Morgunblaðið - 05.01.1995, Blaðsíða 6

6 B FIMMTUDAGUR 5. JANÚAR 1995
VIÐSKIPTI
MORGUNBLAÐIÐ
ísland og upplýs-
ingahraðbrautin
Sjónarhorn
Með vaxandi afköstum tölva og gagnaneta er
hlutverk upplýsingatækni að vaxa í þjóð-
félaginu. í stað talsíma og bréfaskipta, koma
myndsímar, talpóstur, og lifandi handbækur
með tali og kvikmyndum. Gísli Hjálmtýsson
skrifar hér um þá hlið upplýsingabyltingarinnar
sem er hvað mest í kastljósinu um þessar
mundir og hann telur breytingar á atvinnu-
háttum og þjóðfélagsskipan verða gríðarlegar.
Notkunarsvið Burðarþörf Stuðull
Hratt upphringimótald b • bitar á sekúndu 14,4 Kb 0,2
Talsími 64 Kb 0,6
Tónlist, geisladiskgæði 128 Kb 1,2
Háhraðanet Pósts & síma 2 Mb 20
Dæmigert staðarnet 10 Mb 100
Myndsími 10 Mb 100
Sjónvarp 30-40 Mb 400
Hágæðasjónvarp 120-900 Mb 2.000
Samskipti ofurtölva 10 Gb 100.000
Afkastaþörf eftir notkunarsviði. Stuðull sýnir hinn gríðarlega mun á afkastakröfum eftir sviði.
Gísli
Hjálmtýsson
ESS er skammt að bíða að
íslenskir viðskiptajöfrar
taka þátt í myndrænni
símaráðstefnu með við-
skiptavinum í Evrópu og Japan sam-
tímis, án þess að yfirgefa eigin skrif-
stofu. Grunnskólanemar fara í sýnd-
arheimsókn í byggð mörgæsa á suð-
urskautinu. Stúdentar sækja fyrir-
lestra frá heimilum sínum, hvort sem
er á Akureyri eða Garðabæ. í Há-
skóla íslands mætir prófessor tii
starfa um miðja nótt til ljúka við
samstarfsverkefni með kollega sín-
um á Fiji. Aðstoðarmaður forsætis-
ráðherra í stjómarráðshúsinu hreytir
fúkyrðum í frönsku samninganefnd-
ina í París, sem þverskallast við að
leyfa fijálsan innflutning á fersk-
fiski.
Þessar breytingamar eru ekki
bara draumaheimur tæknisinnaðra
tölvuskjárýna, þar sem tölvukassinn
með tali, tónum og myndum mynd-
hverfist í viðmælanda og samstarfs-
mann, heldur er hér um að ræða
gríðarleg tækifæri fyrir fyrirtæki og
almenning í öllum löndum, ekki síst
íslendinga.
„ísland er eyja, langt frá öðmm
löndum'." Þannig hófst mín bama-
skólakennsla í landafræði. Til að
vinna bug á þeirri einangrun sem
því fylgir var gert þjóðarátak í byrj-
un aldarinnar um stofnun skipafé-
lags, er tryggja myndi siglingar til
íslands og þar með samband við út-
lönd. Um miðja öldina urðu flugsam-
göngur þjóðbraut samskipta og
færðu þjóðina nær miðpunkti sam-
félags þjóðanna. Á sama tíma byggði
þjóðin upp samgöngur innanlands,
samhliða uppbyggingu símakerfis
um landið og talsambands við út-
lönd. Allt gerði þetta okkur íslend-
ingum kleift að koma vörum okkar
á markað erlendis, dreifa vamingi
innanlands, og taka virkan þátt í
alþjóðamálefnum. Úrbætur í sam-
göngum og fjarskiptum hafa þannig
verið einhver mikilvægasti þátturinn
í stökki íslands frá sjálfsþurftar-
bændamenningu síðustu aldar yfír í
nútímaþjóðfélag með einhver bestu
lífskjör í heimi.
