijum og einum að
nálgast eigið sjálf í öðrum vinnu-
brögðum og á ólíkum vettvangi.
Er ég þá að vísa til hins hug-
myndaríka og skapandi listamans,
vel að merkja, en síður hins auð-
mjúka og samviskusama hand-
verksmanns.
Myndir Kristínar virðast tækni-
lega séð mjög vel gerðar og hún
nær ágætlega fram þeirri mörkuðu
stefnu, að hvert einstakt verk eigi
að hafa líf. í hálfrökkri og við
kertaljós er að vísu erfitt að rýna
í tæknibrögðin og rýnirinn. er ei
heldur fagmaður á þessu sérstaka
sviði, en stemmningin sem fram-
kallast í rýminu er í góðu sam-
ræmi við hið magnaða andrúm er
fylgir helgisiðum Réttrúnaðar-
kirkjunnar. Vel er búið að sýning-
unni og fylgir henni lítið en mjög
upplýsandi rit sem jafnframt er
sýningarskrá.
Hið eina sem virðist skorta í
myndimar er hin tímalega fylling
og hér má koma fram, að fátt er
jafn djúp lifun og að virða fyrir
sér ævagömul byzantísk meistara-
verk og þá einkum í söfnum og
kirkjum í Aþenu. Kristín Gunn-
lausgdóttir hefur tileinkað sér
vinnubrögð, sem gefa henni mikið
svigrúm og frelsi til athafna í
framtíðinni, — einnig á sviði rót-
tækustu geira núlista.
Bragi Ásgeirsson
BOKMNENNTIR
S k á I d s a g a
ORÐABÓK LEMPRIÉRES
eftír Lawrence Norfolk. Ingunn Ás-
disardóttír þýddi. Mál og nienning,
1994 - 634 síður.
ÞAÐ ER ekki létt verk að endur-
segja í fáum orðum söguþráð Orða-
bókar Lempriéres. Þetta er marg-
slungin spennusaga sem gerist að
stærstum hluta í Lundúnum árið
1788.
En það má segja að upphaf sög-
unnar sé í La Rochelle í Frakklandi
hundrað og fimmtíu árum áður, það
má líka segja, að grískar goðsagna-
persónur hafi töluverð áhrif á fram-
vindu sögunnar. Þegar ofaná bæt-
ist, að alviturt sjónarhorn sögu-
manns færist í sífellu milli persóna
og atvika, skýrist sú fullyrðing mín
að erfitt sé að endursegja Orðabók
Lempriéres. En ég get, frekar en
ekkert, sagt að aðalpersóna bók-
arinnar, John Lempriére, sé ungur
ofviti sem hefur sökkt sér svo djúpt
í klassíska goðafræði, að fomir
guðir eru farnir að birtast honum
sem lifandi væru.
Lempriére er með öðrum orðum
að truflast, veruleikaskynjun hans
að skriðna. Hann tekur þá upp á
því að semja uppflettirit yfir klass-
íska goðafræði, og tekst þannig að
skrifa sig undan því valdi sem heim-
ur goðafræðinnar hafði á honum.
Það eru reyndar ákveðnir aðilar sem
fá unga manninn til að skrifa upp-
flettiritið, þeir hinir sömu sem setja
ýmis atvik goðafræðinnar á svið
fyrir Lempriére. Þann-
ig er morðið á föður
hans grimm uppfærsla
af örlögum Akteons, en
lesandinn fær ekki
skýringu á þessum
„uppfærslum", fyrr en
í sögulok. Og ekki ætla
ég að gerast sá glæpa-
manður að upplýsa það
hér, en eins og ein
sögupersónan kemst að
orði: „Það byijaði allt í
La Rochelle."
Á bókarkápu Orða-
bókar Lempriéres kem-
ur fram að höfundur-
inn, Lawrence Norfolk,
hafí „fengið gríðarlegt
Iof“ fyrir bókina. Eru
það engar ýkjur, því þessi fyrsta
bók Norfolks (fæddur 1963) hefur
skilað honum miklu lofi, sem náði
hápunkti sínum í fyrra þegar hann
var útnefndur „Best of Young Brit-
ish Novelist".
Það er vissulega sjaldgæft að
tæplega þrítugur maður (bókin kom
út árið 1991) skrifí rúmlega 600
síðna skáldsögu barmafulla af
þekkingu á klassískri goðafræði og
daglegu lífi átjándu aldarinnar.
