Morgunblaðið - 20.01.1995, Blaðsíða 2
2 D FÖSTUDAGUR 20. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
DAGLEGT LIF
Bangsi
hefur lengi
verið vinsæll félagi
ÓSKÖP sætur bangsi var nýlega seldur bangsa-safnara á sex millj-
ón krónur, á uppboði hjá Sotheby’s. Var þar á ferð vel með farinn
bangsi Margaretar Steiff frá árinu 1903. Margaret þessi Steiff þótti
afburða saumakona og var þekkt
Þýskalandi um aldamótin fyrir
gullfalleg bamaföt sem hún hann-
aði og saumaði. Síðar fór hún að
gera bangsa og átti drýgstan þátt
í því að hið stóra, sterka og ógn-
vekjandi dýr, skógarbjöminn, er
mjúkur, góður og notalegur í hug-
um okkar. Steiff-verksmiðjan er
enn starfrækt og þykja þeir bangs-
ar þeir fínustu, Rolls Royce leik-
fanganna, segja þeir sem vit hafa
á.
Á liðnum áratugum hafa börn
sofið með bangsa sinn í fanginu
og þótt árin líði og bangsi trosni,
skipar hann veigamikinn sess í
hjörtum margra fram á gamals
aldur.
Dansandi bangsi
í tímaritinu Pacific Way var
nýlega grein um bangsa og m.a.
rifjað upp að Ptolemy II. konungur
í Egyptalandi, átti dýragarð fyrir
2.200 ámm, þar sem ísbjörn var
meðal íbúa. Á 15. og 16. öld
skemmtu Evrópubúar sér margir
við bjarndýraveiðar og síðar not-
færðu fjölleikahús sér námshæfi-
leika bjama. Áhorfendur gerðu þá
skýlausu kröfu að sómasamlegt
Ijölleikahús hefði skemmtiatriði
með björnum, þar sem þeir skaut-
uðu, léku listir með bolta, stóðu á
„höndum" eða kepptu í boxi.
Bangsi hefur forskot
í dótabúð
Þótt samkeppni ríki um hylli
þeirra sem heimsækja dótabúðir,
virðist bangsi hafa forskot á tusku-
dýr af öðmm tegundum og öll þau
ógrynni af leikföngum sem fylla
hillurnar. í Bandaríkjunum kostar
meðalstór Steiff-bangsi í kringum
50 þús. kr. í greininni kemur fram
að víða taka verslanir að sér að
panta Steiff-bangsa fyrir við-
skiptavini og haft er eftir eiganda
leikfangaverslunar á N-Sjálandi
að hann hafi nýlega pantað rúm-
lega 100 þús. kr. bangsa fyrir vel
stæðan viðskiptavin.
Tuskubangsar þekktust á síð-
ustu öld, en urðu ekki verulega
algengir fyrr en á 20. öld. í ensku-
mælandi löndum er hann kallaður
Teddy bear og er skemmtileg saga
bak við nafngiftina. Er hún rakin
stuttlega og sagt er frá ástæðu
þess að Teddy bear var nefndur í
höfuðið á Theodore Roosevelt
Bandarikjaforseta frá 1901 til
1909.
STÓR bangsi stendur vörð fyrir framan stærstu leikfanga-
verslun í Christchurch á Nýja-Sjálandi. þegar líða fór á 6.
áratuginn var farið að nota gler og plast í augu bangsanna.
Forseti i bjarndýraveiði
Roosevelt hafði frá barnæsku
áhuga bjamdýraveiðum og einkum
þótti honum fjörug tilhugsun að
komast í návígi við grábjörn, stór-
an mannskæðan björn sem lifir í
vesturríkjunum. Haft var eftir hon-
um að yfirvegaður veiðimaður og
vel vopnum búinn ætti að geta
fangað grábjörn.
Sagan hermir að í nóvember
1902 hafi forsetinn tekið sér frí
frá skyldustörfum til að komast í
veiðiferð til Mississippi. Lánið var
ekki með honum og stærsta dýrið
sem hann fann var íkorni. Einum
af fylgdarmönnum forseta þótti
ófært að hann kæmi úr bjarndýra-
veiði með aðeins eina bráð, sem
þar að auki væri íkorni, svo hann
varð sér úti um lifandi skógarbjörn
í nágrenninu. Björninn var um 120
kg að þyngd og hafði gengið í
gildru veiðimanna. Samkvæmt
sögunni afhenti maðurinn forseta
sínum bjöminn með þeim orðum
að hann gæti skotið hann og hag
rætt sannleikanum um veiðiafrek
þegar hann kæmi aftur til Was-
hington.