En hátekjustörf framtíðarinnar
era hvorki í súráli, né þorskflökun;
þess í stað verður framtíðarhagsæld
þjóðarinnar að byggjast á mannauði.
Þrautasaga orkufreks iðnaðar gefur
litla von um veralega auðlegðtil þjóð-
arinnar með orkusölu. Þróun í físk-
vinnslu og fískleysi, sem engan endi
sér fyrir, er ekki uppörvandi sem
undirstaða framtíðarvelsældar á Is-
landi. Heildarafrakstur af fiskm-
okstri virðist minnkandi, og allavega
ekki vaxandi miðað við það sem var.
Á sama tíma er hugvit, s.s. þekking,
hönnun og stjómvit að verða ein
dýrmætasta verslunarvaran á al-
þjóðamarkaði.
Hraðbraut upplýsinganna
Tæknileg forsenda upplýsinga-
samfélagsins eru framfarir í ljós-
tækni, öflugri örgjörvar og ódýrir
geymslumiðlar. Flestir hafa orðið
varir við gríðarlega afkastaaukningu
tölva; nýr afkastahákur í dag er afd-
önkuð snigilmaskína tveimur áram
seinna. Færri vita að á síðustu árum
hefur burðargeta glerþráða vaxið
enn hraðar en afköst örgjörva. Þetta
gjörbreytir forsendum í símtækni og
tölvusamskiptum. Útbreiðsla ljós-
rænna samskipta hnykkir auk þess
endanlega á um að stafræn upplýs-
ingamiðlun leysi af hólmi flaumræn-
ar (e. analog) aðferðir við þráðræn
samskipti. Vegna þessa er tækni sem
beitt er við tölvusamskipti, dreifingu
myndefnis og símtækni að verða
nánast sú sama.
Minnkandi sérstaða samskipta-
tækni mismunandi miðla varð fyrir
allmörgum áram kveikjan að um-
ræðu um samnet allra gagna (ISDN).
Á þeim tíma voru tölvusamskipti
óveraleg, og mótaðist hönnun og
staðlar samnetsins að mestu við þarf-
ir símakerfísins. Hönnunin hentar
ágætlega fyrir rólegri gagnaskipti
en er óhentug fyrir meira krefjandi
miðla, og kemur illa til móts við afar
mismunandi afkasta- og þjónustukr-
öfur sem gerðar era til samnetsins
(sjá töflu). í lok síðasta áratugar
hófst vinna við endurhönnun sam-
netsins sem leiddi til rannsóknar-,
hönnunar- og staðlavinnu sem enn
er í gangi. Netið er hannað með til-
liti til gríðarlegrar burðargetu gler-
þráða og ætlað að mæta hinum
margvíslegu og stundum þverstæðu
kröfum um afköst og gæði sendinga.
Ólíkt símanetum er hið nýja ofur-
hraða samnet (B-ISDN) pakkanet
sýndarrása. Netið er byggt á aga-
lausum sendimáta og treyst á lík-
indafræðina að gagnaflutningur
gangi (stór)slysalaust. Samnetið er
ólíkt hefðbundnum tölvunetum hvað
það varðar að líta má á tengingu
milli éndastöðva sem bindandi samn-
ing milli netsins og notenda um til-
tekin afköst og gæði sendingar. Þó
hefðbundin símtenging sé í raun
trygging á burðargetu sem svarar
einni talrás, era skuldbindingar um
gæði sendinga óþekkt í eldri upplýs-
inganetum. Flestir notendur tölvu-
kerfa þekkja tafir og jafnvel hrun á
miklum álagstímum. Til að tryggja
afköst og gæði er heildarálagi nets-
ins stjómað jafnframt því sem lög-
regla netsins fylgist með að sendend-
ur sendi ekki umfram umsamin af-
köst og yfirfylli þannig netið. Sam-
netið býður litla sem enga sérþjón-
ustu til notenda, en er þess í stað
burðarnet fyrir hvað sem er.
