Morgunblaðið - 08.01.1995, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 8. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MANIMLÍFSSTRAUMAR
Svo skal böl bæta
ÞEGAR vin-
ur minn
Steinar Berg
Bjömsson var í
jólafríi heima
efiir Elínu Pálmadóttur
að útlista stöðuna í Sómalíu og
brambolt þeirrar hirðingjaþjóðar
við að verða nútíniaþjóð, sem
hlyti að vera langvinn þróun,
sagði hann að ýmislegt sem
þama kæmi upp á minnti hann
á það sem tekið hefur okkur ís-
lendinga 50 ár að þróa til lýðræð-
is. Hvað er t.d. langt síðan ís-
lendingar máttu óáreittir nota
peningana sína utan landsteina?
Býsna stutt og raunar ekki fyrr
en nú um áramótin að við höfum
náð afnámi gjaldeyrishafta. Á
allra síðustu ámm hefur þó mið-
að hratt leiðréttingum til lýðrétt-
inda. Sums staðar eigum við þó
all langt í land, engu síður en
margar Afríkuþjóðir eða Austur-
Evrópuþjóðir. Em skömmtunar-
stjórar atkvæðisréttar til dæmis
ekki að tala um að bjóða mér
og þér upp á allt að hálfan at-
kvæðisrétt? Fýrsta viðbragð:
Hálfan atkvæðisrétt — nei, takk!
Þótt fjölmargt hafi á síðustu
2-3 ámm gengið í lýðræðis- og
réttlætisátt í stjórnsýslu og skip-
un vamaraðila fyrir borgarana,
blasir einmitt nú á nokkrum svið-
um við hneisa, sem hefur skerpst
svo við erfið-
ar efnahags-
aðstæður og
atvinnuleysi,
að ekki er
lengur brúk-
legt í velferð-
arsamfélagi.
Varla
hefði maður
trúað því að
eiga á Islandi
eftir að
þekkja til
vinnandi
fólks sem
ekki ætti fyr-
ir jólamatn-
um. Þijár
einstæðar
mæður með
2-4 börn veit
ég um sem þannig var ástatt
hjá. En ef láglaunakona með
böm er í vinnu og skrifuð fyrir
íbúð, þótt lítinn hlut eigi og af-
borganir af lánunum höggvi
veralega í mánaðarlaunin, þá á
hún ekki rétt á félagslegri hjálp.
Og ef einhver af 4 skólabörnum
láglaunakonu era yfir 16 ára, fær
hún ekki greitt með þeim nema
geta sjálf innheimt meðlagið af
föðurnum. Ríkið reiðir það aðeins
af hendi að 16 ára aldri. Sé tek-
ið mið af hve illa ríkinu gengur
að ná endurgreiðslu út hjá feðr-
um, er augljóst að einni móður
gengur varla betur. Það era því
býsna margir í láglaunavinnu að
reyna að klára sig sjálfir, sem
nú á þessum síðustu og verstu
tímum fara niður fyrir brúkleg
mörk, eiga varla fýrir matnum.
Konur sem ná því með herkjum
að hafa innbakaðan físk í jólamat-
inn eða kjötsúpu sem hita má upp
öll jólin, eins og ég veit til nú um
þessi jól. Eða hafa fengið hangi-
kjöt og kartöflur hjá Mæðra-
styrksnefnd, sem hjálpar eftir
þörfum utan við fastar reglur.
Það er þetta fólk, fólkið á sjálf-
bjargarmörkunum, sem er að
reyna að hanga á íbúðinni sinni
sem nú fær á hana skattaábótina
sem getur riðið baggamuninn. í
Reykjavík er bætt á fasteigna-
gjaldið með svonefndu föstu
sorphirðugjaldi á fermetra, burt
séð frá því hvort eigandinn hefur
nokkrar tekjur til að greiða það.
Ennfremur er nú að bætast á
bykkjuna umsýslugjaldsböggull.
