Morgunblaðið - 19.01.1995, Blaðsíða 20

Horfur eru á betri hag-
vexti árin 1995 til 2005
en síðustu tíu árin
Fjármál á fimmtudegi
*
A tíu ára afmæli Viðskipta o g atvinnulífs er forvitni-
legt að bera breytingar og árangur í efnahagsmálum
síðasta áratuginn saman við það sem von er á næstu
tíu árin, segir Sigurður b. Stefánsson. Framfarir íslend-
inga eru nú komnar undir nýrri tækni og þekkingu sem
mun enn breytast ört á næstu árum.
ARIÐ 2005 er líklegt að íslendingar
geti litið aftur og fagnað a.m.k.
18% tekjuaukningu á mann síð-
‘ ustu tíu árin eða um 1,7% aukn-
ingu á mann á ári. Ef þjóðinni fjölgar árlega
um 0,8 til 0,9% að jafnaði svarar þessi aukn-
ing til um 2,6% hagvaxtar. Þetta er ríflega
tvöfalt meiri framleiðsluaukning á mann en
náðst hefur árin 1985 til 1995 en þá hafa
þjóðartekjur aukist um innan við 8% á mann
eða innan við 0,8% á ári að jafnaði. Ef þessi
árangur næst árin 1995 til 2005 verður
hann í sama dúr og reiknað er með meðal
annarra ríkja innan OECD að jafnaði en þar
hefur hagvöxtur verið 2,5 til 2,7% að jafn-
aði síðustu áratugi.
Hagvöxtur næstu tíu árin
á allt öðrum forsendum
en fram til þessa
Hagvöxtur næstu tíu ára mun eiga sér
aðrar skýringar en hagvaxtarskeið síðustu
fimm áratuganna. Þá var unnt að auka afla-
verðmæti úr sjó hvern áratuginn á fætur
öðrum auk þess sem vinnsla og sala raforku
til stóriðju hófst. Árið 2005 er líklegt að
hafinn verði útflutningur á raforku um sæ-
streng til ríkja Evrópusambandsins í upp-
hafi nýs skeiðs í orkubúskap íslendinga.
Sjávarafurðir verða enn öruggasta undir-
staða útflutningstekna þjóðarinnar en ör
tækniþróun og ný upplýsingakerfi, bæði við
veiðar, fullvinnslu og sölu aflans, svo og við
stjórpun veiða og nýtingu fískistofna, gerir
að verkum að unnt verður að auka afrakst-
ur auðlindarinnar í krónum talið án þess að
veiða fleiri fiska. Árið 2005 verður ferðaþjón-
usta ein mikilvægasta atvinnugrein þjóðar-
innar og er ný tækni síðustu ára og næstu
ára enn undirstaða þeirra breytinga.
Forsendurnar fyrir tekjuaukningu íslend-
inga næstu tíu árin eru tvær. Hin fyrri er
framandi og ókunnugleg í fyrstu en verður
skjótt hluti af daglegu lífí manna. Þetta er
ný tækni og þekking, ekki síst upplýsinga-
og fjarskiptatækni, sem orðið hefur til á
allra síðustu árum eða verður til á næstu
árum en er engu að síður grundvöllur fyrir
bættum lífskjörum okkar í framtíðinni. Síð-
ari forsendan fyrir aukinni hagsæld þjóðar-
innar á næstu árum er mikil aukning á frjáls-
ræði í viðskiptum á íslandi og við útlönd sem
komið hefur verið á með hægfara umbótum
innanlands en stórstígum samningum við
útlönd á síðustu árum, ekki síst fríverslunar-
samningnum sem kenndur er við GATT og
samningnum um aðild að Evrópska efna-
hagssvæðinu. Þótt margt sé óljóst í framtíð-
inni getum við bókað að breytingar verða
örari næstu tíu árin en þær hafa verið ára-
tuginn 1985 til 1995.