Pakkasendingar eru senditækni
tölvuneta, og gefa samnetinu sveigj-
anleika til að glíma við mismunandi
markmið sendenda. í raun er pakka-
sending svipuð gámaflutningum;
sendandi setur hvað hann vill í pakk-
ann en flutningsaðilinn - samnetið
- tekur að sér að koma pakkanum
á leiðarenda. Samnetið þarf ekki að
vita neitt um innihald pakkans til
flytja hann á áfangastað. Með þessu
móti er samnetið ónæmt fyrir því til
hvers verið er að nota það, og þann-
ig von til að ný notkunarsvið (óþekkt
í dag) geti nýtt sér netið í framtíð-
inni. Til að einfalda hnúta netsins
eru allar upplýsingaeindir samnets-
ins jafn stórar.
Agalaus sendimáti er líkt og rifr-
ildi á kaffihúsi; hver sem vill tala
hefur upp raust sína án tillits til
annarra. I raun er þetta þó ekki ólíkt
gámaflutningum, þar sem sendendur
koma með gáma sína til flutningsað-
ila eftir sínum hentugleik án ná-
kvæms tillits til áætlunar skipa.
Vandamál í samnetinu sem af þessu
skapast stafa af notendum sem ekki
mega bíða, svo sem sjónvarpi og
síma. Af þessum sökum var talsvert
rætt um að aga sendendur. í gáma-
flutningum myndi slíkt samsvara að
sendandi tæki frá pláss, óháð því
hvort hann noti plássið eða ekki.
Niðurstaða netspekúlanta varð sú að
vegna vannýtingar flutningsmiðilsins
sem hlýst af ónýttum plássum myndi
slík aðferð reynast of dýr og óþjál.
Þá telja menn að ef burðargeta nets-
ins er gríðarleg, sé ólíklegt að tíma-
næmar sendingar bíði lengi; í raun,
ef skipið er stórt er ólíklegt að for-
gangsgámar komist ekki um borð.
Ávinningur íslendinga
Möguleikar íslendinga sem „upp-
lýsingaþjóðfélags eru margvíslegir.
Mönnum er tíðrætt um aðstöðumun
landsbyggðarinnar og Reykjavíkur,
en ekki er minna um verður aðstöðu-
munur framúrstefnumanna á íslandi
og erlendis. Með ofurhraða samneti
gefst okkur tækifæri að minnka
þennan mun. Stórþjóðir heimsins
gera nú áætlanir og tilraunir með
fjarkennslu, fjarlækningar, stafræn
bókasöfn, margmiðlun og fleira á
sínum upplýsinganetum. Æ fleiri
notendur um allan heim tengjast al-
netinu, Internet, og fara þar hamför-
um á vefnum mikla - World Wide
Web. íslendingar eru engir eftirbátar
annarra í að tengjast netinu, en
markviss notkun fyrirtækja er óvera-
leg og stefnumörkun stjórnvalda og
hagsmunaaðila er hvergi að fínna.
Fjarkennsla á landi sem Islandi er
í senn hagkvæm leið til kennsiu og
um leið sterk byggðastefna. Gildir
þar einu hvort litið er innan lands
eða utan. Hversu margir flytjast til
Reykjavíkursvæðisins til skólagöngu,
eða ílendast erlendis eftir að hafa
árum saman dvalið þar við nám. Þá
er í nútíma þjóðfélagi umróts og
breytinga nauðsynlegt að hafa að-
gang að símenntun. Fyrir flestar
stéttir tækni- og menntafólks er slíka
menntun einungis að fá erlendis.
Fjarkennsla getur verið bæði á formi
útgefíns námsefnis til sjálfnáms, þar
sem tvinnað er saman texta, tali og
myndum, en einnig í formi kennslu-
varps, þar sem til dæmis nemendur
sækja fyrirlestur í Háskóla íslands.