Hæfileiki Norfolks að
bregða upp sannfær-
andi og lifandi svip-
myndum af götulífi
Lundúna árið 1788,
ber því vitni að ekki
er um neina yfirborðs:
þekkingu að ræða. í
eftirmála sínum tekur
Norfolk fram, að flest-
ir ytri þættir sögunnar
séu byggðir á sagn-
fræðilegum staðreynd-
um, hvort sem um er
að ræða hluti á borð
við klæðnað, veðurfar
eða verð á eplum. Sag-
an er þó ekki bundin
á klafa staðreynda, því
höfundur gefur sé það
skemmtilega skáldaleyfi, að taka
það inn í söguna sem fólk í lok
átjándu aldar gat ímyndað sér að
hægt væri. Og skýrir það nærveru
vélmenna, svo fullkominna, að við
í lok tuttugustu aldarinnar ráðum
ekki yfir þeirri tækni sem þarf til
að búa þau til.
Orðabók Lempriéres er ákaflega
spennandi saga. Sá sem byijar að
lesa hana, mun eiga erfitt með að
leggja hana ólesna frá sér. Sögu-
þráðurinn í senn margslunginn og
markviss. Sagan ágætlega skrifuð
og vel uppbyggð. Mér er það reynd-
ar til efs, að hægt sé að benda á
tæknilega galla í byggingu hennar.
Það má hiklaust halda því fram að
skáldsaga Norfolks sé glæsileg
spennusaga. En, í mínum augum
er hún ekki mikið meira en spennu-
§aga. Jafn fáranlegt og það kann
að hljóma, má segja að Orðabókin
sé of spennandi, á ég þá við að
spennuþátturinn sé full rúmfrekur,
hafi hrifið höfundinn um of á kostn-
að þeirra þátta sem geta hafið bók
upp í það sem við köllum listaverk.
Vegna skriðþunga spennuþáttarins,
verður goðsöguþátturinn til dæmis
heldur yfirborðslegur, stundum lítið
meira en skraut. Það er næstum
því ergilegt að þekking höfundar,
bæði á goðsögufræði, sagnfræði
almennt og eðlisþáttum skáldsög-
unnar, sé eingöngu notuð til _að
skrifa ábúðarmikla spennusögu. Eg
segi eingöngu, því svo virðist sem
Norfolk hafi ætlað sér stærri hlut
en að skrifa spennusögu, öðruvísi
verður það ekki skilið, að hann sér
ástæðu til að skrifa eftimála þar
sem hann veltir ýmsum þáttum
sögunnar fyrir sér.
Það er engin nýlunda að höfund-
ar notfæri sér eiginleika spennusög-
unnar og auðvitað ekkert neikvætt
við það; nægir að benda á sum
verka Dostojevskis. Þessi aðferð
hefur og notið sívaxandi vinsælda
síðustu árin. Hefur sá möguleiki
freistað höfunda, að með henni
geta þeir skrifað fagurfræðilega
skáldsögu sem selst vel. En þetta
er varasöm aðferð, enda ganga
flestir of langt til móts við spennu-
söguna og fórna um leið djúplæg-
ari þáttum. Og það er mín bjarg-
fasta skoðun, að Norfolk hafí í sinni
skáldsögu gengið full rösklega til
móts við spennusöguna. Sem er
synd, því hér er hæfíleikamaður á
ferð.
Ingunn Ásdísardóttir þýðir Orða-
bók Lempriéres. Hún gerir það víða
vel, en þó eru fullmargar setningar
í þýðingunni stirðar í munni. Þann-
ig get ég ekki sætt mig við að segja
einhvern „langt fjarri heimili sínu“
(bls. 530). Að eitthvað sé „aðeins
töpuð spilaskuld í spilinu" (bls. 278)
eða: „Skyndilega sá hann jarlinn
hvergi" (bls. 174-5). Fleiri dæmi
má nefna: „Maðurinn sem hann var
að skrifa þetta bréf, Guardian skip-
stjóri, hafði enga trú á Philips“ (bls.
37). Svo þykir mér afar vafasamt
að tala um að einhver „brölti gæti-
lega á fætur", eins og John Lempri-
ére gerir á blaðsíðu 20. En þrátt
fyrir þessi og önnur ótalin dæmi,
rennur þýðingin oftast vel. Hallast
ég helst að því, að Ingunn hafí
ekki haldið fullri einbeitingu í síð-
asta yfirlestri og því hafí nokkur
fjöldi stirðra setninga flotið með.
Jón Stefánsson
Glæsileg
spennusaga, en...
Lawrence
Norfolk