Frjáls viðskipti á fjár-
málamarkaði hafa áhrif
á öllum sviðum þjóðarbúsins
Árið 1985 mátti heita að öllu fjármála-
kerfi landsmanna væri stjórnað af hinu opin-
bera. Ákvörðun vaxta var í höndum seðla-
bankans (viðskiptabankar fengu fyrst tak-
markað frelsi til að ákveða innlánsvexti í
ágúst 1984), lánsfé var að verulegu leyti
skammtað, gjaldeyrisviðskipti lutu ströngum
reglum og skiiyrðum og gengi krónunnar
var háð stjómvaldsákvörðun. Hlutabréfa-
markaður var ekki til og viðskipti með mark-
aðsskuldabréf ekki heldur. Verðmæti skulda-
bréfa (spariskírteina, húsbréfa, bankabréfa
o.s.frv.) og hlutabréfa á markaði nemur nú
um 270 milljörðum króna og nálgast senn
tvo þriðju hluta af landsframleiðsiu eins árs.
Árið 1985 hafði verðtrygging verið heimil
í fimm ár og raunvextir voru nýlega hættir
að vera neikvæðir að marki. Þótt víða hafi
orðið gríðarlegar framfarir í íslenskum þjóð-
arbúskap síðustu tíu árin eru breytingar
óvíða meiri en á fjármálamarkaði og áhrifa
þeirra gætir í ríkum mæli í lífi allra lands-
manna. Segja má að með breytingum í gjald-
eyrismálum um síðustu áramót hafi síðustu
hindrunum við frjálsum viðskiptum á fjár-
málamarkaði verið rutt úr vegi. Um þrír
fjórðu hlutar bankaviðskipta, allt íbúðalána-
kerfið, allir fjárfestingarlánasjóðir atvinnu-
veganna, ásamt hluta af viðskiptum með
ríkisverðbréf og tryggingastarfsemi eru þó
enn í höndum hins opinbera.
Lánakerfið hefur stækkað
um 50% af landsframleiðslu
á fimm árum
Efsta súluritið hér á síðunni sýnir stækk-
un lánakerfisins (þ.e. fjármálamarkaðsins í
heild) sem hlutfall af vergri landsframleiðslu
(VLF) árin 1985 til 1995 auk lauslegrar
áætlunar allt til ársins 2005. Árin 1985 til
1988 var lánakerfíð að jafnaði um 130% af
landsframleiðsiu en það hefur vaxið um yfir
50% af VLF í 183% af VLF eða um meira
en 6% af VLF á ári að jafnaði árin 1989 til
1994. Verulegur hluti aukningarinnar hefur
verið á verðbréfamarkaði. Verðmæti mark-
aðsverðbréfa var aðeins fá prósent af VLF
árið 1985 en er nú, tíu árum síðar, nálægt
63% af VLF (sjá súlurit í annarri röð til
hægri). Svo örri stækkun lánakerfis einnar
þjóðar og svo mikilli útþenslu markaðsverð-
bréfa á svo skömmum tíma fylgja vaxtar-
verkir en þá verður að skoða í ljósi fjármála-
sögu mun lengra típiabils.
Á áttunda áratugnum þegar allir vextir
og mestallar lánveitingar voru háð opinber-
um ákvörðunum voru raunvextir iðulega
neikvæðir um 10, 20 eða jafnvel 30%. Mikið
fé streymdi þá úr vösum sparifjáreigenda
til þeirra sem nutu lána úr hendi hins opin-
bera, einkum þáverandi frumatvinnugreina,
sjávarútvegs og landbúnaðar, sem „högnuð-
ust“ vel af þessu fyrirkomulagi. Einstakling-
um voru einnig skömmtuð bankalán, íbúðal-
án og lífeyrislán en í afar smáum stíl. Eign-
atilfærsla í skjóli neikvæðra raunvaxta var
því frá heimilunum til fyrirtækja í völdum
atvinnugreinum. Eftir að verðtryggingu var
komið á með lögum eftir'árið 1979 tók að
draga úr þessari bakdyrauppsprettu eigin
fjár atvinnuveganna.
Skömmtun við lánveitingar
aflögð fyrir aðeins fáum árum
En sjávarútvegur og landbúnaður höfðu
lifað af fjárstreymi um bakdyrnar um árabil
og gátu ekki greitt vexti af verðtryggðum
lánum, hvað þá afborganir. Þá tóku við póli-
tískir byggðasjóðir sem lánuðu fé í stórum
stíl til fyrirtækja, einkum á landsbyggðinni,
sem ekki gátu alltaf veitt tryggingar fyrir
lánum eða greitt þau til baka með eðlilegum
hætti. Er tók að líða á níunda áratuginn
voru þessar styrkveitingar orðnar ríkinu of
dýrar til að unnt væri að standa undir þeim
til frambúðar. Áætlað hefur verið að um
„styrkjakerfi" áttunda og níunda áratuganna
hafí runnið þrír til fimm milljarðar króna
árlega að meðaltali.