Stafrænir viskubrannar, bókasöfn
framtíðarinnar, era nú reist af kappi
erlendis. Mikilvægt er að við íslend-
ingar reisum okkar eigin, en þó jafn-
vel enn meira áríðandi að geta kom-
ist í erlend söfn. Þetta krefst öflug-
rar samskiptabrautar yfir hafíð,
samninga við aðrar þjóðir um að-
gang, og íslenskun að einhveiju
marki á hugbúnaði og leiðbeiningum
til að nálgast þessi söfn. Við íslend-
ingar erum nýbúnir að kyngja, stolt-
ir, reikningnum fyrir glæsilegri þjóð-
arbókhlöðu. F'yrir örsmátt brot af
þeim fjárhæðum sem þar var eytt
mætti koma íslendingum í samband
við öll helstu upplýsingasöfn heims-
ins.
En alnetið og vefurinn mikli eru
einnig mikilvæg fyrir almenna upp-
lýsingamiðlun. Með aðstoð netsins
dreymir ofríkishrædda Ameríkana
um að minnka megi umsvif og kostn-
að hins opinbera, gera stjórnsýslu-
upplýsingar aðgengilegri og miðlun
þeirra skilvirkari. Þó slíkur ofríki-
sótti sé ekki eins áberandi hér á landi,
er stjómsýsla hér gríðarlega dýr og
dreifíst á fárra hendur. Stórlega
mætti til dæmis draga úr prentunar-
kostnaði, og skriffinnsku, með auk-
inni notkun vefsins á alnetinu. Stór
hluti vinnu hvarvetna í þjóðlífinu er
endurskráning, afritun og endur-
vinnsla upplýsinga. Hér er ekki átt
við bókhaldsgögn, heldur alls kyns
skýrslur, reglugerðir og fleira. Dæmi
um slíkan vinnusparnað er lagasafn,
sem nýverið var boðið á tölvutæku
formi á geisladiski. Með stafrænum
upplýsingabanka aðgengilegum
lagagrúskurum hvarvetna, mætti
gera safnið enn aðgengilegra og
bjóða sýndarleiðir að safninu eftir
þörf hvers notanda.
Þó sumum kunni að virðast þetta
gömul tugga um pappírslausa skrif-
stofu framtíðarinnar, mun samnetið
trauðla forða skógum heimsins frá
frekari eyðingu. Hitt er annað mál
að innan skamms verður það jafn
sjálfsagt að skoða efni á alnetinu
eins og að lesa blöð og bækur. Birt-
ing á alnetinu mun innan tíðar ná
til stærri hóps en birting í nokkra
dagblaði. Ennfremur munu notendur
vefsins mikla sía út efni úr þeirri
ofgnótt sem þeim berst, sem fyrir
útgefendur jafnast á við markhóps-
dreifingu (e. direct mail) og gerir
þannig vefínn að markvissari dreif-
ingarmiðli en póstlista eða frétta-
miðla.
Fyrir einkafyrirtæki er nýting
vefsins ekki minna mikilvæg. Líkt
og með lagasafnið, gæti vefurinn
leyst af hólmi stóran hluta pappírs-
austurs, og gert sívirkt viðhald hand-
bóka og vörulista á mörgum tungu-
málum fýsilegt. Með hjálp margmiðl-
unar á samnetinu munu fjarfundir -
þ.e. myndrænir símafundir - fljót-
lega leysa af hólmi stóran hluta sölu-
og innkaupaferðalaga, og opna nýjar
dyr á útflutningi fullunninna sölu-
vara. íslenskum seljendum hvers
kyns vélrænna og hugbúnaðarkerfa
gefst kostur á að aðstoða viðskipta-
vini sína á hagkvæman hátt til jafns
við erlenda keppinauta með sýndar-
heimsóknum og handleiðslu yfír sam-
netið.
