Morgunblaðið - 08.01.1995, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 8. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
ÞJÓDERNIOG
TIIjVIL JAÍMIK
ingjanum frá að hann myndi eftir því, þegar
Norðmenn söfnuðu barnafötum og sendu til
Vínar eftir fyrri heimsstyijöld. Þegar þeir
komu að skrifstofunni víkur liðforinginn til
hliðar og segir við pabba: „Á eftir yður. Þér
eruð heima hjá yður.“ „Nei“, sagði pabbi.
„Þér eruð því miður heima hjá yður.“
Þegar pabbi hafði verið í haldi í nokkra
daga féll virkið og þeir sem voru þar voru
líka settir í varðhald. Þar með var allt fullt
og Þjóðveijarnir í vandræðum hvemig þeir
ættu að fara með alla þessa fanga. Því varð
að ráði að láta fangana skrifa undir yfirlýs-
ingu um að þeir myndu aldrei nota vopn
gegn Þriðja ríkinu og með það var þeim
sleppt. Pabbi hafði þó ekki hugsað sér að
láta þetta gott heita. Samgöngur í Noregi
voru í lamasessi, svo hann varð sér úti um
hjól og hjólaði frá Þrándheimi til Óslóar.
Sumir þeirra, sem verið höfðu í virkinu, voru
settir í vinnu hjá íjóðveijum og pabbi hjól-
aði fram á nokkra þeirra þar sem þeir voru
að grafa skurð. Hann vildi ekki heilsa þeim
til að vekja ekki athygli á hversu heppinn
hann var að sleppa, svo hann hjólaði þegj-
andi framhjá.
Þegar til Óslóar kom var ekki um það að
ræða að Norðmenn kæmust úr landi, en með
íslenska vegabréfíð komst hann í lest til
Stokkhólms, þar sem afi var þá. Pabbi hafði
hugsað sér að fara til London og ganga til
liðs við útlagastjórnina þar, en það var ekki
um það að ræða að komast beint til London,
svo hann varð að fara í kringum hálfan hnött-
inn í staðinn. Afi fékk honum póstpoka til
að koma áleiðis til íslands og hann átti að
sendast frá Bandaríkjunum. Vandinn var hins
vegar að komast þangað. Leiðin lá gegnum
Sovétríkin, en það var hægara sagt en gert
að fá vegabréfsáritun þangað. Enn bjargaði
afi málunum, því hann var í vinfengi við
maddömu Kholontai, sem var rússneskur
sendiherra. Hún var reyndar aðalsmær, en
hafði snúist til fylgis við byltingarmenn og
fengið sendiherrastöðuna fyrir vikið. Vega-
bréfsáritunin fékkst og í tíu daga ferðaðist
pabbi gegnum Sovétríkin í innsigluðum
vagni, því hann hafði einungis leyfi til að
fara í gegnum landið, en ekki inn í það.
Hann lifði á te og spældum eggjum á leið-
inni og þó merkilegt sé hafði hann alltaf
dálæti á spældum eggjum.
Þegar hann kom yfir hafið fór hann til
norsku nýlendunnar í Kanada, „Little
Norway", þar sem hann kenndi norskum flug-
mönnum um skeið. Póstpokanum kom hann
á skip, en það fórst á leiðinni, svo aldrei
komst pósturinn til skila. Frá Kanada fór
hann svo til Bretlands, þar sem hann bauð
fram þjónustu sína. í stríðinu kom hann víða
við. Einu sinni fékk hann að vita að hann
ætti að gefa sig fram í Skotlandi, svo hann
hélt þangað og var þá munstraður um borð
í kafbát, sem sigldi til Svalbarða. Þannig var
að norskar íjölskyldur, sem bjuggu og störf-
uðu á Svalbarða, voru fluttar þaðan í upp-
hafi stríðsins. Seinna voru svo karlmenn flutt-
ir þangað aftur til að starfrækja veðurathug-
unarstöð á eyjunni. Þjóðveijar höfðu svo
varpað sprengjum á hana og nú var kafbátur
sendur til að huga að mönnunum. Aðkomu-
mennirnir voru settir á land og pabbi var
þama um hríð. Þeir fundu Norðmennina, sem
höfðu flutt sig til á eyjunni, og síðan voru
þeir sóttir af Bandaríkjamönnum og fluttir
burt. Pabbi var ekki sérlega hrifinn af banda-1
rísku hermönnunum, fannst þeir óheflaðir
og ruddalegir.