Þetta lendir á þessu jaðarfólki,
ungu fólki og ekki síst gömlum
manneskjum,
sem eyddu öllu
sínu í að koma
upp íbúð til að
eiga í tryggt
hús að venda í tekjurýmun eða
veikindum. Það er hugsana-
skekkja að bera það saman við
önnur lönd, þar sem fólk hefur
t.d. frekar reynt að tryggja sig
með kaupum á skartgripum í
bankahólf eða hlutabréfum. Hve
langan tíma ætli taki að plokka
íbúðina af tekjulítilli manneskju
með svona látlausum álögum á
íbúðina og húsnæðisleysi sendi
hana í velferðarkerfið? Það er
reikningsdæmi! Hlýtur ekki að
vera hugsanavilla að skattleggja
þá sem ekki hafa tekjur til að
borga?
Nú er augljóslega svo komið
að fullvinnandi láglaunafólkið
má við engu. Gott að sjá í ára-
mótagreinunum að verkalýðsfor-
ingjar bæði ASÍ og BSRB treysta
sér i að kreíjast stærri hluta til
handa þessu fólki og minnka
þarmeð bilið milli sinna eigin
umbjóðenda. Það verður auðvitað
aldrei bam í brók nema í reikn-
ingsdæminu séu allir með tekjur.
Þar ætti ríkisvaldið að geta kom-
ið til og sett í lög að allar sposl-
ur og duldar tekjur reiknist með
í púkkinu. Ættu að vera hæg
heimatökin, þar sem ríkið er
stærsti vinnuveitandinn og ekk-
ert borgað út nema það komi í
bókhaldi, eða hvað? Ekki er langt
í að sjáist hvort þetta er alvara
eða allt í plati.
Þó er skammarlegast að horfa
í okkar samfélagi upp á hrakn-
inga ósjálfbjarga fólks og sjúkl-
inga. Alzheimersjúklinga sem
hraktir era af heimilum sínum á
ókunnugan stað þegar öllum
nálægum er ljóst að manneskjan
raglast alveg við flutninginn og
óvíst að hún nái nokkum tíma
aftur áttum. Eða að sjúklingar
geti beðið á sílengdum biðlista
þar til læknismeðferð verður
gagnslaus eða óþörf. Minnir á
sjónarspilið í Bosníu, þar sem
allir eru að beijast fyrir sínum
heilaga rétti og milli víglínanna
vamarlaust fólkið. Hlýtur ekki
að vera hægt að setja með lögum
betri öryggisventil fyrir bjargar-
lausa í okkar velferðarkerfi, ekki
síst þegar þetta getur dunið
meira en 30 sinnum yfir sjúkl-
inga, þegar löggiltar heilbrigðis-
stéttir þurfa — með réttu að sjálf-
sögðu — að sækja kjarabætur?
Varla getur nokkrum verið greiði
gerður með því að setja þá í þá
aðstöðu að ákvarða hverjum eigi
að fórna til að herða kröfurnar
og hvaða sjúklingar eigi að borga
fyrir það ef brotið er á þeim
annars staðar. Þat er fomt mál
að svá skal böl bæta at bíða
annat meira, sagði Grettir Ás-
mundarson. Hlýtur ekki að vera
leið til að undanskilja þá au-
mustu tryggilegar slíkum
hremmingum í okkar samfélagi?
SAGNFRÆDI/. ý ab leyfa eiturlyff
Vínsölubannið vestra
ogfrdsiþegnanna
HANN Indriði G. Þorsteinsson
skrifaði á dögunum ágæta
grein í Morgunblaðið um bragg
og glæpi í Bandaríkjunum. Síðan
hef ég verið að velta fyrir mér
tvennu (andagift-
in er nú ekki
meiri). Hvernig
stendur á því að
bókaþjóðin sjálf
hampar fjölmörg-
um svonefndum
rithöfundum er
skrifa bækur sem
iðulega eru þyngri
eftir Jón
Kjoltason
á höndum en huga en hundsar
aðra eins og til dæmis Indriða sem
hefur þó skrifað þær bestu skáld-
sögur sem komið hafa út á ís-
lenskri tungu? Ég þarf ekki að
nefna nema Þjóf í paradís til að
rökstyðja mitt mál.
