Morgunblaðið - 15.01.1995, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 15. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
GLÍMAN
VIÐ TRÖLLIN
Ósvaldur
Knudsen (t.v.)
og Björn Stef-
fensen endur-
skoðandi eftir
góöan dag í urr-
iðaveiðinni.
fyrir urriðann. í
mynni þess og í gljúfrunum við
Dráttarhlíðina var gnótt riðmalar
af heppilegum grófleika, og réttur
straumhraði fyrir farsæla hrygn-
ingu. Þrátt fyrir stríðan straum í
útfallinu er líklegt, að stórgrýti í
árfarveginum hafi víða skapað
nægilegt skjól; bæði fyrir kyn-
þroska fisk í hrygningu, en líka
fyrir seiði.
Sogið var líka auðugt af smádýr-
um, sem voru tilvalin fæða stóran
hluta af lífsferli urriðans. Yfir-
gnæfandi hluti smádýranna í Efra-
Sogi voru lirfur hins fræga bit-
mýs, sem tryggði öruggt framboð
á næringu fyrir urriða á öllum stig-
um lífsferilsins, ekki síður að vetri
en sumri, því lirfur bitmýsins lifa
yfir veturinn. Búsvæði þeirra er
að finna í hröðu straumvatni, þar
sem botn er fastur eða gróinn, og
mest er af þeim í fallvötnum sem
renna úr stöðuvötnum, líkt og
Efra-Sog gerði, því slík fljót bera
með sér mest af lífrænum efnum.
Allt þetta var í boði í Efra-
Sogi: straumur, möl og fæða. En
þessu til viðbótar var gnótt murtu
og smábleikju í Þingvallavatni og
Úlfljótsvatni, svo stálpaðir urriðar
gátu fyrirhafnarlaust skipt yfir í
stærri bráð þegar þeir náðu svo
mikilli stærð, að of orkufrekt var
að eltast við smábráðina. Fágætt
er, að öll þessi skilyrði séu til stað-
ar í einu og sama vistkerfi, og
vera má, að einmitt þetta atriði
skýri galdurinn, sem leiddi til þess,
að Sogsurriðinn varð að jafnaði
miklu stærri en á nokkrum öðrum
stað.
Paradísarmlsslr
Þessi skilyrði voru í vetfangi
eyðilögð með Steingrímsvirkjun
1959, sem í reynd girti fyrir Efra-
Sog. Mikilvægum riðstöðvum og
gjöfulum uppeldissvæðum var
svipt undan urriðanum, og jafn-
framt þvarr hin mikilvæga fæðu-
lind, sem fólst í bitmýinu, sem
hvarf þegar straumurinn stöðvað-
ist. Auk þess var miklu magni af
skordýraeitri dreift á bakka árinn-
ar, ofan og neðan Úlfljótsvatns,
sem ekki aðeins hraðaði útrýmingu
bitmýsins í straumi Sogsins, heldur
hafði líka afgerandi áhrif á fískinn
í ánni.
Á þjóðhátíðardaginn 1959 urðu
Sautján punda
stórurrlðl sem
Benedikt
Sveinsson, for-
seti Efri deildar
Alþlngís, veiddi
við Torfnes sum-
arið 1937. Ungi
veiðimaðurinn
er óþekktur.
Grelnarhöfundur,
Össur Skarphéð-
insson, með
væna bleikju úr
Þingvallavatni.
stofnsins á sínum tíma. En rann-
sóknir á seinni árum hafa sýnt,
að stofninn í Efra-Sogi var ekki
aðeins einstakur vegna þess hversu
óvanalega stórir urriðarnir gátu
orðið. Athuganir írskra vísinda-
manna á arfgerð Sogsbúans hafa
leitt í ljós að hann tilheyrir hinum
upprunalega stofni urriðans sem
leitaði upp í ferskvatn þurrlendis-
ins í lok síðustu ísaldar, og lokað-
ist þar inni þegar jökullinn hopaði
frá Evrópu.
Kjörskilyrði
í tíu þúsund ár þróaðist hann
óáreittur við skilyrði, sem voru ein-
stæð, og aðeins örfáir stofnar eru
ennþá til í heiminum af hinu upp-
runalega landnámi tegundarinnar.
Erfðafræðilega var því stofninn í
Efra-Sogi fjörgamall. Að þessu
leyti var Sogsbúinn einstakur;
hann tilheyrir evrópska „landn-
ámsstofninum" sem svo er stund-
um nefndur, og þeim mun ríkari
er skylda okkar til að koma honum
til bjargar.