Stóðst hégómlega áskorun
Theodore Roosvejt var stað-
fastari en svo að hann félli fyrir
hégómlegri hugmynd fylgdar-
mannsins. 15 árum áður hafði
Roosvelt stofnað Boone- og Croc-
kett-klúbbinn sem hafði það mark-
mið að stuðla að og efla heiðar-
leika í öllum íþróttum, en klúbbur-
inn var nefndur eftir djarfhugun-
um Daniel Boone og Davy Crock-
ett. í ljósi þess fannst forsetanum
ekki við hæfi að skjóta hinn fang-
aða björn og sneri heim til forseta-
hallar með hræ af einum íkorna.
Clifford K. Berryman pólítískur
grínmyndateiknari hjá Washington
Post, frétti af þessum atburði og
teiknaði skrípamynd af Roosevelt,
þar sem hann mundaði rifíl og
miðaði í átt að litlum krúttlegum
bjamarhúni. Teikningin vakti
mikla athygli og eftir þetta teikn-
aði Berryman álltaf bjarnárhún við
hlið Theodores Roosvelt. Aðrir
teiknarar tóku hugmyndina upp í
myndum sínum og vora ófáir
bjamarhúnar teiknaðir við hlið
Bandaríkjaforseta á næstunni.
Um svipað leyti fékk rússneskur
innflytjandi í New Jersey þá hug-
dettu að framleiða leikfanga-
bangsa, sem líktist húninum í
teikningum Washington Post.
Leikfangabangsarnir voru settir á
markað undir nafninu Teddy bear.
Bangsa-æði grípur um sig
Rússinn efnaðist vel, enda seld-
ust bangsar í tonnatali í Bandaríkj-
unum og utan þeirra. Bretar voru
einna hrifnastir og er getum leitt
að því að þeim hafí þótt sniðugt
að eiga „Teddy,“ sem var gælu-
nafn Bretakonungs, Eðvarðs kon-
ungs VII. Ekki leið á iöngu þar
til Steiff-verksmiðjan í Þýskalandi
fór fram úr öllum öðrum bangsa-
framleiðendum. Á árunum 1903-
1908 jókst framleiðsla fyrirtækis-
ins úr 12 þúsund böngsum í tæpa
milljón.
Fyrstu bangsarnir, þeir sem
framleiddir voru fram að heims-
styrjöldinni fyrri, voru raunveru-
legir í útliti. Þeir vora miklir yfír
axlir og með langa útlimi. Á þeim
tíma voru bangsar gerðir úr mo-
hair-gami, sem unnið er úr ang-
órageitaull, og fylltir með sagi.
Nef og munnur voru saumuð í og
viðartölur vora oftast notaðar fyrir
augu.
Uröu hrædd viö óhljóöin
Steiff-bangsar vora þeir fyrstu
sem höfðu hreyfanlega útlimi og
gáfu frá sér hljóð þegar ýtt var á
kvið þeirra. Hljóðið var drunga-
legt, líktist mest bauli og hræddi
viðkvæm börn. Voru því gerðir
bangsar sem gáfu frá sér blíðlegri
hljóð. Bangsar hafa verið söguper-
sónur í ljölda bóka, en einna þekkt-
ust er líklega sagan um Padding-
ton eftir Michael Bond. Paddington
ferðast um heiminn með tösku og
klæddur frakka, en sagan segir
að höfundurinn hafí fengið hug-
myndina frá bangsa sem hann
keypti í jólagjöf handa konunni
sinni í Selfridges í London árið
1956.
Skömmu fyrir 1950 var farið
að gera bangsa úr gerviefnum og
fylla þá með vattefni. Smám sam-
an urðu þeir flatneskjulegri í fram-
an og umfangsminni um axlir og
þegar líða fór á 6. áratuginn viku
augu úr viðartölum fyrir gler- eða
plastaugum. Á eldri gerðum
bangsa höfðu augu verið fest með
vír, en það þótti ekki lengur ör-
uggt, svo farið var að festa þau
með öryggisfestingum. Nef og
þófar voru framleiddir úr gúmmíi
eða plasti og á tímabili áttu bangs-
ar með opinn munn, tungu og tenn-
ur, vinsældum að fagna. 1964 kom
á markað fyrsti bangsinn sem aug-
lýst var að mætti þvo, en síðan
hafa óteljandi gerðir bangsa
streymt á markaðinn. Þeir nýtísku-
legustu tala og hafa meira að segja
þokkalegan orðaforða. Margir
ganga, skríða eða hoppa, og
spræna jafnvel á sig, sé ýtt á rétt-
an hnapp.