Fyrir íslenska vísinda- og fram-
úrstefnumenn er aðgangur að upp-
lýsingum erlendis lykilatriði. I dag
er rannsóknar- og þróunarstarf á
íslandi í lágmarki og Háskóli íslands
sveltur. Þó frumrannsóknir hérlendis
verði seint viðamiklar er þörf á kröft-
ugu starfi hagnýtra rannsókna og
þróunar. Hér er þörf á algerri kú-
vendingu í ijárveitingum og viðhorfi.
Þá er grundvallarforsenda þess að
slíkt starf geti skilað árangri að ís-
lenskir hugvitsmenn hafí aðgang að
upplýsingum erlendis frá og geti á
auðveldan hátt fylgst með nýjungum.
í dag er sambandið yfír hafið flösku-
háls í nýtingu alnetsins og brani um
vefínn mikla. Þörf er skjótra úrbóta,
og um leið skilnings á að notkunar-
þörfín vex veldisvexti og því þarf
tengibrautin til útlanda að vaxa stöð-
ugt á næstu árum.
Islenskt hugvit er framtíð okkar
allra. Á meðan flestir ráðamenn þjóð-
arinnar einblína á þorsk og við dund-
um okkur við að ergja frændur okk-
ar Norðmenn í Smugunni, eru aðrar
þjóðir heimsins að leggja grunninn
að hálaunastörfum framtíðarinnar.
Niðurstöður þeirra bollalegginga
virðast einróma - hátekjugreinar
næstu ára eru á sviði hugbúnaðar-
gerðar, verkfræði og annarrar þekk-
ingarþjónustu. Á íslandi þýðir þetta
ekki algert fráhvarf frá sjávarsíð-
unni, heldur leiðréttingu þess mis-
skilnings að afrakstur hafsins sé
bundinn við þorsk. Við búum yfir
þekkingu og reynslu, og eigum auk
þess hægt um tilraunir á ýmsum
sviðum veiðitækni, fiskverkunar og
fleiri greina er tengjast hafínu. Aðr-
ar hugvitsgreinar sem eru vel sam-
keppnishæfar eru á sviði orkumála
og hugbúnaðargerðar. Án góðrar
upplýsingabrautar minnkar sam-
keppnishæfni þessara greina og þau
fyrirtæki sem nú vinna brautryðj-
endastarf munu annaðhvort dragast
aftur úr samkeppnisaðilum erlendis,
eða flytja úr landi.
Hvað þarf að breytast
Til að ísland verði virkur þátttak-
andi í upplýsingasamfélagi hrað-
nálgandi framtíðarinnar þarf kraft-
mikil brautryðjendavinna að hefjast
sem fyrst. Upplýsingasamfélagið
knýr ekki dyra á Islandi, heldur verð-
um við sjálfir að byggja upp heim-
reiðar og tengivirki, og stuðla á
annan hátt að hagkvæmri hagnýt-
ingu tækninnar hér á landi. Þó að
Póstur og sími hafi á síðustu árum
fjárfest verulega í gagnaflutnings-
kerfi landsins er enn meiri'fjárfest-
inga þörf. Koma þarf upp ofurhröðu
samneti á íslandi og geysiöflugum
tengilínum til útlanda, langt umfram
það sem nú er áætlað. Leggja þarf
fleiri glerþræði og endurbæta högun
glernetsins bæði á landsbyggðinni,
en þó enn frekar í Reykjavík þannig
að staðbundnar bilanir hafi lág-
marksáhrif á þjónustu netsins. End-
urnýja þarf heimæðar, þannig að'
almenningur hafi greiðan aðgang
að netinu, og að nemendur geti frá
heimilum sínum hagnýtt sér netið
við nám.
Koma þarf á fót upplýsingamið-
stöðvum með öflugum tölvum til að
þjóna netinu og notendum. Til að
jafna álag á netinu og lágmarka
þjónustuáhrif bilana, þarf að dreifa