Eins og ég sagði þá hirti pabbi allt sem
hann fann nothæft. Á Svalbarða rákust þeir
meðal annars á bókasafn, sem hafði orðið
fyrir sprengjuárás og bækumar lágu innan
um brakið. Pabbi hirti eitthvað af þeim, eða
„frelsaði þær“ eins og hann sagði sjálfur.
Þegar hinir norsku íbúar eyjanna höfðu verið
fluttir brott í stríðsbyijun hafði það gerst í
flýti. í einu húsanna fann pabbi dýrindis
borðsilfur, sem hann tók með sér. Hann hafði
síðan upp á fjölskyldunni, sem hafði búið í
húsinu. Hún var þá flutt til Skotlands og
þangað gerði hann sér síðan ferð til að skila
silfrinu.“
Móöurfjölskyldan o«
breska heimsveldió
„Það Var á stríðsárunum í London að pabbi
kynntist mömmu, Susönnu Hunt. Hann var
þá um fertugt en hún var þrettán árum yngri.
Eins og fleiri ungar stúlkur vildi mamma
gjarnan leggja sitt af mörkum þegar stríðið
skall á, svo hún bauð sig fram sem sjálfboðal-
iða. Hún sagðist kunna að sitja hest og keyra
bíl og hún var umsvifalaust gerð að bílstjóra
Þegar ég var aö Ijúka námi geróiég
tilraun til aö komasttil fslands. Ég
skrifaöi Lœknafélagi íslands, sagöist
vera af islenskum œttum og meö is-
lenskt vegabréf og gœti hugsaö mér
aö kynnast þessu landi minu meö því
aö vinna þar um hriö. En þaö barst
aldrei svar.
hjá Frökkum. Svo vildi það til að hún lenti
í samkvæmi með Norðmönnum, kunni vel
við þá og það varð úr að hún gerðist bíl-
stjóri fyrir þá. Þar lágu svo leiðir hennar og
pabba saman.
Móðuríjölskylda mín var býsna dæmigerð
bresk fjölskylda úr efri lögum millistéttarinn-
ar á þessum tíma. Það er ekki hægt að segja
að hún komi frá neinum ákveðnum stað,
kannski helst Sussex eða London, því fjöl-
skyldan átti hús hér og þar og flutti oft.
Mamma var líka iðulega hjá ömmum og
frænkum, svo hún veit ekki alveg hvort hún
telur sig vera frá Suður-Englandi eða Lond-
on. Pabbi hennar, Reginald, lést þegar hún
var ung. Hann umgekkst listamenn mikið,
skipulagði listasýningar og seldi málverk.
Sérgrein hans voru vatnslitamyndir, en hann
málaði þó ekki sjálfur. Við eigum enn nokkr-
ar vatnslitamyndir, sem listamennimir hafa
tileinkað honum, ásamt myndum af sýningum
á hans vegum. Verðið stendur aftan á sumum
og upphæðirnar em hlægilega lágar, líka á
þeirra tíma mælikvarða, svo hann lifði ekki
á þessu. Eg veit ekki hvaðan peningarnir
komu, þeir vom bara þama. Ekki svo að
skilja að fjölskyldan væri auðug, en það var
annað þá og þau höfðu það gott. Eg veit
ekki hvort afi hafði nokkra aðra vinnu eða
hvort hann hafði lært eitthvað. Bæði móður-
afí og amma vom bandarísk í aðra ættina,
svo ég á líka fjölskyldu fýrir vestan, en þekki
hana ekki. Mamma fór stundum þangað í
heimsókn sem stelpa.
Móðurfjölskylda mín hafði komið víða við
og saga hennar tengist breska heimsveldinu
og sögu þess. Tveir frændur mínir börðust í
Búastríðinu. Annar þeirra náði sér aldrei,
hafði fengið sprengjusjokk og vaknaði iðu-
lega æpandi á nóttinni. Móðursystir mín ein,
Sylvia Leith-Ross, fluttist til Nígeríu með
manni sínum, sem varð ekki langlífur, en hún
dvaldist áfram í Nígeríu. Hún hafði skemmti-
legar hugmyndir um land og þjóð. Meðal
annars var hún sannfærð um að landið hlyti
fyrr eða síðar sjálfstæði og hugsaði þá mér
sér að komandi embættismenn þyrftu góðar
eiginkonur, svo hún stofnaði stúlknaskóla til
að kenna þeim góða siði. Einnig safnaði hún
sérstökum pottum, sem innfæddir bjuggu enn
til fyrst þegar hún kom til landsins. Síðan
lagðist framleiðslan af, en þar sem hún hafði
hug á að koma upp safni yfir þessa gripi þá
ferðaðist hún milli evrópskra safna og fékk
þau til að gefa pottana úr kjöllurum sínum
og þannig tókst henni að koma safni yfir þá
á laggimar í Nígeríu. Hún skrifaði líka bæk-
ur um Nígeríu. Síðar fluttist hún aftur til
Englands, en var oft boðin í heimsókn til
Nígeríu, þegar eitthvað stóð til.
