Morgunblaðið - 19.01.1995, Blaðsíða 36

36 D FIMMTUDAGUR 19. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
101 VIÐSKIPTI
Tilgnngiir og þróun
Orkusáttmála Evrópu
Olíumarkaðurinn
íslendingar undirrítuðu nýveríð Orkusátt-
mála Evrópu en með honum eru ríki vestan-
verðrar Evrópu að tryggja sér aðgang að
orkulindum fyrrum Sovétríkja gegn því að
fjárfesta og flytja verkþekkingu til þessa
svæðis. Guðmundur W. Vilhjálmsson fjall-
ar hér nánar um þennan markað sem víða
eru miklar vonir bundnar við.
ÞEGAR aðgengi skapaðist að orkustöðvum fyrrum Sovétríkjanna
varð ljós hin gífurlega mengun sem þar var.
Miklar vonir voru bundnar
við orkusáttmála Evrópu
( European Energy
Charter), er hann var samþykktur
af 35 þjóðum í árslok 1991.Var
honum ætlað að koma á fjárfest-
ingum í fyrrum Sovétríkjum og
greiða þeim aðgang að markaðs-
kerfi vestrænna þjóða þeim og
öðrum til blessunar. Aðalforsendur
sáttmálans voru annars vegar
áhugi Vestur Evrópu á að tryggja
sér aðgang að orkulindum í fyrrum
Sovétríkjum og jafnframt þeim
markaði, sem þar væri fyrir hendi
fyrir nýja tækni og íjárfestingar
í olíuiðnaði og hins vegar þörf
þeirra ríkja fyrir nýja tækni, nú-
tímaskipulag og í heild sinni nýtt
umhverfi, lagalega og stjómunar-
lega, sem gerði þessum þjóðum
kleyft að starfa í takt við háþróað-
an olíuiðnað annars staðar.
Áhugi Vestur Evrópu stafaði
líka af því að þegar aðgengi skap-
aðist að orkustöðvum á hinum víð-
áttumiklu sléttum þessarra ríkja,
sem áður voru lokuð, varð ljós hin
gífurlega mengun, sem þar hafði
orðið fyrir kæruleysi eða vankunn-
áttu og vitað er að mengun á sér
engin landamæri. Aðgerða var þörf
strax og svo virtist sem hver að-
gerð varðandi mengun og úrbætur
í framleiðslu yrði til mikilla bóta.
Forsætisráðherra Hollands, Ru-
ud Lubbers, lagði á fundi Evrópu-
sambandsins í Dublin í júni 1990
fram tillögur um orkumálasátt-
mála Evrópu. Tilgangur með þess-
um sáttmála kom fram í fjórum
punktum:
1. Að skapa aðildarríkjum að-
gang innbyrðis að orkulindum og
orkukerfum hverra annarra ájafn-
réttisgrundvelli.
2. Að tryggja samkeppni og
aðgang aðildarþjóða til þátttöku í
útboðum á mannvirkjum í orkuiðn-
aði hverri hjá annarri.
3. Að tryggja öryggi Qárfest-
inga meðal aðildarþjóða á þann
hátt að arð megi flytja til heima-
ríkis og að koma í veg fyrir bóta-
laust eignamám.
4. Koma á upplýsingarskiptum
um orkumál og samvinnu um
orkunýtingu og nýjungar í orku-
málum.
Sáttmálinn áréttar þó þá grund-
vallarreglu,að ríki hafi full og
óskoruð yfirráð yfir auðlindum sín-
um, en við nýtingu þeirra beri að
gæta umhverfissjónarmiða og að
ætíð verði sjálfbær þróun höfð að
leiðarljósi.
Óháðari OPEC
Vestur Evrópa ætlaði sér með
orkusáttmála þessum að öðlast
forgang að gífurlegum orkubirgð-
um í fyrrum Sovétríkjum og verða
þannig óháðari OPEC ríkjunum.
En fljótlega kom í ljós að fleiri
vildu sitja að þessu olíubirgðum.
Bandarísk olíufélög höfðu misst
eignarhald á olíubirgðum í Mið-
austurlöndum. Olíuframleiðslan
minnkaði ört í Bandaríkjunum og
innflutningur þangað jókst að
sama skapi. Bandaríkin vildu líka
gera sig óháðari OPEC og þeim
fannst ekki eðlilegt að Evrópa
sæti ein að olíunámum í Rúss-
landi, Kasakstan og víðar handan
tjaldsins sem féll. Þau ákváðu því
að verða aðilar að sáttmálanum
og Japan fylgdi í kjölfarið. ísland
gerðist stofnaðili að sáttmálanum.
Var þar m.a. haft í huga, að það
gæti greitt fyrir aðgang að mörk-
uðum á orkusviðinu með tilliti til
borana og jarðhitaráðgjafar.