í stjórnartíð ríkisstjórnar Davíðs Oddsson-
ar hefur tekist að uppræta þetta fyrirkomu-
lag við fjármögnun fyrirtækja að mestu leyti.
Á níunda áratugnum var losað nokkuð um
höft í fjármálaviðskiptum. Vegna þess að
vextir réðust að mestu á markaði í fijálsum
viðskiptum frá árinu 1987 lagðist skömmtun
við lánveitingar smám saman af; það var
ekki lengur „lán“ að fá Ián og á síðustu
árum hefur fólki og fyrirtækjum lærst að
taka ekki meiri lán en hagkvæmt þykir.
Heimilin jafnstór lántakandi
og öll fyrirtæki samtals
Auknu frelsi við lántökur og háum raun-
vöxtum hefur fylgt mikil aukning lánsfjár á
markaði eða útþensla lánakerfisins eins og
áður var lýst. Fullu frelsi í lánaviðskiptum
hefur fylgt að sumir hafa ekki kunnað fótum
sínum forráð og tekið meira fé að láni en
unnt var að standa undir. Lánastofnanir
hafa tapað allmiklu fé á síðustu árum eða
svipaðri fjárhæð árlega og áður rann um
bakdyrastyrkjakerfið. Þetta tap er í senn að
rekja til ónákvæmni lánveitenda við mat á
greiðslugetu lántakenda og áratuga þörf
margra fyrirtækja fyrir lánsfé sem ekki
þurfti að greiða aftur. Þessi fyrirtæki er
mörg hver horfin en önnur hafa náð að aðlag-
ast breyttum tímum.
Hlutfallsleg skipting lánakerfisins eftir
lántakendum árin 1985 til 1995 sést á súlu-
ritinu í annarri röð til vinstri. Þar kemur
glögglega í ljós að hlutur fyrirtækja hefur
verið að minnka allan áratuginn eða úr 62%
í 38% af heildarlánsfé. Hið opinbera og heim-
ilin (einstaklingar) hafa sótt í sig veðrið í
staðinn. Hlutur heimilanna hefur vaxið úr
25% af heildarlánsfé árið 1985 (en til þess
tíma hafði lánsfé til einstaklinga verið háð
skömmtun) í 38% árið 1994. Heimilin eru
því jafnstór lántakandi nú og öll fyrirtæki
landsmanna samtals.
Erlendar skuldir þjóðarinnar minnka
í fyrsta sinn í fjöldamörg ár
Aðlögun fyrirtækjanna að nýjum aðstæð-
um á fjármálamarkaði á árunum 1987 til
1994 hefur oft verið kostnaðarsöm og erfið
og framleiðni hefur aukist hægar þessi árin
fyrir vikið. Ástæða er til að ætla að árin
1993 og 1994 hafi verið vendipunktur í þess-
ari baráttu til aðlögunar og framundan sé
eðlilegra ástand með 1-2% framleiðniaukn-
ingu á ári að jafnaði. Árið 1994 minnkuðu
erlendar skuldir þjóðarinnar í krónum talið
í fyrsta sinn í fjöldamörg ár. Svo virðist sem
stærð lánakerfisins sem hlutfall af lands-
framleiðslu hafi náð jafnvægi í bili, m.a.
vegna þess að landsframleiðsla er nú tekin
að aukast á nýjan leik, ef *til vill um 1%
árið 1993, 2% árið 1994 og 1,5-2% árið 1995.
Þannig hefur afnám hafta á frjáls við-
skipti, ekki aðeins á íjármálamarkaði heldur
einnig á fjölmörgum öðrum sviðum í þjóðar-
búskapnum, styrkt stoðir atvinnulífsins og
orðið grundvöllur aukinnar hagsældar í
framtíðinni. Áhrifanna af nýlegum samning-
um um aðild að Evrópska efnahagssvæðinu
og fríverslunarsamningnum GATT er þó
ekki tekið að gæta enn nema í litlum mæli.