Heimsstyijöldin síðari var ekki fýrsta
reynsla mömmu af stríði, því hún og Sylvia
fóm saman til Spánar 1938 þar og ætluðu
að vinna sem sjálfboðaliðar í flóttamannabúð-
um lýðveldissinna á Norður-Spáni. Mamma
var þá rétt innan við tvítugt. Þær lentu þó
í einhveijum hrakningum þama norður frá
og ætluðu að flýja með því að koma sér í
klaustur. Erkibiskupinn í San Sebastian skrif-
aði bónarbréf fyrir þær, svo þeim yrði veitt
viðtaka, en áður en til þess kæmi komust
þær á skip og það voru þeim ærin von-
brigði. Flóttinn hefði verið ævintýralegri.
Mamma fór til London, en frænka til Suður-
Frakklands, þar sem hún vann í flóttamanna-
búðum. Um fjörutíu ámm seinna var frænka
í heimsókn hjá mömmu og pabba á Spáni.
Kvöld nokkurt vom þau að keyra á sveita-
vegi í grenjandi rigningu, þegar þau stopp-
uðu mann á vegarbrúninni til að spyija til
vegar. Þegar hann leit inn í bílinn og kom
auga á frænku sagði hann samstundis: „Þig
þekki ég!“ — og það var þá úr flóttamanna-
búðunum í Frakklandi, svo það var munað
eftir henni þaðan. Hún dó fyrir rúmum tíu
árum og var þá um nírætt.
Móðurfjölskyldan ferðaðist mikið. Ein
móðursystir mömmu bjó í París. Faðir henn-
ar hafði á sínum tíma stungið af með leik-
konu til Biarritz, sem á þeim tíma var glæsi-
legur strandstaður. Þegar kom að því að
peningarnir þmtu vorkenndi eiginkonan hon-
um svo að hann gæti ekki áfram lifað eins
og hann var vanur að hún sendi honum pen-
inga, svo hann gæti lifað með sama hætti
og áður. Það var nú ekki þröngsýninni fyrir
að fara, andstætt því sem einhver kynni að
halda.
Amma var nú samt sem áður ögn tortrygg-
in á að einkabarn hennar giftist einum af
þessum ótal útlendingum, sem komu til Eng-
lands í stríðinu. Þegar pabbi var svo kynntur
fyrir tengdamóður sinni tilvonandi barst það
einhvern veginn í tal að hann gæti rakið
ættir sínar aftur á níundu öld. Það þykir
Islendingum kannski ekki tiltökumál, en í
Englandi kemst enginn aftur fyrir innrás
Normanna 1066, svo þetta þótti ömmu nokk-
uð merkilegt. Alla vega var ráðahagurinn
samþykktur. Þegar amma var orðin gömul
fluttist hún til foreldra minna í Noregi, því
pabba fannst að þar gætu þau betur sinnt
henni og hún lést í Noregi.
Brúðkaupsferðina fóru foreldrar mínir til
kolanámubæjar í Wales. Ekki var hann bein-
línis sá, sem mamma hefði óskað sér sem
áfangastaðar í brúðkaupsferðinni, en pabbi
hafði fengið þá hugmynd að hann langaði
að sjá lífið í námubæ og það varð úr. Fyrir
stríð höfðu mamma og hennar líkar örugg-
lega ekki séð annað en eigin jafningja, en í
stríðinu hristust stéttirnar svolítið saman.
Heimsóknin í námabæinn varð mömmu því
ekki áfall. Hún gerði sér grein fyrir að hún
og fjölskylda hennar höfðu það betra en
margir aðrir.