í framhaldi af sáttmálanum var
gert ráð fyrir að gerðir yrðu tveir
samningar til útfyllingar. Fljótlega
kom í ljós að allir voru ekki sam-
mála um hvað standa skildi í
samningunum. Svo virtist sem
Rússar og fleiri ríki þar austur frá
hefðu ekki gert sér grein fyrir
anda sáttmálans svo sem því at-
riði, að gert var ráð fyrir að ekki
mætti meina aðgang að olíu og
gasleiðslum, þ.e. að kerfin skyldu
vera öllum opin á jafnréttis-grund-
velli ( Common Carrier ). Rússar
hafa beitt fyrrum sambandsrríki
sín ströngum skilyrðum varðandi
aðgang að leiðslum gegnum Rúss-
land, en afnot þeirra er þeim nauð-
synleg til að koma olíu sinni á
markað erlendis. Bretar voru einn-
ig mjög hikandi við að fallast á
þetta atriði.
Breytingar frá fyrstu
hugmyndum
í meðförum hefur nokkuð verið
sveigt frá upprunalegum hug-
myndum sáttmálans, en 17. des-
ember sl. undirrituðu 46 þjóðir
fyrri samninginn í Lissabon. Sig-
hvatur Björgvinsson, iðnaðarrráð-
herra, undirritaði samninginn fyrir
Islands hönd en Alþingi þarf að
staðfesta hann. Ekki er einkavæð-
ing nú skilyrði vegna andstöðu
Norðmanna og Rússa. Sum ríki
hafa talið að ekki sé nægilega
tryggt að flytja megi hagnað til
heimastöðva fyrirtækja í væntan-
legum samningum og eru Banda-
ríkjamenn þar á meðal enda undir-
rituðu Bandaríkin ekki samning-
inn og eru menn nú ekki eins bjart-
sýnir á að takast muni að skapa
grundvöll, sem fjárfestingar í fyrr-
um Sovétríkjum myndu byggjast
á. Bandaríkin telja jafnframt að
Evrópusambandið njóti forréttinda
skv. samningnum. Það vefst jafn-
framt fyrir stjóm Bandaríkjanna
að hún telur sig ekki geta skuld-
bundið hin einstöku ríki Bandaríkj-
anna. Rússar undirrituðu hinsveg-
ar í Lissabon. Jafnframt lýsti orku-
málaráðherra Rússlands yfir, að
Rússa myndu þurfa 35 miljarða
dollara til koma olíuvinnslumálum
sínum í gott horf. Frestur gefst
til 16. júni á næsta ári til að undir-
rita þennan samning. Rússland.
Þolinmæði stóru olíufélaganna
gagnvart Rússlandi fer nú að
þverra. Viðbrögð rússneskra
stjómvalda skapa mikla óvissu.
Heimildir em veittar og síðan aft-
urkallaðar. Svör eru mjög óljós
um skattlagningu af starfsemi ol-
íufélaga í Rússlandi og raunar líka
í öðmm þessarra nýju lýðvelda.
Nokkur hinna stóm olíufélaga
hafa hætt við áform sín í þessum
lýðveldum og huga frekar á fjár-
festingar í Kína og öðrum Asíu-
ríkjum. í dag leita olíuauðug ríki
ákaft til olíurisana með óskir um
fjárfestingar gagnstætt því, sem
áður var.
ítök mafíunnar
Til stóð að fella niður kvóta og
leyfisveitingar á olíuútflutningi frá
Rússlandi frá síðustu áramótum,
en þá átti allur útflutningur að
verða fijáls gegn greiðslu útflutn-
ings-skatta eins og gert hafði ver-
ið samkomulag um við alþjóðlegar
fjármálastofnanir. En nú, er komið
var að þessu, kom hik á viss öfl
innan stjórnkerfis Rússlands.
Ástæðan fyrir þessu er sú, að nú
er óttast, að er ákvörðunarvaldi
yfirvalda sleppir, muni útflutning-
urinn lenda í höndum rússnesku
mafíunnar.
Rússneska mafían hefur mikinn
hluta dreifingar á bensíni á sínu
valdi. Við fall kommúnismans féll
einnig réttar- og réttargæslukerfið
án þess áð nýtt kæmi i staðinn.
Hvorki almenningur né lögreglan
var viðbúin þessu. Mafían kom í
kjölfarið og styrkist stöðugt með
ofbeldi og morðhótunum jafnt gegn
innlendum aðilum sem erlendum.
Breskur starfsmaður erlends ol-
íufélags var keyrður niður á götu
í Pétursborg og beið bana og blaða-
maður var myrtur í Litháen vegna
rannsókna sinna á tengslum maf-
íunnar við olíuiðnað Rússlands.
Neste, finnska ríkisolíufélagið, hef-
ur hætt starfsemi sinni og fjárfest-
ingum í fyrrum Sovétríkjunum þar
sem ekki var hægt að tryggja ör-
yggi starfsmanna.