Þótt gamlir bangsar standist
ekki öryggiskröfur og séu í ósam-
ræmi við evrópska staðla, era þeir
vinsælir safngripir. Þeir eru líka
margir sem fá glampa í augun er
þeir handfjatla gamla bangsann
sinn, þótt stirðbusalegur sé og full-
ur af sagi. Kannski líka eineygður
og aðra löppina vantar. ■
Brynja Tomer
Gjaldþrota
einstaklingur
má eiga látlaust heimili
Á síðasta ári voru gjaldþrotin 767 hjá Héraðsdómi Reykjavíkur.
Það er töluverð aukning frá árinu áður en þá voru gjaldþrotin
531. Að sögn Ingveldar Einarsdóttur fulltrúa hjá Héraðsdómi
Reykjavíkur geta menn krafist þess að bú þeirra verði tekin til gjald-
þrotaskipta ef þeir geta ekki staðið í skilum við lánardrottna sína
þegar kröfur falla í gjalddaga og ekki er sennilegt að greiðsluörðugleik-
arnir líði hjá innan skamms. Þessar upplýsingar er að finna í 65. grein
svokallaðra gjaldþrotalaga.
Þoð er túlkunarotriði
hverju sinni hvenær
heimili kallnst lótlaust en
Ijóst er að undir lótlaust
heimili falla lausof jór-
munir sem eru nauðsyn-
legir til að geta haldið
heimili og húsbúnaöur á
við ísskóp, rúm, fatnað,
sjónvarp, þvottavél, sófa-
sett o.s.frv.
Ingveldur segir að aigengasti
grundvöllur gjaldþrotaskipta sé að
kyrrsetning, löggeymsla eða
íjárnám hafí verið gert án árangurs
hjá skuldara að einhveiju leyti eða
öllu síðustu 3 mánuði fyrir frest-
dag. Frestdagur er sá dagur sem
héraðsdómi berst beiðni um heimild
til greiðslustöðvunar, eða til að leita
nauðasamnings eða krafa um gjald-
þrotaskipti.
Lánadrottinn getur ekki krafist
gjaldþrotaskipta ef krafan er nægi-
lega tryggð með veði eða öðram
sambærilegum réttindum í eignum
skuldarans eða þriðja manns. Þá
er ekki hægt að kreijast gjaldþrota-
skipta ef þriðji aðili ábyrgist skuld-
EITUREFNI í umhverfinu eru talin valda skemmdum á
æxlunarfærum karlfóstra
Mengun í umhverfi
virðist draga úr frjósemi karla
SÁ MÖGULEIKI að mengun í
umhverfinu kunni að valda minnk-
andi fijósemi manna hefur valdið
uppnámi meðal vísindamanna.
Fyrir tveimur árum vöktu danskir
vísindamenn fyrst athygli á hætt-
unni, í grein sem byggði á þeim
rannsóknum sem gerðar hafa ver-
ið á sæði síðastliðin fimmtíu ár.
Nokkurra efasemda gætir, því í
nóvemberútgáfu breska lækna-
tímaritsins viðurkenna þeir að
upplýsingar sem safnað hefur ver-
ið síðan árið 1970 gætu allt eins
bent til að gæðum sæðis hafí hrak-
að lítillega, þau staðið í stað eða
jafnvel aukist.
Dönsku vísindamennimir leggja
samt eindregið áherslu á þá „var-
færnislegu, almennu niðurstöðu
sína að á öllu tímabilinu 1940-
1990 hafi óvefengjanlega orðið
rýrnun á gæðum sæðis.“
Minnkandi gæði sæðls
Vísindamennirnir segja að þijár
nýlegar skýrslur staðfesti minnk-
andi gæði sæðis, þar á meða! á
tveimur mikilvægum eiginleikum
sæðisfruma sem hafa mikil áhrif
á frjósemi. Höfundar telja þessar
upplýsingar ógnvænlegar, sér-
staklega með tilliti til þess hve
fijósemi mannanna er lítil í saman-
burði við önnur spendýr. Talið er
að helmingur sæðis í mönnum sé
vanskapaður en ekki nema 5% hjá
sumum öðrum dýrategundum.
Ekki verður heldur deilt um að
tíðni krabbameins í eistum karla
hefur aukist síðasta áratuginn.
Hvatt er til að rannsóknir verði
efldar á þeim eiturefnum í um-
hverfinu sem talin eru valda
skemmdum á æxlunarfærum karl-
fóstra. Einnig leikur grunur á að
DDT-skordýraeitur og díoxín,
jafnvel í mjög litlu magni, valdi
sama skaða, þótt ekki hafi tekist
að sanna eitt eða neitt í þeim efn-
um. Þessi kemísku efni, sem
finnast í vissum hreinsiefnum og
plasti, virðast hafa komist inn í
fæðukeðjuna með menguðu lofti,
jarðvegi og vatni. n
--