Ég hef misst sambandið við ensku fjöl-
skylduna, en mamma hefur það enn. Framan
af man ég að mamma fór nokkuð oft til
London. Pabbi kom því í kring í gegnum
sambönd sín í flughernum að við fengum far
með herflugvélum. Áður en stigið var um
borð voru foreldrar mínir látnir undirrita yfir-
lýsingum að færist flugvélin þá væri ekki
hægt að höfða skaðabótamál gegn flughern-
um. Svo fengum við fallhlífar, sem við höfð-
um á okkur um borð, þar sem við sátum á
kössum og svo var lent á litlum flugvöllum.
Stundum fórum við með skipi. Við fórum
oftast í burtu frá Ósló um jólin og þá nokkr-
um sinnum til London, þar sem við fengum
lánaða íbúð vinafólks pabba og mömmu. Þá
fórum við í jólasamkvæmi hjá fjölskyldunni,
sem hafði það til siðs að mæta í smóking.
Einhvern tímann man ég eftir að hafa leitað
með mömmu í heilan dag að smóking á mig,
þá kominn á legg, en einhvern veginn tókst
okkur ekki að finna réttu stærðina, svo önn-
ur föt urðu að duga.“
Spánarlíf
„Eftir stríðið fluttu foreldrar mínir til Ósló-
ar og þar fæddist ég 1946. Pabbi lærði rönt-
genlækningar og setti upp stofu í ódýru hús-
næði í fremur fátæklegu hverfí. Þar hafði
hann konu sér til aðstoðar, kenndi henni
meðferðina og allt þetta gerði hann til að
binda sem minnst fé í rekstrinum og geta
ferðast sem mest. Þau mamma voru afar
samhent um ferðaáhugann og nú tóku við
mörg og löng ferðalög. Árið 1949 langaði
þau að verða sér úti um bíl, sem var hægara
sagt en gert, því það ríkti skömmtun í Nor-
egi. Þá tók mamma sig til, skrifaði bréf til
Henrys Fords í Bandaríkjunum og spurði
hvort hann gæti ekki selt þeim bíl. Það barst
bréf um hæl, reyndar ekki frá Ford heldur
ritara hans, um að í tiltekinni búð á Time
Square á tilteknum tíma yrði til bíll handa
henni. Það var því úr að þau fóru til New
York, þar sem allt stóð heima og þau keyptu
bílinn.
Það var alltaf mamma sem keyrði og fyrst
fóru þau um New York, síðan í gegnum
Bandaríkin, niður til Mexíkó og alla leið nið-
ur til Yucatán. Þá fóru þau að velta fyrir sér
hvernig best væri að koma bílnum heim. Á
kaffihúsi nokkru hittu þau af tilviljun Norð-
mann, sem pabbi þekkti úr sjóhernum. Eins
og svo margir þaðan kom hann úr verslunar-
flotanum og var aftur kominn þangað. Þegar
þau pabbi fóru að bera sig upp við hann með
bílinn var ekkert hik á honum. „Við tökum
hann á dekkið." Bílnum var nú skipað út og
hann fluttur til Noregs og mamma og pabbi
fóru líka sjóleiðina. Eins og svo oft hafði
mér verið komið fyrir hjá ömmu.
Nú vorum við orðin bíleigendur og 1950
keyrðum við í fyrsta skiptið til Spánar og
þá niður til þorpsins Calpé, sunnan Benidorm,
en því hafði pabbi kynnst þegar hann var
þarna í borgarstyijöldinni. Ferðin tók tíu
daga á þeim tíma, en tekur nú þijá. Næstu
árin keyrðum við venjulega þangað um pá-
skaleytið, við mamma urðum eftir og vorum
fram á haust, en pabbi eitthvað minna. Eftir
að ég fór í barnaskóla var ég þarna í fjóra
mánuði. Þau fóru þá oft á undan og ég var
sendur seinna. Þegar ég var sjö ára man ég
eftir að það var settur á mig merkimiði og
ég sendur með flugvél til Spánar. Þetta var
hreyflavél, sem millilenti ótal sinnum, áður
en við komumst á áfangastað.
Þetta líf hentaði mömmu vel, því hún tók
aldrei neinu ástfóstri við Noreg og lærði
norsku aldrei til hlítar. Enska var heimilis-
málið og er mitt annað móðurmál. Þeir Norð-
menn sem hún hitti fannst henni heldur dauf-
ir. Hún var vön því að fólk talaði um allt
milli himins og jarðar, en í Ósló fannst henni
að umræðuefnið væri aldrei annað en annað
fólk og áþreifanlegir hlutir, aldrei rætt um
neitt óhlutstætt.