Þar sem þessi spurning krefst
meiri heilabrota en ég ræð við
ætla ég að einbeita mér að hinni;
má draga einhvem lærdóm af vín-
sölubanninu alræmda í Bandaríkj-
unum?
Bannið gekk í gildi í janúar
1920 og var stefnt gegn fram-
leiðslu og neyslu áfengra drykkja.
Ráðamenn trúðu því .einlæglega
að í áfenginu væri að fínna rót
flestra þjóðfélagsmeina, bannið
væri því ekkert annað en skurðað-
gerð og tilgangurinn að losa þjóð-
arlíkamann við illkynja æxli. ÍÞetta
sjónarmið er ótrúlega líkt því sem
nú svífur yfir vötnum þegar rætt
er um eiturlyf. En vopnin snerust
heldur betur í höndunum á forsjár-
mönnum bandarísku þjóðarinnar.
Vargöld og skálmöld gekk í garð
(sem Indriði lýsir skemmtilega) og
það sem hafði byijað í sama frelsi-
sanda og krossferðirnar til forna
snerist upp í andhverfu sína.
VIÐSKIPTIA1 Capone og félaga blóms-
truðu meðan stjórnvöld einbeittu sér
að „áfengisbölinu".
Bannið varð ögrun við
frelsi þegnanna og
glæpamenn sáu sér
leik á borð að efnast.
Bruggun varð blóm-
legasta iðngreinin
vestan hafs og skúrkar
á borð við A1 Capone
lýstu sér sem helstu
velgjörðarmönnum
þjóðarinnar. „Ég hef
alltaf litið á það sem
sjálfsagða þjónustu
við almenning að út-
vega fólki skikkanlegt
áfengi,“ sagði Cap-
one.
Á meðan stjórnvöld
hreyktu sér af „þurr-
um Bandaríkjunum“
óx áfengisneysla landa
þeirra um allan helm-
ing. Lögreglan varð æ
oftar að fást við
drukkna ökumenn og
þau 13 ár sem bannið
stóð dóu ekki færri en þrjátíu og
fimm þúsund Bandaríkjamenn af
völdum áfengiseitrunar. Stað-
reyndin var sú að áfengisbannið
hafði breytt stórum hluta banda-
rísku þjóðarinnar í lögbijóta.
Flestir höfðu þó ekki unnið annað
til saka en að dreypa á vínglasi
sem að vísu gat orðið örlagaríkt.
Tíu barna móðir í Michigan var
dæmd í lífstíðarfangelsi fyrir að
leyna einni ginflösku og 1929 urðu
saklaus hjón fyrir árás FBI-
útsendara, konan var skotin til
bana en eiginmaðurinn barinn
hrottalega. Og ástæðan? Lög-
gæslumanninum fannsfy leggja
áfengislykt af hjónunum. Á meðan
þessu fór fram gengu stórglæpon-
ar eins og Johnny Torrio og sjálf-
ur Capone fijálsir um götur og
hreyktu sér af þjónustulund sinni
við almenning.
Vínsölubannið, sem var ekki af-
numið fyrr en Franklin D. Roose-
velt settist á forsetastól árið 1933,
hleypti nýju blóði í glæpabakter-
íuna vestra sem hefur allar götur
síðan lifað góðu lífí og fjölgað sér
hratt. Annað bann tók við af áfeng-
isbanninu og leiddi af sér annað
stríð sem háð hefur verið af mik-
illi ákefð og grimmd síðustu ára-
tugi. Barist er gegn eiturlyfjum og
enginn munur gerður á hassköggli
í pípu og fljótandi heróíni í sprautu,
maríjúana og verksmiðjufram-
leiddu LSD. Allir eru búnir að
gleyma hinu kostnaðarsama stríði
Hoovers forseta gegn áfenginu,
afleiðingum þess og árangri barátt-
unnar, ef það er þá réttnefni.
LÆKNISFRÆÐI/ sinnis hljóbri horg
Efégnwmrétt
LÍKLEGA er það ofarlega í hugum
flestra þegar rætt er um háan ald-
ur að honum fylgi sljóleiki og
gleymska.