Guðmundur frá
Miðdal sagði frá
upphafi að hann
hafi „... oft kom-
ið með heila
hestburði..." úr
veiðiferðum
sínu-
enn kaflaskil: Þann dag brast varn-
argarður í mynni árinnar fyrir
framan inntak Steingrímsstöðvar
sem þá var enn ólokið. Geysilegt
vatnsmagn flæddi niður og svipti
með sér þykku lagi af riðmöl fram-
an við útfallið, sem mögulega hefði
getað haldið uppi einhverjum hluta
stofnsins. Slysið hafði víðtæk áhrif
í Þingvallavatni; yfirborð
þess lækkaði á annan
metra, og búsvæði seiða,
hornsíla og annarra smá-
lífvera þurrkuðust upp.
Enginn vafi leikur á
því, að virkjun Stein-
grímsstöðvar og stíflun
Sogsins leiddi til röskun-
ar á vistkerfi Þingvalla-
vatns, sem óáreitt hafði
þróast í tíu þúsund ár. Brottnám
urriðans fól í sér íhlutun í flókna
lífkeðju, sem ég tel að hafi hnikað
til margbrotnu samspili mismun-
andi fiskistofna í Þingvallavatni.
Urriðinn var rándýrið, sem sat efst
í fæðukeðjunni og fullvaxta ein-
staklingar hafa að líkindum sótt
talsvert af fæðu sinni í smærri
fiska í vatninu. Urriðinn kann því
að hafa verkað sem einhvers konar
hemill á örar breytingar á stofn-
stærð þeirra. Þetta samspil teg-
undanna hélt vistkerfi vatnsins í
því horfi, sem best féll að ástandi
þess hveiju sinni. Sumir hafa bein-
línis rakið hrun murtuveiðinnar úr
60 tonnum 1983 niður í ekkert
1986 beinlínis til brotthvarfs urrið-
ans, en það er þó um-
deilt.
Sérstæð náttúra er
hluti af arfleifð, sem er
engu síðri en sagan og
menningin. Hana verður
að varðveita, og henni
ber að bæta þau spjöll
sem maðurinn af gáleysi
vinnur. Á 50 ára afmæl-
is lýðveldisins ætti því
Landsvirkjun að gera gangskör að
því að opna farveg Efra-Sogs á
nýjan leik. Erlend reynsla sýnir,
að tiltölulega auðvelt yrði að ná
aftur upp urriðastofninum, sem
svæðið var frægt fyrir. Þannig
yrði greidd skuld við lífríki sögu-
frægasta staðar á íslandi, - skuld,
sem er löngu komin á gjalddaga.
Á augabragði
þvarr f Ijótið.
Gljúfrin þögn-
uðu. Einn
merkasti urr-
iðastofn sög-
unnarféll ídá.
Svo kváðu skáldin
Tómas:
TÓMAS Guðmundsson
ólst upp á bökkum Sogs-
ins, og fljótið orti sig inn
í sál framtíðarskáldsins.
í staðinn kvað hann því
lofgjörð þar sem hann
minnist urriða, sem «... í
lygnum hjartans vaka“.
Eftir að virkjunin var
byggð ritaði Tómas graf-
skrift fljótsins, þar sem
sagði meðal annars: „Það
fer vitanlega ekki hjá
því, að okkur, sem áttum
Sogið að bernskuvini og
sálusorgara, þyki mjög á
það gengið með öllum
þessum breytingum. Og
samt mun það halda
áfram að yrkja, en aðeins
með öðrum hætti en áður
... En seinna, þegar ný
þekking hefur leyst
verkmenningu nútimans
af hólmi, mun Sogið
smám saman hverfa aft-
ur að fornum háttum..."
Ólafur Jóhann:
ÓLAFUR Jóhann Sig-
urðsson ólst frá níu ára
aldri upp á Torfastöðum
við Sogið og lærði að
veiða hjá frægum veiði-
mönnum á borð við Guð-
mund frá Miðdal sem gaf
honum fyrsta girnið sem
skáldið sá. Árinnar og
umhverfis hennar gætir
víða sterklega í verkum
hans, og má nefna bækur
eins og „Fjallið og
drauminn" og „Litbrigði
jarðarinnar" til merkis
um það.
En skáldið veiddi
fleira en hugmyndir úr
vötnunum; einu sinni
fékk hann fimmtán
punda urriða. Guðmundi
Daníelssyni, skáldbróður
sínum, sagði Ólafur Jó-
hann frá öðrum urriða,
miklu stærri, sem hann
dauðþreytti uns hann var
lagstur á hliðina í vatns-
borðinu, - en þá losnaði
spónninn, og tröllið
hvarf á vit lengra lífs í
djúpunum. „Og hans
vegna,“ sagði hið mikla
skáld, „fer maður aftur
og aftur og hættir aldrei
að vitja vatnanna, - ef
ekki í vöku, þá í draumi.“