Lífíð í Ósló og lífíð á Spáni voru tveir gjöró-
líkir og ótengdir heimar. Allir norsku vinir
mínir áttu allt öðru vísi heimili, fjölskyldur
þeirra ferðuðust ekki og þeir voru heillaðir
af lífí okkar. Eins og ég sagði var heimilismál-
ið enska og á Spáni lærði ég spænsku. Ég
get ekki sagt að ég þekki Spán, þvi landið
er ólíkt eftir héruðum, en lífið í þorpinu okk-
ur þekkti ég vel. Samlíf fólksins þarna er svo
miklu meira aðlaðandi en ég þekki frá Nor-
egi. Fólkið er mjög hugulsamt og hefur til
að bera meðfædda kurteisi og tillitssemi.
Þegar við fórum að venja komur okkar til
Spánar í upphafi sjötta áratugsins var fá-
tæktin þarna gífurleg. Ekki svo að skilja að
fólk sylti, en það hafði ekkert milli hand-
anna. Nú, einni kynslóð síðar, er þarna
blómstrandi velmegun, sem fyllir mig vissu-
lega von fyrir hönd mannkynsins.
Fram á fullorðinsár var ég þarna öll sum-
ur og kem þangað enn, því mamma býr þar
að mestu leyti, þótt hún eigi enn íbúð í Ósló.
Mér fannst svo sem ekki alltaf skemmtilegt,
því spænsku krakkamir voru í skóla og ég
var oft einn. Mamma lék við mig og við
köfuðum oft saman, en hún Ias líka mikið,
þau pabbi áttu stórt bókasafn, svo ég varð
sjálfur að finna mér eitthvað til dundurs.
Við bjuggum þijá kílómetra utan við bæinn
og það fór líka mikill tími í heimilishaldið,
þó við værum fá, halda húsinu við og keyra
inn í bæ til að kaupa í matinn. Þegar ég
eltist fór ég inn í bæ á kvöldin og eyddi tíman-
um eins og hinir krakkamir, fór í bíó, út að
dansa og stal vínbeijum úr görðunum á leið-
inni heim, alveg eins og hinir. Ég var einn
í hópnum, nema bara að ég var ekki alltaf
þarna.
Pabbi og mamma lifðu líka eins þeir inn-
fæddu og það var þeim alveg ómeðvitað að
þau lögðu áherslu á að aðlaga sig, ekki að
koma með hugsunarhátt og lifnaðarhætti
sína og reyna að sveigja umhverfíð að því.
Nú er kannski einfaldara að setjast að hvar
sem er í Evrópu, því lífið í einstökum löndum
líkist meira en áður, en á þessum tíma var
fjarska mikill munur á lífínu í Ósló og þarna
niður frá. Þau áttu og mamma á enn góða
vini þama. í upphafi auðveldaði það sam-
bandið að þessi hluti landsins hafði verið á
bandi lýðveldissinna, sem pabbi hafði lagt
lið. Þau keyptu fljótlega hús þarna og þar
sem pabbi var mikið í burtu sá mamma að
mestu um allt, bæði innanstokks og utan. í
fyrstu voru verkamenn í vinnu við að koma
húsinu í lag og mamma stjórnaði því verki.
* Þeir tóku því vel, þar til kom að því að ákveða
hvar klósettið ætti að vera. Það fannst þeim
að enginn gæti ákveðið annar en húsbóndinn
og tóku ekki annað i mál en að bíða þar til
pabbi kæmi og gæti tekið þessa mikilvægu
ákvörðun."
Ini Suóur-Amcríku
í langferóabílum
„Þegar leið á sjötta áratuginn hófu mamma
og pabbi ferðir á fjarlægari slóðir. Árið 1957
lögðu þau upp í fyrstu ferðina til Suður-
Ameríku, einmitt á dánardægri Hákons kon-
ungs. Þau voru þijá mánuði í fyrstu ferð-
inni, en fóru síðan einum átta eða tíu sinnum
þangað, meðal annars á allar eyjarnar, eins
og Galapagos, Páskaeyjarnar, Falklandseyjar
og til syðsta byggða bóls í heimi. Ég held
það séu fáir staðir í Suður-Ameríku, sem þau
hafa ekki verið á. Upphaflega fóru þau á
slóðir Jesúíta, því þó að pabbi væri nánast
andtrúarlega sinnaður og sérlega uppsigað