EIR sem rita bækur og blaða-
greinar handa lærðum eða
leikum um starfsemi heilans hafa
áram saman haldið því fram að
hvorki meira né minna en 100
þúsund tauga-
frumur í gamal-
mennisheila logn-
ist út af á hveiju
ári og þannig fari
minningar um
liðna daga hægt
og hægt forgörð-
um. En nú era
skoðanir á þessu
að breytast og taugalíffræðingar
við Harvard-háskólann, svo að
dæmi sé tekið, hafa komist að því
með nýtískulegri frumutalningu
að heilafrumur deyja ekki hópum
saman þótt aldur færist yfír; hins
verður gjarnan vart að sumar
þeirra rýrna og viðbrögðin verða
hægari þegar langt er liðið á líf
og tíma.
Birgðageymslur þekkingar í
heilanum gisna hvorki né leka
þótt rækilega togni á ævinni, en
stundum vill brenna við að læsing-
ar stirðni og tafsamara sé að kom-
ast að því sem inni er geymt. Vís-
indamenn sem beita nýrri tækni
til að virða fyrir sér unga og gamla
mannsheila í fullu starfí fínna helst
þann mun að „vélbúnaði" heilans,
með öðrum orðum óteljandi síma-
þráðum hans og tengslum, sé
hætta búin af tímans tönn. Á hinn
bóginn virðist sem „hugbúnaður-
inn“, sjálfar upplýsingarnar sem
hafa safnast „fyrir á langri ævi,
geymist von úr viti og verði jafn-
vel fínni og þróaðri eftir því sem
árunum fjölgar.
Þegar afkastageta hugans hef-
ur náð hámarki og halla tekur
undan fæti er það ekki endilega
minnið sem slaknar fyrst, heldur
aðrir hæfíleikar eins og það að
vera fljótur að átta sig á landa-
korti eða finna bíiinn sinn þegar
maður fer út úr stórverslun. um
aðrar dyr en inn var komið. Þess
konar leiðindi kunna jafnvel að
angra fólk á góðum aldri, t.d.
milli fertugs og fimmtugs.
Margt er á döfinni í þessum
fræðum. Vísindamenn segjast
geta mælt „visku" náungans og
hafa sannfærst um að hún eykst
með árunum. Paul Baltes á Max
Planck-stofnuninni í Berlín vill
skilgreina visku með setningunni:
Næmt skyn á grundvallaratriði
mannlífsins. Þeir sem ná þar máli
búa yfir eiginleikum svo sem inn-
sýn og yfírsýn, dómgreind og
hæfni til að vega og meta and-
stæðar skoðanir og geta lagt
dijúgan skerf til lausnar flóknum
vandamálum. Eins og við mætti
búast ná fleiri úr hópi þeirra eldri
og lífsreyndari góðum einkunnum
á slíku prófi en hinna sem ungir
eru og óreyndir. Sú niðurstaða
kemur mætavel heim við málshátt-
inn um að oft sé það gott sem
gamlir kveða.
Og enn eitt dæmi um marg-
breytni fræðanna. Ef hægt er að
draga ályktanir um heilastarf
mannsins af háttsemi annarra
spendýra, og það er stundum talið
gerlegt, mætti forvitnast um
hvernig gamlar rottur í búram
bregðast við þegar nýjum leik-
föngum er fleygt inn til þeirra.
Þær kunna sér ekki læti, heilinn
vaknar af dvala og boðleiðir opn-
ast. Næstu dægur eykst blóðflæði
til heilans, en þegar frá líður og
nýjabrumið er af sækir í sama
gamla horfið og rottunum fer að
leiðast. Þá hefur verið gripið til
þess ráðs að láta þær fylgjast með
öðrum rottum sem eru nýbúnar
að fá leikföng í búrin sín. Engin
viðbrögð frá áhorfendum! Það er
lítið púður í að glápa á fótbolta í
sjónvarpinu í staðinn fyrir að fá
að sparka sjálfur.
Ég held maður þekki það.
eftir Þórarin
Guðnason