Aðgerðir Rússa í Tsjesjníju og
sú grimmd. sem þar er beitt hafa
vakið kröftug mótmæli á Vestur-
löndum og valdið áhyggjum um
stöðugleika í stjóm Rússlands.
Óttast menn nú að fjárfestingar,
sem gerðar yrðu í dag gætu verið
glataðar á morgun með tilkomu
nýrra stjórnarherra. Heima fyrir
hafa aðgerðir rússneska hersins í
Tsjesjníju verið ákaft gagnrýndar
og ekki bætti úr skák hve illa var
af stað farið, er vanmáttur rúss-
neska hersins opinberaðist.
Ýmsir styðja þó aðgerðirnar og
telja, að Jeltsin hafi ekki átt ann-
arra úrkosta völ, þar sem fleiri
ríki hefðu annars sagt sig úr lög-
um við Rússland. Vitnað er til
þess að um fleiri múslimaþjóðir
er að ræða innan Rússlands og
meðal fyrrum Sovétríkja og að
íran og jafnvel Tyrkland sækjast
nú mjög eftir áhrifum þar með
loforðum um efnahagsaðstoð, sem
Rússland getur ekki veitt. Á Vest-
urlöndum er sigur rússneska hers-
ins af mörgum talinn nauðsynleg-
ur til að hindra það að múslimar
í Rússlandi sameinist öðrum mú-
slimum og auki á þá ógn, sem
stórveldi múslima gæti orðið. Aðr-
ir benda á að innan Rússlands sé
eingöngu um múslima að nafninu
til að ræða, að ráðandi kynslóð,
alin upp undir ráðstjóm, sé ger-
sneidd öllum trúarlegum tengsl-
um. Miklar olíulindir eru í sumum
þessarra múslimaríkja.
Kvótakerfið úr gildi
Á gamlársdag nam svo Viktor
Tsjernomyrdin, forsætisráðherra
Rússlands, úr gildi kvótakerfíð,
sem gilt hafði um útflutning olíu
frá Rússlandi, eftir miklar deilur
innan stjórnar Rússlands, enda
hafði Alþjóðabankinn hótað að
afturkalla lán upp á 60p miljónir
dollara að öðrum kosti. Ákvörðun-
in tekur gildi við birtingu, en lekið
hefur út að jafnframt hafi útflutn-
ingsskattar verið lækkaðir úr 30
ecu ( um 5 dollara ) á tonn í 22
ecu á tonn. Milliliðakerfi verður
enn við líði, en milliliðum fækkað.
Talið var að rússneskir fram-
leiðendur yrðu skyldaðir til að selja
innlendum hreinsunarstöðvum 65
% af hráolíuframleiðslu sinni, en
af því mun ekki verða. Má því
búast við auknum útflutningi,
jafnvel svo að áhrif gæti haft á
heimsmarkaðsverð, ef betra skipu-
lag kemst á framleiðslu og flutn-
inga, enda er verð á innlendum
markaði töluvert lægra. Áhætta
er tekin með niðurfellingu kvóta,
þar sem það gæti leitt til þess að
skortur verði á olíu í Rússlandi eða
stórhækkunar á verðum og gæti
það orðið banabiti Jeltsin.
Stutt er síðan hitunarolía var
allt að því ókeypis í Sovétríkjun-
um. Stjómvöld hafa þó ekki sleppt
tökum á dreifingar-kerfinu, jarð-
leiðslum, og hafa því enn nokkur
tök á að stýra því hvert hráolían
fer. Spuming er, hvort það sam-
rýmist orkusáttmálanum, sem
Rússar hafa undirritað. En með
þessu tryggja Rússa sér jafnframt
hagnað af olíu annarra fyrrum
Sovétríkja, sem þurfa að nota
þessar flutningaleiðir. Ýmislegt
bendir til þess að síðustu aðgerðir
Rússa nægi ekki til að eyða tor-
tryggni vestrænna ríkja og olíufyr-
irtækja.
Höfundur er forstöðumaður
eldsneytisdeildar Flugleiða
Viðskiptafræðingur/
markaðsfræðingur
Fyrirtæki á sviði tölvuráðgjafar óskar eftir að
ráða viðskipta-/markaðsfræðing til starfa sem
fyrst.
Starfið felst í markaðssetningu á nýju sölu- og
markaðskerfi, svo og aðstoð við ráðgjöf á því
sviði.
Reynsla er ekki skilyrði.
Umsóknarfrestur er til og með 25. janúar nk.
Umsóknareyðublöð og nánari upplýsingar
á skrifstofunni frá kl. 9-14.
Afleysinga- og ráðningaþjónusta
Lidsauki hf.
Skólavörðustlg la - 101 fíeykjavlk - Sími 621355
Bláb allra landsmanna!
-kjarni málsins!